Bizimkiler 16

BİZİMKİLER
Anadolu Merkezli Dünya Tarihi

16. KİTAP

1510 - 1535

Süper Güç

Yazarlar
Evin Esmen Kısakürek
Arda Kısakürek
Bizimkiler adlı kitapların tümü aşağıdaki sitelerde mevcuttur:
http://www.dunya-tarihi.com/
http://sites.google.com/site/ekitapdunyatarihi/
http:/sites.google.com/site/ekitdunyatarihidevam2/

2
BİZİMKİLER............................................................................................................................. 2
16. KİTAP .................................................................................................................................. 2
Şah Kulu İsyanı, 1511 ............................................................................................................ 5
Gül Haç, 1511 ........................................................................................................................ 8
Martin Luther ......................................................................................................................... 9
Osmanlı Tahtı I. Selimin, 1512 ............................................................................................ 11
Okyanustan Okyanusa, 1512, 1513...................................................................................... 14
Osmanlı Devlet Yapılanması, Divan.................................................................................... 16
Veziriazam ........................................................................................................................... 22
Osmanlı Devlet Yapılanması, Eyaletler ............................................................................... 24
Raguza.................................................................................................................................. 27
Balkanlarda Özerk Yönetimler............................................................................................. 28
Harem ................................................................................................................................... 30
Osmanlı Sarayı Hakkında oradan buradan........................................................................... 33
Osmanlı Sarayında Harem Dışı Hizmetler........................................................................... 34
Ahırlar, Bostancılar, Doğancılar .......................................................................................... 36
Topkapı Sarayının Kapıları .................................................................................................. 37
Osmanlı Sarayının Çavuşları................................................................................................ 38
Osmanlı Vergi Düzeni.......................................................................................................... 39
Osmanlı Kent Ekonomisi ..................................................................................................... 43
Kırsal Kesim......................................................................................................................... 48
Osmanlı Tarım Ürünleri ....................................................................................................... 52
Köylü Efendimizdir.............................................................................................................. 55
Osmanlı kumaş üretimi ........................................................................................................ 57
Osmanlı maden ocakları....................................................................................................... 59
Osmanlı Ordusu.................................................................................................................... 60
Tımar Sistemi ....................................................................................................................... 65
Osmanlı Donanması ............................................................................................................. 69
Kapıkulu Eğitimi .................................................................................................................. 71
Ak ağalar, Kara ağalar.......................................................................................................... 73
İslam’da Hadımlık................................................................................................................ 75
Machiavelli........................................................................................................................... 77
Avrupa’da Reform................................................................................................................ 83
Padovalılar............................................................................................................................ 86
Türklerin Anadolu’dan gidişini durdurmak gerekir ............................................................. 88
Düşmanlık ............................................................................................................................ 91
Çaldıran, 1514 ...................................................................................................................... 92
İran Şii oluyor, 1514............................................................................................................. 97
Almanya’da Katolik karşıtlığı, 1514.................................................................................... 99
Osmanlı Memlukluların üzerine yürüyor, 1515................................................................. 101
Barbaros Kardeşler............................................................................................................. 105
Mercidabık, 1516 ............................................................................................................... 107
Birleşmiş İspanya, 1516 ..................................................................................................... 109
Mısır Osmanlının, 1517...................................................................................................... 112
Ruslar Üstünlük Sağlıyor, 1517 ......................................................................................... 118
Yavuz İstanbul’a Dönüyor, 1518 ....................................................................................... 120
Cezayir, 1518, 1519 ........................................................................................................... 122
Celali İsyanları ................................................................................................................... 126
Aztek Dini .......................................................................................................................... 127
V. Şarl................................................................................................................................. 129

