İkinci hecesinde dar ünlü (-ı, -i, -u, -ü) bulunan iki heceli sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlü düşer. Buna “ünlü düşmesi” denir.
Örnek: Burun u —> Burnu, Resim — i —> Resmi, Gönül — ü —> Gönlü
Bazı sözcükler yapım eki aldıklarında ya da iki sözcük birleştiğinde de ünlü düşmesi meydana gelir.
Örnek: devir — il —> devril, sarı — ar —> sarar— , kahve + altı —> kahvaltı
Kimi sözcükler birleşip yeni bir sözcük oluşturduğunda ünlü düşmesine uğrar.
cuma+ertesi —> cumartesi
Dikkat: Bir sözcükte ünlü sayısı kadar hece vardır. ünlü düşerse hece de azalır. Bu nedenle ünlü düşmesine hece düşmesi de denir. Ünlü düşmesi kuralına uymamak yazım yanlışına sebep olur.
Örnek Sorular:
Çocukluğumun bayramlarını özledim.
Uzun süre ailesinden haber alamıyordu.
Bu resmi hepimiz çok beğendik.
Oyun çocukların dikkatini çekti.
Hangi renkli cümlede ünlü düşmesi vardır?
A) Yeşil B) Pembe C) Mavi D) Turuncu
Aşağıdaki cümlelerden hangisindeki altı çizili sözcükte hem ünlü düşmesi hem de ünsüz benzeşmesi vardır?
A) Sinirlenmesinin sebebini anlayamadım.
B)Kar yağışı herkesi eve hapsetti.
C) Birdenbire burnum kanamaya başladı.
D) Işıktan rahatsız oluyor gözlerim.
Türkçede sözcükler çekimlenirken veya türetilirken, sözcükteki seslerden birinin düşmesi olayına ses düşmesi denir.
> Ses düşmesi, ünlü düşmesi veya ünsüz düşmesi şeklinde gerçekleşir.
Son hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında son hecedeki dar ünlü düşer. Bu olaya sesli (ünlü) düşmesi denir. Sözcükte bir ünlünün düşmesi bir hecenin eksilmesine neden olduğundan ünlü düşmesi, hece düşmesi olarak da adlandırılır.
Örnek(ler)
» karın ı → karnı
» beyin imiz → beynimiz
» oğul u → oğlu
» gönül e → gönle
> Yapım eki alarak türetilen bazı kelimelerde ünlü düşmesi olur.
Örnek(ler)
» oyun a → oyna(mak)
» uyu ku → uyku
» sızı la → sızla(mak)
> Bazı birleşik sözcüklerin oluşumunda ünlü düşmesi olur.
Örnek(ler)
» kayıp etmek → kaybetmek
» kahve altı → kahvaltı
» şükür etmek → şükretmek
» kayın ana → kaynana
Örnek Soru
Çözüm
Ünlü düşmesine uğramış sözcük, A seçeneğinde vardır. “Ömür” sözcüğünün ikinci hecesindeki dar ünlü düşmüş ve sözcük “ömrü” olmuştur.
Cevap A
Türkçede -k ünsüzüyle biten bazı kelimeler -cık / -cik eklerini aldıklarında sözcüğün sonundaki -k düşer. Bu ses olayına sessiz (ünsüz) düşmesi denir.
Örnek(ler)
» ufak-cık → ufacık
» minik-cik → minicik
» sıcak cık → sıcacık
SES BİLGİSİ KONUSUNUN TÜM BAŞLIKLARI
⇒Harfler Konu Anlatımı
⇒Büyük Ünlü Uyumu Konu Anlatımı
⇒Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi) Konu Anlatımı
⇒ Ünsüz Yumuşaması Konu Anlatımı
⇒ Ses Düşmesi (Ünlü Düşmesi Ünsüz Düşmesi) Konu Anlatımı
⇒ Ses Türemesi (Ünlü Türemesi Ünsüz Türemesi) Konu Anlatımı
⇒ Ünlü Daralması Konu Anlatımı
⇒ Ulama Konu Anlatımı
⇒ Kaynaşma Konu Anlatımı
⇒ Vurgu Konu Anlatımı
Sözcük, dilin anlamlı en küçük parçasıdır. Sözcüğü meydana getiren ise belli bir harf kalıbına girmiş seslerdir. Ses bilgisi, ünlü harfler, ünsüz harfler, ünlü uyumları, büyük ünlü uyumu, küçük ünlü uyumu, ses olayları, ünsüz sertleşmesi, ünsüz yumuşaması, ses düşmesi. 5. Sınıf Ses Bilgisi Konu Anlatımı, Ses Bilgisi Konu Anlatımı, 5. sınıf Türkçe konu anlatımı, 5. sınıf Türkçe
Ses: Akciğerlerden gelen havanın ses yolunda oluşturduğu titreşimdir.
