Bankaların Kaydi Para Yaratma Süreci

Kaydi Para Nedir?

Kaydi para, kişilerin elindeki parayı bankacılık sistemine sokması ile paranın kayıt altına alınmasıdır. Bunun haricinde kaydi para ve kaydi para yaratma süreci de birbirlerine bağlıdır. Kaydi para yaratma süreci de bankaların vadesiz mevduatları toplayarak onları da ekonomiye kredi kanalı ile geri kazandırarak yarattıkları paraya verilen isimdir. Kaydi paranın yaratılmasındaki temel bankacılık unsuru, bankaların rezerv/tasarruf saklama yerleri olmasıdır.

Bir ülkede borç alma ve borç verme piyasaları en temel anlamda, bankalar ve mevduat sahiplerinden oluşur. Fon fazlası olanlar tasarruflarını bankaya getirir. Fon açığı olanlar da bankalardan kredi kullanmaya gider. İşte bankalara yatırılan paraların kredi olarak kullandırılması, kredi olarak kullandırılan paraların daha sonra sisteme tekrar mevduat şeklinde girmesi sürecine kısaca kaydi para yaratma süreci adını vermekteyiz. Kaydi para yaratma süreci genellikle bankaların kredi kullandırması ile başlamaktadır.

Kaydi para yaratma süreçlerine örnek olabilecek bir süreç aşağıdaki gibi gelişebilir:

Kısaca şöyle bir varsayım uygundur. Bir ekonomide bir merkez bankası ve bir mevduat bankasının olduğunu varsayalım. Ahmet, tasarruf ettiği elindeki 100 TL’yi mevduat için X bankasına götürsün. X bankası, Ahmet’e faiz ödemek koşulu ile elinden parasını alır. Şu an ekonomide 100 TL tasarruf vardır. Daha sonra X bank bu paranın yüzde 10’unu Merkez Bankası’na (Zorunlu karşılık olarak) verir.

Geriye elinde 90 TL kalır. 90 TL’yi de Kemal’e kredi olarak verir. Kemal bununla, iş yapabilmek için Murat’a 90 TL ödeme yapar. Murat da 90 TL’yi tasarruf olarak X bankasına götürsün. Şimdi X bankasına Ahmet 100 TL yatırmıştı. Murat da 90 TL getirdi mi? X bankası’nda 190 TL Mevduat oldu. X bankası yeni gelen 90 TL’nin yüzde 10’unu Merkez Bankası’na verir. Elinde kredi olarak vereceği 81 TL kalır. Bunu da Arif’e kredi olarak verir. Arif de bu kredi ile mal almak için Fuat’a 81 TL ödeme yapar. Fuat’ın da 81 TL’yi tasarruf ettiğini düşünelim. Tasarrufunu X bankası’na götürsün.

• Şimdi X bankası’nın elinde 100 TL + 90 TL + 81 TL var.
• Ekonomide 271 TL dönmeye başladı.
• Olayın başında ise sadece 100 TL vardı.
• 271 TL – 100 TL = 171 TL Kaydi para yaratıldı.

Kaydi Para Yaratma Nedir?

Aşağıdaki video TCMB tarafından hazırlanmış, kaydi para yaratma sürecini anlatan bir videodur. Yazının devamını okumadan videoyu izlemenizi tavsiye ederiz.

Kaydi Para Yaratma Sürecindeki Sızıntılar

Zorunlu rezerv oranı: Bankaların yasalar gereği tutmak zorunda oldukları rezervdir. Mevduat kabul eden finansal kurumların bu mevduatlara karşılık olarak merkez bankasında tutmak zorunda oldukları mevduatlarının merkez bankası tarafından belirlenen oranını ifade etmektedir. Merkez bankaları bu oranı bir para politikası aracı olarak kullanabilmektedir. Eğer bankalar atıl rezervlere sahip değilse, zorunlu karşılık oranı artırıldığında bankalar verdikleri kredileri geri çağırırlar ve bu durum para arzının azalmasına neden olur. Zorunlu karşılık oranı düşürüldüğünde ise zorunlu karşılıkların bir kısmı kullanılabilir rezerv şekline dönüşür, bu da bankaların kredi tabanını artırır. Bankaların kredi tabanın genişlemesi de para arzının artmasına neden olur.

Serbest rezerv oranı: Serbest rezerv oranı ise bankaların kendi nakit paralarıdır. bankaların önlerine aniden çıkan yüksek kar edebilecekleri yatırımlarda kullandıkları miktardır. Ani mevduat çıkışlarını karşılamak içinde bu bölümden teminat yapılır. Yani bankaların kendilerini garantiye almak güvende hissetmek için ellerinde bulundurdukları mevduattır. Serbest rezerv oranını normal olarak etkileyen bazı unsurlar vardır. bunları da maddeler halinde sıralarsak;

Serbest Rezerv Oranı

• Piyasa Faiz Oranı
• Mevduat giriş ve çıkışlardaki düzensizlik
• Rezerv borçlanma maliyeti
• Finansal sistemdeki istikrarsızlık

Vadeli Mevduat Tercih Oranı

Vadeli mevduat tercih oranı sistemdeki vadeli mevduatların; sistemdeki vadesiz mevduatlara oranlanmasıyla bulunmaktadır. Vadeli Mevduat Zorunlu rezerv oranı ve vadeli mevduat tercih oranı ile yaratılan kaydi para arasında ters yönlü ilişki söz konusudur. Vadeli mevduat tercih oranlarını etkileyen unsurlar ise

• -Vadeli Mevduatlara ödenen faiz
• –Alternatif yatırım araçlarının getirisi
• –Vadeli mevduat faiz oranı üzerinden alınan vergi
• –Bankacılık sistemine duyulan güven

Vadeli mevduatlara ödenen faiz belirleyici unsurlardan en önemliler arasında yer alır. hangi bankanın faiz oranları daha yüksek ise yatırımcılar açısından faiz oranının artması yatırımcının kar marjının artması demektir.

Bu da örneğin; X bankası %15 faiz oranı veren bir bankadır, yatırımcı X bankasına 1 milyon TL yatırırsa bu meblağ 1 sene sonra ana parasıyla birlikte 1 milyon 150 bin TL olarak yatırımcıya 150 bin TL gibi bir kar sağlayacaktır.

Y bankası ise, %25 faiz oranı veren bir bankadır. yatırımcı Y bankasına 1 milyon TL yatırırsa bu meblağ 1 sene sonra ana parasıyla birlikte 1 milyon 250 bin TL olarak yatırımcıya 250 bin tl gibi bir kar sağlayacaktır.

Yatırımcı ise bu durumda X ve Y bankasının bütün şartları aynı şekilde iken %15 faiz veren X bankası yerine %25 faiz veren Y bankasını tercih edecektir.

Süreçteki varsayımlar

• Sistemde sadece tek bir banka vardır
• Banka sadece vadesiz mevduat kabul etmektedir vadeli mevduat yatırımı yapılamamaktadır.
• Banka serbest rezerv tutmamaktadır sadece zorunlu rezerv tutmaktadır.
• Bankaların verdiği kredilerin tamamı nakit olarak, vadesiz mevduat olarak geri dönmektedir.

Kaydi paranın artması demek beraberinde ; zorunlu rezerv oranının azalması, nakit tercih oranının azalması, vadeli mevduatları tercih etme oranında da azalma şeklindeki değişiklikler Kaydi para çarpanı değişkeni değerini artırırken yaratılan kaydi para miktarının seviyesinde de artışa neden olur.

Yazar: Ahmet Yüksel