Fiiller, herhangi bir hareketi, durum, oluş ve işi bildiren sözcüklerdir. Fiil konusunun önemli başlıklarından olan Fiilde Yapı yani yapısına göre fiiller Basit fiiller, türemiş fiiller ve birleşik fiiller olmak üzere üç başlıkta incelenmektedir.
Herhangi bir yapım eki almamış yani yalın halde bulunan kök halindeki fiillere ya da sadece çekim eki almış fiillerdir. Örneğin koş-, git-, gel-, izle-, oku gibi fiiller kök halinde olduklarından basittir.
Yukarıdaki okudum eylemini inceleyelim: Oku-du-m. (Oku=kök, -du= geçmiş zaman eki, -m=şahıs eki) Bu eylem sadece çekim ekleri olan zaman kip ve şahıs ekini aldığından basit eylemdir.
NOT: Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü gibi eylemlere gelen kipler, şahıs ve çokluk ekleri çekim ekleri olduğundan kelimenin anlamını değiştirmezler. Dolayısıyla çekim eklerini alan eylemler yapısına göre basittir.
İsim ya da bir fiil kök ve gövdesine yapım eki getirilerek anlamı değiştirilmiş olan yani en az bir tane yapım eki almış eylemlere denir. Türemiş fiil olarak kabul edilen sözcükler isimden ya da fiilden türetilerek yapılabilir:
1) İsimden Türetilen Fiiller: İsim ya da isim soylu sözcüklere getirilen eklerle fiil türetilebilir.
Yabancı + laş + mak
Seyir + et + mek
Baş + la + mak
Yön + el + mek
2) Fiilden Türetilen Fiiller: Fiil kök ve gövdelerine getirilen yapım ekleriyle yeni fiiller türetilebilir.
Yay + ıl +mak
Gör + ün + mek
Sev + in + mek
Duy + ur + mak
Sön + dür + mek
Sar + ıl + mak
En az iki kelimeden oluşan ve çeşitli açılardan kalıplaşmış eylemlere birleşik fiil denir. Birleşik eylemler; bir isim ile yardımcı fiilin, iki farklı fiilin ya da birden çok sözcüğün kalıplaşarak bir fiil bildirmesi şeklinde oluşmaktadır.
Oluşma şekillerine göre üç farklı başlıkta incelenir:
a. Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller
b. Yardımcı fiille kurulan birleşik fiiller
c. Kurallı birleşik fiiller
A. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller
Bir ismin gerçek anlamından uzaklaşması ve sonrasında bir fiille kalıplaşması neticesinde oluşan eylemlerdir. Bu tür eylemlerde sözcüklerden birisi ya da her ikisi gerçek anlamını kaybetmiş olabilir. Daha çok Deyimler, anlamca kaynaşmış birleşik eylemleri oluşturmaktadır.
Mana çıkarmak
Kanı kaynamak
Gözden düşmek
Göze girmek
Kulak asmak
Ayak diremek
Göğüs germek
B. Yardımcı Fiille Kurulan Birleşik Fiiller
İsim ya da isim soylu bir kelimeye gelen et-, ol-, buyur-, eyle-, kıl yardımcı eylemleriyle oluşan eylem kalıplarına yardımcı fiille kurulan birleşik fiiller
Bu şekilde oluşan fiillerin kalıplaşması şu şekilde olur: İsim + Yardımcı Fiil (et-, ol-, buyur-, eyle-, kıl)
Etmek
Olmak
Eylemek
Kılmak
Buyurmak
NOT: Yardımcı fiil olarak kullanılan kelimeler karşımıza bazen yardımcı fiil olarak değil, kendi başına bir fiil olarak çıkar. Bu durumda birleşik eylem olmazlar.
C. Kurallı Birleşik Fiiller
Bir eyleme gelen başka bir eylemin birlikte kalıplaşması yoluyla oluşan sözcüklere kurallı birleşik fiil denir. Bu birleşik sözcüğün ikinci fiili kendi anlamından uzaklaşır ve “yeterlik, tezlik, yaklaşma, sürerlik” gibi anlamlar kazanır. Kurallı birleşik fiiller dört farklı başlıkta incelenir.
1. Yeterlilik Kurallı Birleşik Fiiller:
Eylem kök ya da gövdelerine -e, -a ekinin getirilmesi ve sonrasında sözcüğe bilmek eyleminin gelmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Bu birleşik eylemler cümleye olasılık, rica ve gücü yetme gibi anlamlar katar.
Fiil + ebilmek
Bu sınavları başarıyla tamamlayabilir.
Bu sene şampiyonluk gelebilir.
Masadaki kalemi uzatabilir misin?
Olumsuzu: Geçebilirim= geçemem, geçemeyebilirim, geçemeyeceğim
2. Tezlik Kurallı Birleşik Fiiller
Eylem kök ya da gövdelerine -ı, -i, -u, -ü eklerinin getirilmesi ve devamında vermek fiilinin gelmesiyle oluşan sözcüklere tezlik birleşik fiil denir. Bu eylemler cümleye aniden, birden, apansız, beklenmezlik, kolaylık, önemsemeyiş gibi anlamlar kazanır.
Fiil + Ivermek
Çıkarken ardından kapıyı kapatıver.
Sınavdan en yüksek puanı alıver.
Ocaktaki süt taşıverdi.