3
Aztek Altını, 1519 .............................................................................................................. 131
Yavuz Sultan Selim’in Ölümü, 1520 ................................................................................. 133
Osmanlı’da Sünnilik Ağırlık Kazanıyor ............................................................................ 134
Luther’in Kişisel Kopuşu ................................................................................................... 136
Protestanlık, 1520............................................................................................................... 138
Zorla Hıristiyanlaştırma ..................................................................................................... 141
Raffael ................................................................................................................................ 143
Çinliler Portekizlileri Kavrayamıyor, 1520........................................................................ 145
Belgrad Seferi, 1521........................................................................................................... 147
Magellan, 1521................................................................................................................... 149
Worms fermanı, 1521......................................................................................................... 152
Nüfus artışı, 1522 ............................................................................................................... 154
Anne Boleyn....................................................................................................................... 156
Meksika’daki gelişmeler, 1522 .......................................................................................... 159
Erasmus .............................................................................................................................. 161
İspanya’ya karşı pakt.......................................................................................................... 163
Evrenin merkezi dünya değil, 1523.................................................................................... 165
Rodos Osmanlıların, 1522, 1523........................................................................................ 167
İspanya’da İsyan Korkusu, 1523........................................................................................ 170
İbrahim Paşa Mısır’da, 1524 .............................................................................................. 172
Fransa Kralı İmparatora Esir Düşüyor, 1524 ..................................................................... 174
İngiltere ile Vatikan’ın ipleri geriliyor, 1525 ..................................................................... 176
Almanya Köylü Savaşları, 1525......................................................................................... 178
Köylülerin ezilmesi ............................................................................................................ 181
Sultan Süleyman’ın Macaristan Seferi, 1526..................................................................... 184
Pays-Bas’nın ekonomik birliği, 1526................................................................................. 186
Babür Şah Hindistan’da, 1526 ........................................................................................... 187
Atahualpa, 1527 ................................................................................................................. 189
Albrecht Dürer.................................................................................................................... 191
Osmanlı’da Sünniler Bastırıyor, 1528................................................................................ 194
İlk Zenci Köleler, 1529 ...................................................................................................... 196
Osmanlı ordusunun önüne çıkılamıyor, 1529 .................................................................... 199
Yeni Kutsal Roma Germen İmparatoru V. Karl (Şarlken), 1530....................................... 203
Babur Şah, 1530 ................................................................................................................. 206
İngiltere Papadan Ayrılıyor, 1531, 1532 ............................................................................ 209
Osmanlılar ve Habsburglar, 1532, 1533............................................................................. 211
Denizlerde üstünlük, 1533.................................................................................................. 214
Bağdat Osmanlıların, 1533, 1534....................................................................................... 216
Acte de Suprematie, 1534 .................................................................................................. 220
Munster Komünü, 1534...................................................................................................... 222
16. Kitap, Faydalanılan eser ve kaynaklar ......................................................................... 224

4
Şah Kulu İsyanı, 1511

Şah Kulu Baba Tekeli (Karabıyıkoğlu Hasan Halife) kendinin Şah İsmail’in Halifesi
olduğunu söyleyerek isyan etti. Antalya’yı ele geçirerek, Kütahya üzerine yürüdü. Beylerbeyi
Karagöz Paşa kuvvetleri ezildi, Paşanın boynu vuruldu.

Veziriazam Ali Paşa 2 defa sadaret makamına gelmiş ve orada toplam 7 yıl kalmıştı. Yerine
Damat Hersekzade Ahmet Paşa üçüncü defa veziriazam oldu. Ancak birkaç ay içinde, o da
yerini Koca Mustafa Paşaya bırakacaktı. Koca Mustafa Paşa II. Bayezid’in son
veziriazamıdır.

5
Karaman valisi Şehzade Şehinşah Kızıl Baş oldu. Tekeli Kızıl Başlar Osmanlı ordusunu üst
üste defalarca mağlup ettiler. Üzerine Veziriazam Hadım Ali Paşa yürüdü. Şehzade Ahmet’in
birlikleri de yanındaydı. Bursa yakınlarında Şah Kulu Karaman’a doğru çekilmek zorunda
bırakıldı. Veziriazam kuvvetlerin büyük bir kısmını Şehzade Ahmet’in yanında bırakarak ufak
bir atlı birlikle Şah Kulu’nu takip etti. Kayseri ile Sivas arasında bir yerde, Türkler
veziriazamın az sayıdaki ve yorgun askerlerini yok ettiler. Bu sırada Hadım Ali Paşa ve Şah
Kulu öldü (2 Temmuz 1511). Başsız kalan Kızılbaşlar geçtikleri yerleri yağmalayarak Safevi
topraklarına kadar kaçtılar. Bu sırada 15 bin Tekeli Türk İran’a göç etti.

Rumiyeli Nur Ali Halife, Sivas, Tokat, Amasya, çorum Türklerini ayaklandırdı. Amasya’daki
Osmanlı şehzadesi Murat Kızıl Baş oldu. Törenle taç giydi. Osmanlı kuvvetlerini bozup,
Tokat’ı ele geçirdi. Tokat’ta hutbe Şah İsmail adına okunmaya başlandı. Şehzade Murat, 10
bin Kızıl Baş ile Kazova’da Nur Halife ile birleşti. Nur Halife, Sivas, Tokat ve Amasya Kızıl
Başlarının önemli bir kısmını İran’a götürdü.

Şah Kulu isyanı, Şehzade Korkut Teke’yi onlara bıraktığı için, Şehzade Ahmet’te Kızılbaşları
yenemediği için bu iki şehzade açısından itibar kaybına sebep olmuştu. Şimdi Şehzade Selim
daha da kuvvetliydi. Şehzade Ahmet, isyan ile uğraşırken, orada bulunan kapıkullarının aklını
kendi sultanlığı için çelmeye çalışmış ancak başarılı olamamıştı.

