Ali Kuşçu Hayatı Ve Eserleri

 Ali Kuşçu, Semerkand'a dönüşünden sonra, Semerkand Gözlemevi'nin müdürü olan Kadızâde-i Rûmî'nin ölümü üzerine gözlemevinin başına geçmiş ve Uluğ Bey Zîci'nin tamamlanmasına yardımcı olmuştur. Ancak, Uluğ Bey'in ölümü üzerine Ali Kuşçu Semerkand'dan ayrılmış ve Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan'ın yanına gitmiştir. Daha sonra Uzun Hasan tarafından, Osmanlılar ile Akkoyunlular arasında barışı sağlamak amacı ile Fatih'e elçi olarak gönderilmiştir. Bir kültür merkezi oluşturmanın şartlarından birinin de bilim adamlarını bir araya toplamak olduğunu bilen Fatih, Ali Kuşçu'ya İstanbul'da kalmasını ve medresede ders vermesini teklif eder. Ali Kuşçu, bunun üzerine, Tebriz'e dönerek elçilik görevini tamamlar ve tekrar İstanbul'a geri döner. İstanbul'a dönüşünde Ali Kuşçu, Fatih tarafından görevlendirilen bir heyet tarafından sınırda karşılanır. Kendisi için ayrıca karşılama töreni yapılır. Ali Kuşçu'yu karşılayanlar arasında, zamanın ulemâsı İstanbul kadısı Hocazâde Müslihü'd-Din Mustafa ve diğer bilim adamları da vardır. İstanbul'a gelen Ali Kuşçu'ya 200 altın maaş bağlanır ve Ayasofya'ya müderris olarak atanır. Ali Kuşçu, burada Fatih Külliyesi'nin programlarını hazırlamış, astronomi ve matematik dersleri vermiştir. Ayrıca İstanbul'un enlem ve boylamını ölçmüş ve çeşitli Güneş saatleri de yapmıştır. Ali Kuşçu'nun medreselerde matematik derslerinin okutulmasında önemli rolü olmuştur. Verdiği dersler olağanüstü rağbet görmüş ve önemli bilim adamları tarafında da izlenmiştir. Ayrıca dönemin matematikçilerinden Sinan Paşa da öğrencilerinden Molla Lütfi aracılığı ile Ali Kuşçu'nun derslerini takip etmiştir. Nitekim etkisi on altıncı yüzyılda ürünlerini verecektir.

Ali Kuşçu'nun astronomi ve matematik alanında yazmış olduğu iki önemli eseri vardır. Bunlardan birisi, Otlukbeli Savaşı sırasında bitirilip zaferden sonra Fatih'e sunulduğu için Fethiye adı verilen astronomi kitabıdır. Eser üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde gezegenlerin küreleri ele alınmakta ve gezegenlerin hareketlerinden bahsedilmektedir. İkinci bölüm Yer'in şekli ve yedi iklim üzerinedir. Son bölümde ise Ali Kuşçu, Yer'e ilişkin ölçüleri ve gezegenlerin uzaklıklarını vermektedir. Döneminde hayli etkin olmuş olan bu astronomi eseri küçük bir elkitabı niteliğindedir ve yeni bulgular ortaya koymaktan çok, medreselerde astronomi öğretimi için yazılmıştır. Ali Kuşçu'nun diğer önemli eseri ise, Fatih'in adına atfen Muhammediye adını verdiği matematik kitabıdır.

Timur İmparatorluğu ve Osmanlı İmparatorluğu’nun en önemli isimlerinden bir tanesi olan Ali Kuşçu; astronom, matematikçi ve dil bilimcidir. Günümüzde de pek çok yerde adını duyduğumuz ya ada gördüğümüz Ali Kuşçu, yaptığı çalışmaların yanı sıra aynı zamanda şiirle de uğraşmıştır. Peki ya Ali Kuşçu kimdir gelin birlikte öğrenelim…

Ali Kuşçu kimdir?