Harf: Seslerin yazıdaki simgeleridir.
Alfabe: Bir dildeki harflerin belirli bir sıraya dizilmiş hâlidir.
Türkçede 8 ünlü (sesli), 21 ünsüz (sessiz) olmak üzere toplam 29 harf vardır.
Dilimizde 8 tane ünlü harf vardır.
Bu sesler ağzımızdan çıkış biçimlerine göre farklı özellikleri bulunmaktadır.
Kalın harfler a , ı, o, u
ince harfler e, i, ö, ü
a, e, ı, i dudaklarımızın düz durumunda çıkan düz ünlülerdir.
o, ö, u, ü dudaklarımızın yuvarlak durumunda çıkan yuvarlak ünlülerdir.
a, e, o, ö geniş, ı, i, u, ü dar ünlülerdir.
Ünlü Harflerle İlgili Temel Kurallar
Türkçede sesler bazı uyumlara göre bir araya gelir. Ünlü harflerin incelik kalınlık , düzlük-yuvarlaklık , darlık genişlik özellikleriyle oluşan uyuma ünlü uyumları denir.
Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık -İncelik Uyumu)
Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde kalın ünlü ( a, ı, o,u) bulunuyorsa sonraki bütün hecelerde kalın ünlü; ilk hecede ince ünlü (e,i,ö,ü) bulunuyorsa sonraki hecelerde de ince ünlü bulunur. Buna büyük ünlü uyumu denir.
Örnek:
adım, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, kırlangıç; beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük vb.
Alıntı kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, otomatik, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret vb.
Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli vb.
-gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz: akşam-leyin, bakla-gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor vb.
-daş (-taş) eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz: din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş vb.
-ki aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz: akşamki, duvardaki, karşıki, onunki, yarınki, yoldaki vb.
Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar: adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık vb.
Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez: idrak-i, meçhul-e, mentol-de, sembol-ler vb.
Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın son sesleri ince söylenen bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır: alkol / alkolü, hakikat / hakikati, helal / helalimiz, idrak / idrakimiz, kabul / kabulü, kontrol / kontrolü, protokol / protokole, saat / saate, sadakat / sadakati, santral / santraller vb.
Küçük Ünlü Uyumu (Genişlik- Darlık Uyumu)
Türkçede bir kelimenin ilk hecesi eğer düz bir ünlü (a, e, ı, i) barındırıyorsa ondan sonraki hecelerde de düz ünlü; eğer bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü) bulunuyorsa ondan sonra gelen hecelerde ya dar-yuvarlak (u,ü) ya da düz-geniş ünlüler (a,e) bulunmasına “Küçük Ünlü Uyumu” kuralı denir.
Küçük ünlü uyumuna aykırı Türkçe kelimeler de vardır: avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmur vb.
Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz: aktör, alkol, bandrol, daktilo, kabul, doktor, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur vb.
Küçük ünlü uyumuna aykırı bazı kelimelere getirilen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar: kavun-u, konsolos-luk, muzır-lık, müzik-çi, yağmur-luk vb.
Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez: alkol-lü, kabul-ü, bandrol-lü, saat-lik vb.
-ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar: bugünkü, dünkü, öbürkü vb.
Dilimizde 21 tane ünsüz harf vardır.
b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z
Ünsüz Harflerle İlgili Temel Kurallar1.
Sözcükler ek alırken ya da birbirleriyle birleşirken bazı ses değişmelerine uğrar. Bu değişmelere ses olayları denir.
Sözcükteki ses olaylarını doğru belirleyebilmek için sözcüğün kökü bulunup ekleri ayrılmalı ve sözcükte ne gibi ses değişiklikleri olduğuna bakılmalıdır.
Örnek:
Dolaba baktın mı? (Dolap a p harfi b harfine dönüşmüştür)
Beni reddetti. (Sepet -de d harfi t olmuştur)
Bir sözcükte yan yana gelen ünsüzlerin sertlik yumuşaklık yönünden uyumlu olmaları gerekir. Sonunda sert ünsüzlerden (f, s, t,k, ç, ş, h, p) biri bulunan sözcüklere yumuşak ünsüzlerden (c, d, g) biriyle başlayan bir ek getirildiğinde eklerin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşerek ç, t, k ye dönüşür. Bu değişmeye ünsüz sertleşmesi denir.