Kardeşi Selim Rumeli’nde iken, şehzade Ahmet de İstanbul’a doğru yöneldi. Bu sırada
Silistre sancak beyliğini kabul etmiş olan Selim, Silistre’ye gitmemiş, Edirne’yi almıştı. O da
şimdi İstanbul üzerine yürüyordu.

Türkleri Şah İsmail’in yanına çeken güç sadece tarikat ve şeyh aşkı değildi. Osmanlılar
genişledikleri her yerde eski Türk beyliklerinden çok daha merkezi ve disiplinli bir yönetim
kuruyorlardı. Böyle bir yapı daha geçmişi çok yeni olan Türklere uygun değildi. Ayrıca
Osmanlı Balkanlarda ilerledikçe, Türkler Anadolu’da çok gerilerde kalmışlar ve yağmadan
mahrum kalmışlardı. Bu onların ekonomisini bozmuş, fakirleşmelerine sebep olmuştu. Şimdi
Şah İsmail’in yanına gidince yine akınlar başlayacak, zenginlik akacaktı. Yerinde kalmak
zaten göçebeye uygun bir davranış değildi. Kaldı ki artık bir iç bölge haline gelen Anadolu’da
kanunnameler, kadılar, tahrir defterleri, katipler, komutanlar, dirlikler derken Türk’e cendere
vuruluyor ve bu cendere gittikçe sıkıştırılıyordu.

Osmanlı yönetiminde köylüler gibi Türk obaları da kesin kurallara bağlanmışlardı.

Kimse Türklerin Şah İsmail’e koşmasına şaşmamalıdır.

Osmanlı Safevi mücadelesi, bir Türk İran mücadelesi değildir. Merkezi bir İmparatorluk ile
yeni bir din çerçevesinde bütünleştirilen Türklerin geleneksel yaşam tarzının mücadelesidir.
Ne Osmanlı ülkesi Türkiye’dir, ne de Safevi ülkesi İran’dır. Safevilerin İran’da toprakları
vardı ama esas Anadolu’ya uzanıyorlardı. Şayet Çaldıran’da yenilerek, zorla İran’a
sürülmeselerdi, bir Anadolu devleti olacaklardı. Tabii Safeviler ileride İran’a çekilince,
kültürleri de Fars kültürüne doğru kaymaya başlayacaktı.

6
Son olarak şunu da söylemek gerekir. Osmanlılar bir Doğu Roma ve İslam İmparatorluğunun
mirasçısı iken Safeviler bir Türk gelenekleri takipçisiydi.

Şahkulu’nun ölümüyle birlikte halk birlikleri dağılmış, 15 bin kadar Türk İran'a geçmişti. Şah
İsmail daha hareketin başlarında, bu hareketten desteğini çekmişti. Bazı kaynaklar Şah
İsmail’in kendine sığınan Türkleri sudan bahanelerle katlettiğinden bahsederler.

Bu dönemde “ Dede Korkut “ hikayeleri de sözlü edebiyattan yazılı edebiyata dönüştürüldü.

Yücelerden yücesin
Kimse bilmez necesin
Görklü Tanrı
Nece cahiller seni gökte arar yerde ister
Sen hod müminler gönlündesin

7
Gül Haç, 1511

1500’lü yılların başlarında İngiltere’de

İngiltere’deki simya ağırlıklı organizasyonların

Johan Valentin Andreae, Michael Maier, Francois Bacon, Jacob Boehme ve Robert Fluud gibi
düşünürlerin eserleri ile Rose Croix (Gül Haç) tüm Avrupa'da, özellikle de Almanya, İngiltere
ve Fransa'da etkili bir kuruluş haline gelecekti. Ancak Gül Haç zirveye Martin Luther ile
ulaşarak, dünyanın kaderini etkileyecekti.

1511 yılında Portekizli Albukerk Malakka’yı fethetti. Malakka’da bulduğu Çinli tüccarlara,
Malakka sultanından aldığı 2 gemiyi verdi ve Çinli tüccarların mallarını taşımalarına yardımcı
oldu. Çinliler, Portekizlilere “ Folangi “ diyorlardı. Bu yardım gören Çinli tüccarlar ülkelerine
döndüklerinde, Portekizlileri çok övdüler. Portekizliler de Çin ile yapılan baharat ticaretinin
çok karlı olduğunu öğrendiler.

1511 yılında İngiltere Kralı VIII. Henry ile Aragonlu II. Ferdinand arasında Fransa’ya karşı
Westminster anlaşması imzalandı. Bu yıl Aragonlu Ferdinand II, “ bir siyahın dört Amerikan
yerlisine eşit iş yaptığını “ anladı. Böylece artık Afrikalıların trajedisi önüne geçilemez bir hal
alıyordu. İlk Afrikalı köle de Colombia’ya varıyordu.