Olumsuzu: Geliverdi= gelmeyiverdi, gelivermedi
3. Yaklaşma Kurallı Birleşik Fiiller
Eylem kök ya da gövdelerine -e, -a ekinin getirilmesi ve devamında yazmak eylemin gelmesiyle oluşan kalıplara yaklaşma birleşik fiil denir. Bu eylemler geldikleri cümleye gerçekleşmeye çok az kalmış anlamı katar.
Fiil + eyazmak
Sokakta yürürken kaldırımdan düşeyazdım.
Yüzme bilmeyen bu adam denizde boğulayazdı.
Dağ tırmanışı sırasında öleyazdı.
4. Sürerlilik Kurallı Birleşik Fiiller
Eylem kök ya da gövdelerine -e, -a ekinin getirilip devamında “durmak, kalmak, gelmek” eylemlerinin eklenmesiyle ortaya çıkan kalıplaşmış sözcüklere sürerlilik birleşik fiiller denir. Getirildikleri cümleye işin kesintiye uğramadan, sürekli yapıldığı, devam ettiği anlamını katan sürerlilik fiillerinin olumsuz halleri yoktur.
Fiil + edurmak/ekalmak/egelmek
Bu düzen geçmişten günümüze süregelmiştir.
Yaptıklarından sonra yoluna devam etmesine bakakaldık.
Sizler bekleyedurun, ben kitabımı alıp geliyorum.
Dün akşam sıkıcı bir film seyrederken uyuyakaldım.
Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan Edebiyat Ders Notları PDF dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.
Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan Yapılarına Göre Fiiller PDF dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.
İLGİNİZİ ÇEKEBİLECEK YAZILAR
⇒ PDF / Slayt
⇒ Fiil Nedir?
⇒ Anlamlarına Göre Fiiller
⇒ 9.Sınıf Ders Konuları
⇒ TYT Türkçe
⇒ AYT Edebiyat
Admin
1.D. Emir Kipli Basit Fiiller
1- Bir an önce oraya git.
2- Yarın bizimle pikniğe gel.
Bir cümle içerisinde birden fazla basit fiil bulunabilir.
Örnek: ''Açtı'' ağzını ''yumdu'' gözünü.
2- Türemiş Fiiller
Türemiş fiiller en az bir yapım eki almış eylemlerdir. İsimden ya da fiilden türeyebilir..
1.A. İsimden Türemiş Fiiller
İsimler yapım eki alarak cümlede fiil görevinde kullanılabilir.
Örnekler:
1- Bu şehir görmeyeli ne kadar da güzel-leşmiş.
2- Babam bir günde evin tüm duvarlarını boya-dı.
İsmin kökü yapım eki aldıktan sonra değişebilir ya da aynı kalabilir.
Örnekler:
1- Beş dakika sonra yağmur az-aldı. / Az- Kökü aynı kalmış- Yapım eki alarak fiil olmuş.
2- Yaz gelince sinekler çoğaldı. / Çok - Kökü değilmiş - İsimken yapım eki alarak fiil olmuş.
1.B. Fiilden Türemiş Fiiller
Yapım ekleriyle türetilen eylemlere fiilden türemiş fiiller denir.
Örnekler:
1- Cüzdanındaki son parayı çıkardı. / Çıkmak - Çıkarmak
2- Yılların özlemiyle birbirlerine sıkıca sarıldılar. / Sarmak - Sarılmak
Bir cümle içerisinde hem basit hem de fiilden türemiş fiil bulunabilir.
1- Ali için verdi veriştirdi. / Verdi- Basit / Veriştirdi - Türemiş fiil
3- Birleşik Fiiller
Birleşik fiiller yapılarına göre üçe ayrılır.
1.A. Yardımcı Eylemle Oluşturulan Birleşik Fiiller
Etmek, Olmak, Eylemek, gibi yardımcı eylemlerle kurulan fiillerdir.
Örnekler:
1- Allah rahmet eylesin.
2- Kardeşinin bu başarısı onu çok mutlu etti.
3- Dersi tekrar anlatması çok yardımcı oldu.
Yardımcı eylemle oluşturulan bazı birleşik fiiller birleşik yazılır.
Örnek: Bana aldığı bilekliği kaybettim. / Kayıp - Etmek
1.B. Deyim Haline Gelmiş Birleşik Fiiller
Bir isim ve fiilin gerçek anlamından farklı olarak kullanıldığı fiillere denir.
Örnekler:
1- Sınava girmeden önce ders notlarına 'göz attı'
2- Yaptığı son hareketle 'gözümden düştü.'
1.C Kurallı Birleşik Fiiller:
Kurallı birleşik fiiller kendi içerisinde dörde ayrılır.
1.A. Süreklilik Fiili
Devamlılık, süreklilik bildiren fiillerdir.
Örnekler:
1- Manzaranın güzelliğine ''bakakaldı.''
2- Yorulduğu için koltukta ''uyuyakalmış''
1.B. Tezlik Fiili
Çabukluk ya da kolaylık bildiren fiilerdir.
Örnekler:
1- Evden bir anda ''çıkıverdi.''
2- Çantanı ve bavulunu ''hazırlayıver.''
1.C. Yeterlilik Fiili
İhtimal ya da yeterlilik bildiren fiillerdir.
Örnekler:
1- Bu işin sonu kötü ''olabilir.''
2- Bana yardım ''edebilir'' misiniz?
1.D. Yaklaşma Fiili
Yaklaşma fiili -eyazmak - ayazmak ekleriyle oluşturulur. Cümleye ''neredeyse, az daha'' anlamı katar.
Örnek: Okulun merdivenlerinde düşeyazdım.