Ekli dosyayı görüntüle 2000
- Çatı özelliği, yüklemin özne ve nesne ile olan ilişkisine göre şekillenir.
- Yalnızca yüklemi fiil olan cümlelerde çatı özelliği aranabilir.
- Yüklemi isim olan cümlelerde çatı özelliği aranmaz.
Kolay olan şey,
vazgeçmekti.→ Çatı özelliği aranmaz çünkü yüklemi isimdir.
Tartışmaktan ,
vazgeçti.→ Çatı özelliği aranır çünkü yüklemi fiildir.
Bununla mücadele etmek
zordu.→ Çatı özelliği aranmaz çünkü yüklemi isimdir.
Bütün gün seni
aradım.→ Çatı özelliği aranır çünkü yüklemi fiildir.
A. Öznesine Göre Çatılar (Özne – Yüklem İlişkisine Göre Çatılar)1. Etken Fiiller- Gerçek özne alabilen tüm fiiller, etken çatılıdır.
- Öznenin açık veya gizli olması fark etmez çünkü işi yapan bellidir.
Ahmet köpeğini
buldu.→ Etkendir çünkü işi yapan bellidir.
2. Edilgen Fiiller- Sözde özne alabilen tüm fiiller, edilgen çatılıdır.
- Yüklemde mutlaka “-l” veya “-n” seslerinden birinin bulunması gerekir.
- Edilgen çatılı fiillerde işi yapan belli değildir.
- Edilgen çatılı fiillerde nesne bulunmaz.
Ahmet’in köpeği
bulundu. → Edilgendir. Köpek, kim tarafından bulundu? -Belli değil.
Kurallara uymadığı için
uyarıldı.→ Edilgendir. Kim tarafından uyarıldı? -Belli değil.
Uyarı:- Yüklemden önce “birileri tarafından” sözcük grubunu getirdiğimizde cümle anlamlı oluyorsa o cümle edilgen çatıya sahiptir.
Sınıf
temizlendi.→ Edilgen
Sınıf birileri tarafından
temizlendi.Yolcular
götürüldü.→ Edilgen
Yolcular birileri tarafından
götürüldü.- Yükleminde “-l” ve “-n” bulunduran her sözcük edilgen olmaz.
Zeynep, senin bu davranışına
üzülmüş.
Düğüne gitmek için
giyindi.“Üzülmüş” ve “giyindi” sözcükleri gerçek özne aldıkları için etkendir.
- Zaman içerisinde gerçekleşen doğal olaylar ile tabiat olaylarının bulunduğu cümlelerde, yüklemde “-l, -n” ekleri olsa bile, özne gerçek kabul edilir. Bu tür cümleler, etken çatılı olarak değerlendirilir.
Fırtınada rüzgâra dayanamayan ağaçlar
yıkıldı.→ Etken
Arabamız bozuk yolda çok
sarsılıyordu.→ Etken
- Bazı çatı soruları, anlam özelliği ile sorulabilir:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde özne hem işi yapan hem de yaptığı işten etkilenen varlık durumundadır?
Eda, aynanın karşısında
süsleniyor.→Süsleme işini özne kendisi yapıyor ve bu işten yine kendisi etkileniyor.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde birden çok öznenin bir işi “birlikte” yapma anlamı vardır?
Kuzular
meleşiyordu.→Meleşme işi birlikte yapılan bir eylemdir.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde birden çok öznenin bir işi “karşılıklı” yapma anlamı vardır?
Üç yıldır
görüşüyoruz.→Görüşme işi karşılıklı yapılan bir eylemdir.
B. Nesnesine Göre Çatılar (Nesne – Yüklem İlişkisine Göre Çatılar)1. Geçişli Fiiller- Nesne alan ya da alabilecek durumda olan tüm fiiller geçişlidir.
Annem çiçekleri
suluyor.→ Geçişlidir. Annem neyi suluyor? -Çiçekleri (Belirtili nesne)
Ece kitap
okuyor.→ Geçişlidir. Ece ne okuyor? -Kitap (Belirtisiz nesne)
Seni
anlıyorum.→ Geçişlidir. Kimi anlıyorum? -Seni (Belirli nesne
Yanına
aldı.→ Nesne yok ama alabilecek durumda. Bu sebeple geçişlidir.
Yükleme sorduğumuz”Neyi?”,”Kimi?” ve”Ne?” sorularına cevap alabiliyoruz.
Yanına neyi aldı.
Yanına kimi aldı.
Yanına, ne aldı.
2. Geçişsiz Fiiller- Nesne almayan/alamayan tüm fiiller geçişsizdir.
Sonunda işlerim
bitti.→ Geçişsiz çünkü nesne alamıyor.
Yarım saat kadar
oturduk.→ Geçişsiz çünkü nesne alamıyor.
Uyarı:- Tek başına bir fiil verilip geçişlilik durumu sorulduğunda, fiilin başına”onu” sözcüğünü getiririz. Anlamlı oluyorsa geçişli, olmuyorsa geçişsizdir.
Onu Aradı. → Geçişli
Onu Yazdı. → Geçişli
Onu Koştu. → Geçişsiz
Onu Uyudu. → Geçişsiz
- Bazı fiillerin geçişli olup olmadıkları kullanıldıkları cümleye göre farklılık gösterebilir.
Yüzüne güneş kremi
sürdü.→ Nesne alabildiği için geçişlidir.
Yolculuk iki saat
sürdü.→ Nesne alamadığı için geçişsizdir.
- “-t, -r, -tır” ekleri, geçişsiz bir fiile geldiğinde o fiili geçişli hâle dönüştürür. Aynı ekler, geçişli bir fiile getirildiğinde o fiilin geçişlilik derecesi artar.
“-t, -r, -tır” eklerinden birini alarak geçişli hâle dönüşen fiillerde özne, işi kendisi yapar.
Ağladı. → Geçişsiz
Ağlattı. → Geçişli
Kızardı. → Geçişsiz
Kızarttı. → Geçişli
Geçişli bir fiil “-t, -r, -tır” eklerinden birini alırsa cümleye, “işi başkasına yaptırma” anlamı verir.
Anladı. →Geçişli
Anlattı. →Geçişli