Fransa’da feodal savaşlar bitmişti. Sonuncusu 1512 yılında biten Foix savaşıydı (1484 –
1512).

8
Martin Luther

Martin Luther

Martin Luther, 1512 yılında Teoloji Doktoru unvanını aldı. Saksonya’da Eisleben’de hali
vakti yerinde bir madenci ailenin çocuğuydu. Babası kira ile maden ve eritme fırınları
işletiyordu. Aile sert bir aileydi. Luther’in okuduğu Katolik Okulu da sıkı eğitim yapıyordu.
1501 yılında Erfurt üniversitesine girdi. Bu üniversite de Occam “ yalnız iç dünyada duyulan
Tanrı esini insanı imana götürür, akıl bunu kanıtlayamaz “ ile özetlenebilecek bir öğreti
(nominalizm) pek modaydı. 1505 yılına gelindiğinde Luther felsefede derinleşmişti ve
kendine meslek olarak da ilahiyat’ı seçmişti. Halbuki babası avukat olmasını istiyordu. 1509
yılında Luther felsefe doktoru unvanını aldı. Wittenberg üniversitesinde ders vermeye başladı.

Luther Roma kilisesine karşı milli Alman kilisesini savunuyordu. Tanrıyı sevmeyi ve ona
inançla sarılmak gerektiğini söyleyen Luther, Hıristiyanlıkta hiçbir dogmanın bulunmadığı İsa
günlerine dönülmesini ve Tanrıyı her Hıristiyan'ın sezgisi ile bulmasını istiyordu. Papalığın
aforoz etme ile günahları bağışlama gibi yetkileri bünyesinde toplamış olmasına kızan Luther,
özellikle yapılan maddi bağışlar neticesinde insanlara günahlarının affedildiğini gösteren
belgeler, cennet anahtarları verilmesini komedi olarak nitelendirdi.

Luther başlangıçta inanmış bir Katolik’ti. Roma kilisesi ile herhangi bir kopuşu da hiç
düşünmemişti. Ancak bir kere konuşmaya başlayınca, buna zaten hazırlıklı olan Alman
toplumu olayı alıp sürükledi. Luther sonuçlarından korkuyordu ve duraksıyordu. Luther
yapısal olarak sessiz sedasız ve tutucu biriydi. Ama kendi ektiği fırtına onu da alıp sürükledi.

Martin Luther (1483 – 1546) büyücülüğe inanıyordu. Ona göre Hıristiyan dünyası Şeytan ile
savaş halindeydi. Luther’in temsil ettiği “ Reform “ adı dinde olanları temsil etmemektedir.
Her şeyden önce, Hıristiyan dininde olup bitecek olaylar birlik içinde bir hareket değildir.

9
Farklı reformcular yeni bir dinsel bilinç arayışı içindeydiler. İnsanlar dışsal bir birliktelik
yerine içsel sorunlarına eğilmek istiyorlardı.

Luther dinsel değişimini yaşamadan önce Tanrı’dan nefret etmeye mi başlamıştı?

“ Keşiş olarak kusursuz bir yaşam sürmeme karşın, Tanrı katında vicdanı temiz olmayan bir
günahkar olduğumu hissediyordum. Yaptıklarımla da O’nun hoşuna gittiğime
inanamıyordum. Günahkarları cezalandıran adil Tanrı’yı sevmekten çok, gerçekten de O’ndan
nefret ediyordum… ”.

Tanrının gazabının korkusu Avrupa’nın içine öyle sinmişti ki kimse ondan kurtulamıyordu.
Tanrı’nın iradesi keşfedilemezdi. Tanrı Yasasına uymak veya dinsel kurallar bizi
kurtaramazdı.

Luther’in kişisel kopuşu kendi kefaret öğretisini dile getirdiği zaman olacaktı.

Endüljans

10
Osmanlı Tahtı I. Selimin, 1512

İstanbul üzerine yürüyen Selim, babası II. Bayezid ile Çorlu yakınlarında ki Karıştıran
ovasında karşılaştı. Savaşı II. Bayezid kazandı (3 Ağustos 1511). Şehzade Selim Kırım’a
çekildi. Şehzade Ahmet Padişah olmak üzere İstanbul’a çağrıldı. Ancak yeniçeriler tahtta
Selimi görmek istiyor, Ahmet’i istemiyorlardı. Ahmet’i cimrilik ve yetersizlikle suçluyorlardı.
Ahmet İstanbul’a yaklaşırken, yeniçeriler kendi gözdeleri Selim’in taht mirasçısı tanınması
için Mart 1512’de ayaklandılar. Şehzade Ahmet taraftarı olduğu bilinen devlet adamlarının
konaklarını yağmaladılar, Üsküdar’dan İstanbul’a geçişe mani oldular. Yeniçerilere rağmen

11
tahtı ele geçiremeyeceğini anlayan Ahmet Anadolu’ya çekildi. Konya’yı zorla ele geçirip,
kendini Anadolu hakimi ilan etti.