Semerkant’ta dünyaya gözlerini açan Ali Kuşçu, ilk öğrenimine Semerkant’ta başlamıştır. İlk öğreniminin ardından, Bursalı Kadızade Rumî’den ve Uluğ Beyin kendisinden astronomi ve  matematik alanında ders almıştır. Ardından Kirman’a eğitim ve öğrenimini tamamlayan Ali Kuşçu, Uluğ Beyin kurmuş olduğu rasathanede 1421 yılında müdür olarak görev almaya başlamıştır. Ardından hayatında oldukça trajik bir olayla karşılaşan Ali Kuşçu, Uluğ bey’in oğlu tarafından öldürülmesinin ardından, medrese de verdiği derslere son vererek Hacca gitmek için Tebriz’e gitmiştir. Tebriz’e gittikten sonra, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan Kuşçu’yu çok sevmesi ve bir o kadar da değer vermesi üzerine, Osmanlılarla barış konuşmalarını yürütmesi için Kuşçu’yu elçi seçti ve İkinci Mehmet’ e konuşması için gönderdi. Ardından İkinci Mehmet, Ali Kuşçu’yu çok sevmesi üzerine, kendisinden İstanbul’da kalmasını rica etti. Kuşçu ise teklif edilen bu görevi ancak, elçilik görevini yerine getirebildikten sonra kabul edebileceğini açıkladı. Akabinde tüm ailesini İstanbul’a alarak İkinci Mehmet’in yanında göreve başlayan Ali Kuşçu, Ayasofya medresesinde müderris olarak orada eğitim vermeye başladı. 1474 yılında İstanbul’da hayatını kaybetti. Kabristanı  Eyüp Sultan Türbesi etrafında olduğu bilinmektedir.

Ali Kuşçu’nun eserleri nelerdir?

Astronomi

• Sharḥ e Zîj e Ulugh Beg
• Risāla fī Halle Eshkale Moadeleye Ghamar lil-Masir
• Risāla fī aṣl al-Hâric yumkin fī al-sufliyyeyn
• Sharḥ ʿalā al-tuḥfat al-shāhiyya fī al-hayāt
• Risāla dar elm-i ḥeyāt
• Al-Fatḥīya fī ʿilm al-hayʾa
• Risāla fi Hall-e Eshkal-i Ghammar

Matematik

• Risāla al-muḥhammadiyya fi-ḥisāb
• Risāla dār ʿilm al-ḥisāb: Suleymaniye

Kelâm ve Fıkıh

• Sharh e Jadid ale’t-Tejrîd
• Hashiye ale’t-Telvîh
• Unkud-üz-Zevahir fi Nazm-al-Javaher

Mekânik

• Tazkare fi Âlâti’r-Ruhâniyye

Dil ve Belagat

• Sharh Risâleti’l-Vadiyye
• El-Ifsâh
• El-Unkûdu’z-Zevâhir fî Nazmi’l-Javâher
• Sharh e’Sh-Shâfiye
• Resale fî Beyâni Vadi’l-Mufredât
• Fâ’ide li-Tahkîki Lâmi’t-Ta’rîf
• Resale mâ Ene Kultu
• Resale fî’l-Hamd
• Resale fî Ilmi’l-Me’ânî
• Resale fî Bahsi’l-Mufred
• Resale fî’l-Fenni’s-Sânî min Ilmihal-Beyân
• Tafsir e-Bakara ve Âli Imrân
• Risâle fî’l-İstişâre
• Mahbub-al-Hamail fi kashf-al-mesail
• Tajrid-al-Kalam

ASTRONOMİ-MATEMATİK

• Risâle fi’l-heye. Astronomi ile ilgili Farsça bir risâle olup Süleymaniye (Ayasofya, nr. 2639, 2640; Esad Efendi, nr. 2033/4), Nuruosmaniye (nr. 4913) ve Köprülü (nr. I, 1582/14) kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır. Bir mukaddime ve iki “makale”den oluşan risâleyi Molla Pervîz Mirkatü’s-semâ adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir. Bu tercümenin bir nüshası Nuruosmaniye Kütüphanesi’ndedir (nr. 2949). Ayrıca Muslihuddîn-i Lârî’nin bu risâleye yaptığı Farsça bir şerhi de bulunmaktadır (Köprülü Ktp., nr. I, 1586/2).
• Risâle fi’l-hisâb. Üç makaleden oluşan Farsça bir eser olmasıyla bilinmektedir.. Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Ayasofya, nr. 2733) müellif hattı bir nüshası bulunmaktadır.