Örnek:
hedef + de hedefte
ilaç + da ilaçta
bas + gın baskın
savaş + cı savaşçı
bit + gin bitkin
silah + da silahta
yastık + da yastıkta
çorap + dan çoraptan
Sayılara ,özel isimlere ve kısaltmalara gelen eklerde de ünsüz sertleşmesi kuralına uyulur.
Örnek:
+ de ’te
Murat + da Murat’ta
TÜBİTAK + da TÜBİTAK’ta
Sert ünsüzlerden ( p, ç, t, k) biriyle biten sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde sözcüğün sonundaki sert ünsüz yumuşar ve b, c, d, g, ğ olur. Bu ses olayına ünsüz yumuşaması (değişimi) denir.
Örnek:
kitap + ı kitabı
topaç + ı topacı
kağıt + ı kağıdı
beşik + i beşiği
Bazı tek heceli sözcüklerde ünsüz yumuşaması olmaz.
top u topu süt-üm sütüm
tek-i teki ip-iniz ipiniz
Bazı yabancı sözcülerde ünsüz yumuşaması olmaz
hayat-ım hayatım millet-in milletin
hukuk-u hukuku hürriyet-i hürriyeti
Özel adlarda, söylerken yumuşama olur ama bu yumuşama yazarken gösterilmez.
Gaziantep-in Gaziantepin
Tarık-a Tarıka
Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)
Dilimizde ünlü düşmesi farklı nedenlerle gerçekleşir.
* ikinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan sözcüklerin birçoğuna ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde ikinci hecedeki dar ünlü düşer.
Örnek:
Koyun Koynu
Ömür Ömrü
Hüküm Hükmü
Fikir Fikri
Beniz Benzi
Ünsüz Düşmesi
Dilimizde farklı nedenlerden dolayı ünlü düşmesi olur. Sonunda ‘’k’’ ünsüzü bulunan bazı
sözcüklere ‘’-cik / cek’’ ekleri getirildiğinde sözcüğün sonundaki ‘’k’’ ünsüzü düşer.
Örnek:
Çabuk -cak çabucak
Bebek -cik bebecik
Alçak -cık alçacık
Ayak -cık ayacık
Sonunda ‘’k’’ ünsüzü bulunan bazı sözcüklere ‘’-l’’ yapım eki getirildiğinde Sözcüğün sonundaki ‘’ k’’ ünsüzü düşer.
Örnek:
Yüksek -l yüksel(mek)
Küçük -l küçül(mek)
Ufak -l ufal(mak)
Alçak -l alçal(mak)
Ünlü Türemesi
Tek heceli bazı sözcüklere ‘’-cık / -cik’’ eki getirildiğinde ortaya fazladan bir ünlü çıkar.
Örnek:
Bir -cik biricik
Genç -cik gencecik
Öp -cük öpücük
Gül -cük gülücük
m, p, r, s ünsüzleriyle pekiştirme yapılırken bazı sözcüklerde ünlü türemesi olur.
Örnek:
Yalnız yapayalnız
Sağlam sapasağlam
Gündüz güpegündüz
Çevre çepeçevre
Ünsüz Türemesi
Dilimize Arapçadan giren bazı sözcüklerle birleşik sözcük oluştururken ünsüz türemesi olur.
Örnek:
His etmek hissetmek
Red etmek reddetmek
Af olmak affolmak
Hal olmak hallolmak
Dilimizde bazı sözcüklere ünlüyle başlayan ek getirildiğinde ünsüz türemesi olur.
Örnek:
Sır -ım sırrım
Hak -ın hakkın
His -i hissi
Af -ım affım
‘’a, e’’ geniş ünlülerden biriyle biten sözcüklere ‘’yor’’ şimdiki zaman eki getirildiğinde bu geniş ünlüler daralır ve ‘’ı, i, u, ü’’ ye dönüşür. Buna ünlü daralması denir.
Örnek:
Bekle -yor bekliyor
Boya -yor boyuyor
Atla -yor atlıyor
‘’-yor’’ ekinin dışında sadece de(mek) ve ye(mek) eylemlerinde ‘’y’’ kaynaştırma harfinin etkisiyle daralma olur.
Örnek:
De-y-en diyen
ye-y-ince yiyince
De-y-ecek diyecek
5. Sınıf Ses Bilgisi, 5. Sınıf Ses Bilgisi Konu Anlatımı, Ses Bilgisi Konu Anlatımı