Şimdi kimin padişah olacağına kapıkulu askeri karar vermişti. Bu sırada Şehzade Korkut
Manisa’dan İstanbul’a geldi. Yeniçeri onu hürmetle karşıladı, misafir etti ama sadece Selim’in
padişahlığına razı olacaklarını söyledi. Şehzade Korkut’un en büyük problemi arkasında bir
varisi olmamasıydı. Yaşı da 45 olmuştu. Bürokrasi tahtı risk altına atmak istemiyordu. Şu
anda Selim 42, Korkut 45, Ahmet 46 ve II. Bayezid 62 yaşındaydılar.

Sultan II. Bayezid, yeniçerilerin isteğine boyun eğdi. Bunun üzerine Selim İstanbul’a çağrıldı.
II. Bayezid tahttan çekildi, Selim Padişah oldu (Nisan 1512).

II. Bayezid’e yılda 2 milyon akçe maaş bağlanarak, Dimetoka’ya yollandı. II. Bayezid
Dimetoka giderken Çorlu çıvarında öldü (10 Haziran 1512). Selim şehzade Korkut’u da
Manisa’ya geri yollamıştı. Bu sırada şehzade Ahmet, Selim’in tahta çıkışını kabul etmeyerek,
Amasya ve Konya’dan sonra Bursa’yı da ele geçirmişti. Ahmet Amasya’yı ele geçirmeden
önce Selim Amasya sancağını Davut Paşa oğlu Mustafa beye vermişti. Şehzade Ahmet ise
Kemah’taydı. Ahmet ani bir baskınla kente girdi. Mustafa Bey, şehzade Ahmet’e itaatini arz
etti. O da Mustafa Beyi veziriazamı yaptı.

Sultan Selim, oğlu Süleyman’ı Kefe’den çağırıp, İstanbul’u ona emanet ederek Anadolu’ya
geçti. Ahmet geri çekildi. Kışı Sultan Selim Bursa’da, şehzade Ahmet Amasya’da geçirdiler.
Şehzade Ahmet’i destekleyenler gittikçe artıyordu. Sultan Selim işkillendi. Veziriazam Koca
Mustafa Paşa, Ahmet yanlısı olabilir düşüncesi ile başı kesilerek öldürüldü. Sadrazamlık
mevkiine Hersekzade Ahmet Paşa 4. defa getirildi. Sultan Selim, Anadolu’da ele geçirdiği
yeğenlerini de öldürttü. Peşinden, sessiz sedasız Manisa’da oturan şehzade Korkut’u da
öldürttü. Şehzade Korkut Mısır’a kaçmak üzere iken Antalya civarında yakalanmıştı.
Şehzadenin bulunduğu yeri ihbar eden 15 Türkmen’de sonradan idam ettirildi. Kimse
Osmanlı hanedan üyelerinin ölümüne neden olamaz. Bunlardan, hanedanın intikamı mutlaka
alınırdı.

Sultan Selim’in tahta çıkması ve ağabeyi Korkut’un öldürülmesi, Oruç Reisi korkutmuştu.
Şehzade Korkut ile olan yakın ilişkileri nedeni ile Sultan Selim’den çekiniyordu. Oruç Reis,
Osmanlı ilişkileri bir süre tavsadı.

Sonunda, Selim ve Ahmet, iki kardeş, Nisan ayında savaşa tutuştular. Ahmet yenildi ve
padişahın emri ile öldürüldü. Selim (1512 – 1520), tüm ailesini öldürtmüştü. Sultan Selim
şimdi tahtta tek başınaydı.

Sultan Selim 40 yaş çıvarındaydı. Üstün bir komutan, dürüst bir kişi, iyi bir yönetici, yobaz
olmayan bir Sünni, lükse ve sefaya düşkün olmayan bir şehzade olarak çok iyi bir ünü vardı.
İyi bir askerdi ama aynı zamanda çok da kültürlüydü. Gözlük takar ve durmadan okurdu.
Farsça başarılı şiirler yazardı.

Yansızlığı severdi, fazla bilgi vermezdi. Kararlarının başkalarınca nasıl karşılandığınla

12
Selim fetih hareketlerine devam etti. Ama fetihlerin yüzü batıdan doğuya dönmüştü. Bunun
temel nedenlerinden biri Anadolu’daki Alevi Safevi ayaklanmaları, diğeri ticaret yollarının
değişmesiydi.

