Birinci Tekil Kişi Iyelik Eki
Türkçede İyelik (Aitlik, Tamlanan) Ekleri (-m, -n, -i, -miz, -niz, -leri)
İyelik (Aitlik, Tamlanan) Eki Nedir?
Adlara gelerek onlara aitlik anlamı katan, onların neye, kime ait olduğunu belirten eklerdir.
Ünsüzle biten bir sözcüğe geldiğinde iyelik ekleri şu şekilde karşımıza çıkar:
- kalem-im → benim kalemim ⇒ BEN/1. tekil kişi iyelik eki
- kalem-in → senin kalemin ⇒ SEN/2. tekil kişi iyelik eki
- kalem-i → onun kalemi ⇒ O/3. tekil kişi iyelik eki
- kalem-imiz → bizim kalemimiz ⇒ BİZ/1. çoğul kişi iyelik eki
- kalem-iniz → sizin kaleminiz ⇒ SİZ/2. çoğul kişi iyelik eki
- kalem-leri → onların kalemleri ⇒ ONLAR/3. çoğul kişi iyelik eki
Ünlüyle biten bir sözcüğe geldiğinde ise iyelik ekleri şu şekilde karşımıza çıkar:
- anne-m → 1. tekil kişi iyelik eki
- anne-n → 2. tekil kişi iyelik eki
- anne-s-i → 3. tekil kişi iyelik eki
- anne-miz → 1. çoğul kişi iyelik eki
- anne-niz → 2. çoğul kişi iyelik eki
- anne-leri → 3. çoğul kişi iyelik eki
Dikkat!
İyelik eki olan “-ı, -i, -u, -ü” ile, hâl (durum) eki olan “-ı, -i, -u, -ü” birbirine karıştırılmamalıdır.
- Okul- u bu sokağın sonundaymış. (iyelik eki)
- Okul-u üç günde boyayabildiler. (hâl eki)
Birinci cümlede “okul” sözcüğüne gelen “-u” eki bu sözcüğe aittik anlamı katmıştır, yani “okul” sözcüğünün bir varlığa ait olduğunu belirtmiştir. Bu yüzden bu cümlede “-u” eki, iyelik ekidir. “okul” sözcüğünün başına getireceğimiz “onun” zamiriyke aittik anlamını açıkça görebiliriz.
İkinci cümlede ise “okul” sözcüğüne gelen “-u” eki aittik anlamı katmamış, bu sözcüğü cümlede nesne durumuna getirmiştir. Bu yüzden bu cümlede “-u” eki, hâl (durum) ekidir.
Ad tamlamalarında tamlanana gelen ek, iyelik ekidir. Bu yüzden bu ekin diğer bir adı da “tamlanan” ekidir.
- okulun bahçes-i
- okul yol-u
tamlamalarında tamlanan olan “bahçe, yol” sözcüklerine 3.tekil iyelik eki (-i, -u) getirilerek belirtili ve belirtisiz ad tamlaması oluşturulmuştur.
İyelik ekleri, ad soylu sözcüklere gelerek bu sözcüklerin sahibini tanımlar. Eğer sahip tanımlaması yapılan sözcük bir yüklemse, burada kullanılan ek "iyelik" değil şahıs eki olur. Bu tür eklerin fiillere bütünleşmesi yalnızca eylem çekimi eklemeli olan dillerde rastlanan bir durumdur. Örneğin Farsça gitmek fiili olan reften (رفتن) fiilinin geniş zaman hali olan rev (رو) kükünde birinci tekil şahıs eki olan "-m" (م) eki kullanıldığında, rev(e)m (روم) biçiminde olan sözcükteki bu ek; iyelik değil "şahıs eki" olarak karşımıza çıkar.[4] Bu durumun ortaya çıktığı Türkçe ve Farsça gibi diller bu özelliklerinden dolayı gizli özne kullanabilirler. Bu iki yapı arasındaki bağlantı; kişi adıllarının ekleşmesinden kaynaklanmaktadır. Örneğin eski Türkçede kullanılan "körür men (görürüm)" ifadesindeki "men (ben)" kişi adılı zamanla ekleşmiş ve şahıs eki durumuna geçmiştir. İyelik eklerinin, nesnelerin sahiplik öznesini ortaya koyması; şahıs ve iyelik eklerinin ortaya çıkışındaki kökensel bağı ortaya koymaktadır.
İyelik eklerinin çokluk kategorisiyle ilişkisi[değiştir kaynağı değiştir]
İyelik eklerinin dünya literatüründe kullanımı; sahiplik işlevi ile doğru orantılı olarak gelişmiştir. İngilizcedepossessive affix, Fincedepossessiivisuffiksi gibi adlarla anılan bu ekler adlandırılırken; sahiplik belirten sözcükle birlikte "takı (affix)" anlamına gelen kelimeler kullanılmıştır. "Takı" sözcüğü işlevsel bir anlamda kullanılıp; sözcük-ekleri de kapsamaktadır. Birçok dil hem sözcük-ekli hem de eklemeli olduğu için (ör. prepation (son ek), my pencil (sözcük-ek)) bu dillerde böyle bir anlam ayrımına gitmeye gerek yoktur. Örneğin İngilizcede "affix" kelimesi hem ek hem de takı anlamlarında kullanılmaktadır. Bu yönüyle İngilizcedeki my, your ve our gibi iyelik belirten sözcükler de bir iyelik takısıdır. Türkçe gibi eklemeli dillerde sözcük-ekler bulunmadığı için; sözcük-ekler ek kavramı içinde değerlendirilmemektedir. Bunun için bu yapı "iyelik ekleri" adıyla kalıplaşmışsa da, genel dünya literatürüne göre "iyelik ekleri" değil, "iyelik takıları" vardır.
Türkçe adlandırmada, iyelik kelimesi, bir şeye sahip olma anlamına gelmektedir.[2] Kökensel bir inceleme yapıldığında sözcüğün İlk Türkçe döneminde kullanılan ve "sahip, malik" anlamına gelen "is" kökünden türetildiği anlaşılmaktadır.[3] Günümüzde "sahipsiz, metruk" anlamlarında kullanılan "ıssız" kelimesi de yine bu kökten türemiştir.[3] Kelime 16. yüzyılda Türkçeye Arapça ve Farsça kelime girişlerinin iyice artmasıyla iyice unutulmuş; ancak Dil Devrimi sırasında yeniden canlandırıp, "-lık,-lik" yapım ekini alarak; dil bilgisel alanda "sahiplik eki" anlamında kullanılmaya başlamıştır.[3]
İşlevleri[değiştir kaynağı değiştir]
İyeliği son eklerle karşılayan Türkçe ile edat niteliğinde sözcük-ek kullanan İngilizcenin yapısal iyelik karşılaştırılması aşağıda verilmiştir:
| kişi | tekil (Türkçe) | tekil (İngilizce) | çoğul (Türkçe) | çoğul (İngilizce) |
|---|---|---|---|---|
| 1. kişi | evim | my house | evimiz | our house |
| 2. kişi | evin | your house | eviniz | your house |
| 3. kişi | evi | his/her house | ev(ler)i | their house |