• er-Risâletü’l-fethiyye. Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan’a karşı elde ettiği zafer münasebetiyle Fâtih’e ithaf edilmiş olan astronomi ile ilgili Arapça bir eserdir. Risâleyi Ali Kuşçu’nun torunu Mîrim Çelebi ile talebesi Sinan Paşa ayrı ayrı şerhetmişlerdir. Eserin, Kanûnî’nin emri üzerine 1548 yılında Halep’te Hulâsatü’l-hey’e adıyla Ali b. Hüseyin, 1824 yılında da Mir’âtü’l-âlem adıyla Mühendishâne-i Hümâyun başmüderrisi Seyyid Ali Paşa tarafından (bk. Râgıb Paşa Ktp., nr. 250) yapılmış Türkçe tercümeleri de vardır. Bu eserin yukarıda adı geçen Farsça Risâle fi’l-heye’nin Arapça tercümesi olup olmadığı konusu tartışmalıdır (bk. İA, I, 323; Ünver, s. 44-45). er-Risâletü’l-fethiyye’nin Süleymaniye (Ayasofya, nr. 2733/1 müellif hattı; Dârülmesnevi, nr. 340; Pertev Paşa, nr. 633/22; Hâlet Efendi, nr. 538; Lala İsmâil Paşa, nr. 292/1) ve Nuruosmaniye (nr. 2950/3) kütüphanelerinde birçok nüshası mevcuttur.
•  er-Risâletü’l-Muhammediyye. Ali Kuşçu’nun Arapça olarak kaleme alıp Fâtih’e ithaf ettiği hesap ilmi ile ilgili bu eseri bir mukaddime ve beş makaleden ibarettir. Eserdeki makale sayısı, Farsça Risâle fi’l-hisâb’dan fazladır. Bu iki risâlenin birbirinin tercümesi olup olmadığı konusu da tartışmalıdır (bk. İA, I, 23; Ünver, s. 41-42). Risâlenin Süleymaniye Kütüphanesi’nde biri müellif hattı olmak üzere (Ayasofya, nr. 2733) çeşitli yazma nüshaları vardır (Lâleli, nr. 2715/2; Pertev Paşa, nr. 623/23; Kılıç Ali Paşa, nr. 683/4).
• Şerh-i Zîc-i Ulug Beg. Farsça bir şerh olup tertip açısından bir zîc için gerekli bütün bilgiler bulunmaktadır. İstanbul Kandilli Rasathanesi (nr. 113) ve Râgıb Paşa (nr. 928) kütüphanelerinde birer nüshası yer edinmektedir.
• Şerhu’t-Tuhfeti’ş-şâhiyye. Kutbüddin Mahmûd b. Mes‘ûd eş-Şîrâzî’nin astronomiyle ilgili et-Tuhfetü’ş-şâhiyye adlı eserinin şerhidir (bk. Keşfü’z-zunûn, I, 367-368). Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Cârullah Efendi, nr. 2060) bir nüshası tespit edilmiştir. Şerhin Ali Kuşçu’ya ait olduğuna dair metinde herhangi bir işaret bulunmamaktadır. Tabakat kitaplarında da Ali Kuşçu’ya böyle bir şerh nisbet edilmemiştir. Yalnız bahsi geçen nüshanın ilk varağının üst tarafında Ali Kuşçu’ya ait olduğu kaydedilen bilgiler arasında yer almaktadır.