Yavuz Sultan Selim, İmparatorluğu merkezden ve tek elden yöneten bir padişahtı. Bir süre
veziriazam tayin etmemiş ve işleri fiilen kendi yönetmişti. Sertti. Düşman ile ilişkiye geçtiğini
öğrendiği Dukaginzade’yi önce kendi dövmüş, sonra idam ettirmişti.

Hindistan’da Behmeniler devleti artık iyice çözülmüştü. Sultan Kulu, Behmenilerden

II. Bayezid

13
Okyanustan Okyanusa, 1512, 1513

1512 yılında Polonya’da diyet sürekli ordu tutmak için vergi konulmasını reddetti.

1513 yılında İspanyol Balboa, Orta Amerika’yı en dar bölümünden, yaya olarak baştanbaşa
geçti. Büyük Okyanus’a varmıştı. Balboa 200 Avrupalı ve 1000 yerli ile yola çıkmış ve
Pasifik okyanusuna varmıştı. Şimdi iki tane Hint vardı: Asya’daki Hindistan ve Amerika.

1513 yılında ve 1517 yıllarında Almanya’da köylü örgütü olan Bundschuh’u canlandırma
girişimleri oldu. Şimdi sosyal isteklerin yanında siyasi istekler de oluşmuştu. Birleşmiş bir
monarşi istiyorlardı. Almanya’daki çok başlılığa karşıydılar.

1513 yılında Fransız kralı I. François’nın 80 bin kişiye varan bir sürekli ordusu vardı. Kral
sınırları içindeki 300 müstahkem mevki, kapalı kent veya şatoyu kullanarak, ülkeyi kontrolü
altında tutuyordu. I. François krallık maliyesini yetkinleştirdi. Krallık maliyesi Kral
konseyince yönetilip, Hesap dairesince denetleniyordu.

İtalya savaşları çerçevesinde, Novara savaşı ile İsviçre kuvveti Fransızları Milan’ı terke
zorladı. Bundan 2 ay sonra da İngiliz kralı VIII. Henry, Fransızları Spurs savaşında yendi.
Peşinden İngilizler Therouanne’ı ala geçirdiler. Yıl sonunda XII. Louis İspanya ve Papa ile
sulh akdetti.

1513 Eylül’ünde İngilizler, Flodden savaşında İskoçya kralı IV. James’i öldürdüler. Rothesay
Dükü, V. James olarak İskoç tahtına çıktı.

İspanyollar Motta savaşında Venediklileri yendiler. Bu yıl Makyavelli de “ Prince “ adlı

14
Novara savaşı

Çin’de katliamlar durmuyordu. Asiler sonunda 1513 yılında mağlup edilebildiler. Aslında
kazanan imparatorluk ordusu değildi. Bir tayfun olmuş ve isyancılar tüm gemilerini
kaybetmişlerdi.

15
Osmanlı Devlet Yapılanması, Divan

Osmanlı devletinin başında Sultan’dan sonra veziriazam gelirdi. Başlangıçta bir tek vezir iken
daha sonra işlerin çoğalması ile vezir sayısı üçe kadar çıkmıştır. Ama daima vezirlerin bağlı
olduğu bir veziriazam da olmuştur. Yönetim diğer Müslüman devletlerde görüldüğü gibi
divan (İmparatorluk kurulu) tarafından yerine getiriliyordu. Divanda vezirlerin yanı sıra
Kadıasker (kazasker) ve Rumeli defterdarı vardı. II. Bayezid’den sonra Anadolu defterdarı da
büyük defterdar olarak divana girmiştir. İmparatorluk mühürdarı (nişancı) da divan üyesiydi.
I. Murat döneminde kurul biraz büyüyerek divana Rumeli beylerbeyi de katıldı. I. Bayezid,
Anadolu beylerbeyliğini kurarak, onu da divana aldı. Şimdi anlatmakta olduğumuz tarihten
ileri gidildiğinde XVI. Yüzyılın ikinci yarısından sonra deniz kuvvetleri komutanı
kaptanıderya veya kaptan paşa ve vezir rütbesine gelmek koşulu ile yeniçeri ağası da kurula
gireceklerdir. Burada dikkat edilmesi gereken bir husus da Osmanlı da paşalık, vezirlik gibi
makamların bir görev değil rütbe olmasıdır. Vezirliğe kazaskerlikten gelen de vardır,
nişancılıktan gelen de.

Veziriazam Sultanın tayin ettiği politikaların yürütülmesinden sorumludur. Ayrıca ordunun

Kadıasker (kazasker) adaletin başıydı. Ona bağlı olan kadılar tüm ülkede yargıçlık yaparlardı.
Anadolu kazaskeri Anadolu ve Asya’da görevli kadıları, Rumeli kazaskeri Avrupa tarafında
görev yapan kadıları tayin ederdi. Daha önceki anlatımlardan hatırlanacağı gibi her dirlik
sahibi, vergisini aldığı toprağı yönetirdi. Dirlik sahiplerinin yönettikleri halk üzerinde büyük
otoriteleri vardı. Ancak sancak merkezlerine ve kasabalara kadılar da tayin ediliyordu. Tabii
kadıların asıl işlevi Şeriatı ve Osmanlı kanunlarını uygulamaktı. Ancak Osmanlı kanunları, az

16
sonra anlatılacağı gibi, devletin halk ile ilişkisini, halkın yükümlülüklerini belirlediği için
kadılar yönetime de katılmak zorunda kalıyorlardı. Ceza kanunlarının uygulamasında dirlik
sahibi, savaşçılar suçluyu yakalarken, ceza biçmek kadının işiydi. Para cezası verilecek
konularda da durum aynıydı. Sonuçta genellikle asker kökenli dirlik sahibi yöneticiler ile
medrese kökenli ve ayrı bir devlet kurumunu temsil eden kadılar birbirleri ile işbirliği yapmak
ve birbirlerini denetlemek zorundaydılar.

Rumeli Kazaskeri (elinde kitap olan)

Bu etkili ve adil bir yönetim yaratıyordu. Böyle olduğu için de halkı rahatlatıyordu. Bu
yöntem zaten diğer Anadolu beyliklerinde de vardı. Ama feodalitenin var olduğu Balkanlarda
uygulanmış olması Osmanlılara büyük bir itibar sağlamıştı.

Kadıların içinde en muteber olanı İstanbul kadısıydı. Ama kentte sadece İstanbul Kadısı
yoktu. Ayrıca Galata kadısı ve Üsküdar kadıları da vardı. İstanbul kadısı, Yeniköy gibi
kendinden uzak yerlere naipler atardı. Üsküdar kadılığı da Anadolu yakasındaki uzak
yerleşimlere naipler yollardı. Bugünkü Kadıköy adı Kadının oturduğu yer anlamınadır. Kentin
içinde Unkapanı, Balat gibi nüfusun ve ticaretin yoğun olduğu yerlere de İstanbul kadısı
naipler atardı.

Dirlik yönetimi baştan beri anlatıldığı gibi çok etkin bir yönetimdi. Devletin vergi toplamasını
kolaylaştırıyor, düzenli bir orduyu besliyor, ülkenin tam bir asayiş ve güvenlik içinde
yaşamasını sağlıyordu.

Başdefterdar devlet mali yönetiminin en üst mevkisiydi. Başlangıçta tek olan defterdar
sonraları Rumeli ve Anadolu olarak ikiye ayrıldı. Daha da sonraları her ilde bir defterdar
hizmet yapar oldu. Defterdar devletin hesaplarını tutardı. Nakit ile uğraştığı için “ mal (para)
defterdarı “, “ hazine defterdarı “ da denirdi. Defterdar, kazasker gibi medreseden yetişirdi.

17
Nişancı, merkezi hükümetin yazı işleri ve bürolarını temsil eder ve belgelerin dağıtımı ile
ilgilenirdi. Nişancı padişahın iradesi ile oluşan örfi kanunların uzmanıydı. Böylece Şeriatın en
tepesinde yer alan kazaskere karşı bir de nişancı vardı. Nişancı, padişahın tuğrasını yazdıran
kişiydi. Padişah tuğrası ile çıkacak fermanların, kanunnamelerin Şeri olmayan devlet
kanunlarına (örfi) uygunluğunu uzmanlığı ile sağlardı. Nişancıya bağlı Defter Emiri ve Reis-
ül Küttap (Katiplerin başı) vardı.

Nişancı (soldan dördüncü), Defterdar (soldan ikinci)

Arşivlerin bulunduğu yer olan defterhane Nişancının yetkisindeydi. Nişancı işlerinin

Sonuç itibarı ile bakıldığında divan üyeleri çeşitli bakanlıkların başındaki bakanlar gibiydiler.
Hiyerarşik bir yapıda, daireler şeklinde örgütlenerek, imparatorluğun en ücra köşelerine kadar
yetişirlerdi.

Divan-ı Hümayun Farsça bir tamlamadır. Divan adı Sami asıllı bir deyim olarak bir defteri ve
bir büroyu ifade ediyordu. Ama İran devletlerinde yerleşmiş bir tabir olarak belirli işlere
bakan bir meclis ve bakanlık demekti. Hümayun İran'da emperyal anlamında bir sözdür.

Divan-ı Hümayun, Osmanlı imparatorluk meclisi olarak XV. ve XVI. asırlar boyunca Batı
dünyanın politikasının yönlendirildiği bir yerdi. Osmanlılar onun yapısını ve görevlerini
ayrıntılı bir şekilde belirlememişlerdir. Bu nedenle hem katılım olarak ve hem de görev olarak
esnektir. Yaşanan duruma uyum gösterir. Ancak gene de onun nasıl çalışması gerektiği,

18
geçmişten gelen bir örf ile “ yüce dedelerimiz ve babalarımızın “ zamanından beri
uygulanmıştır.

Osmanlı Divanı Hümayun’unu bugünkü devlet organları ile mukayese ederek düşünmemek
gerekir. Bu günkü demokratik sistemler de kuvvetler ayrılığı prensibi vardır. Yürütme
hükümetin, yasama meclisin, adalet mahkemelerin işidir. Devlet gücünün tek kurumda
toplanmasından şiddetle kaçınılır. Halbuki Osmanlıda Divanı Hümayun devletin tüm
görevlerinin toplanıp, birleştiği yerdir. Padişah toplantıda olsun, olmasın Divan onun adına
tüm görevleri yürütürdü.

Divan-ı Hümayun haftada 4 gün toplanırdı. Bu toplantı günleri içinde Cuma günüde vardı.
Osmanlılarda Cuma tatil değildi ve çalışılırdı. Divan-ı Hümayun İmparatorluğu yönetmenin
yanı sıra temyiz davalarına da bakar, halkın müracaatlarını dinlerdi. Bütün uyruklar Divan’a
dilekçe verebilirlerdi. Veya yerel yargıç kararlarının temyiz edilmesini isteyebilirlerdi.
Şikayetlerin yerine getirilmesine çavuşbaşı bakardı.

Divan toplanırken ihtida eden yani Müslümanlığa geçenlere bir kenarda beklerlerdi. Divan
toplantısı sonunda onların her birine 50 akçe destek parası verilirdi. Din değiştiren kişi bütün
akrabalarını, cemaatini hatta işini kaybetmiş olurdu. Bu nedenle ihtida edenlere, kendilerine
yeni bir hayat kurmalarında yardım edilirdi. Dul kadın veya yalnız ihtiyarlara ev ve geçim
imkanı da sağlanırdı.

Divan’da Müftü (Şeyhül-İslam) yoktu. Osmanlı devlet işlerine dini karıştırmak istemezdi.
Müftü Arz odasında bekler, Divan dağıldıktan sonra Divan üyeleri Arz odasına geçip,
veziriazam divan kararlarını padişahın onayına sunduğunda müftü’ye (Şeyhül-İslam) kararın
şeriata uygunluğu sorulurdu. Burada sırası geldiği için söylemek gerekir ki, Osmanlı
müftüsünün (Şeyhül-İslam) padişah veya divan kararlarının şeriata uymadığını pek söylediği
görülmemiştir.

Selçuklular döneminde Anadolu’da her kentte bir Şeyhül-İslam bulunurdu. Bunlar asli
görevleri olarak müderristiler ve ek görev olarak Şeyhül-İslamlık yaparlardı. Osmanlılar

19
kentlere müftü tayin etmiş ve hepsinin başı olarak ta İstanbul’da oturana Şeyhül-İslam
demişlerdir.

Divan-ı Hümayun'da savaşa ve barışa karar verilirdi. Tabii bu kararları tasdik edecek kişi
padişahtı. Müftü de kararı kuvvetlendirecek fetvayı verirdi. Bu kararlar “ Mühimme
Defterleri’ne “ yazılırlardı. XVI. Yüzyıl Osmanlı tarihini bu defterlerden izlemek
mümkündür.

Divan-ı Hümayun toplantıları üyelerin sabah namazını Ayasofya Camii'nde kılmalarından

Arz odası

Veziriazamı dört adet Kubbealtı veziri yani imparatorluk mareşalleri takip ederdi. Bu vezirler
sabit bir görevleri olmaksızın divan görüşmelerine katılırlardı. Vezirlik sıralarına göre bir
askeri seferi yönetmek, veziriazam yokken onun yerine bakmak gibi yüksek görevlerle
görevlendirilirlerdi. Prensip olarak veziriazamın halefleriydiler. Veziriazam ölünce veya
görevden alınınca, yerine ikinci vezir geçerdi. Üçüncü vezir de ikinci vezir olurdu. Zaman
zaman padişahlar bu sıralamayı alt üst ederlerdi. Kanuni, İbrahim Paşayı sadrazam yaparken
böyle yapacaktı.

Anadolu ve Rumeli kazaskerleri çok önemliydiler. Osmanlı yargı teşkilatı ve taşranın idaresi
bu iki memura tabi idi. Divanın bir üyesi de kelle koltukta çalışan defterdardı. Diğer önemli
bir üye Nişancıydı. Nişancı demek İmparatorluğun tımar ve zeamet sisteminin kayıtları
demekti. On binlerce tımarlı ve dirlik sahibi kayıt ve kaderi onun adaletli ve düzgün
çalışmasına bağlıydı. Başyardımcısı reis-ül küttab idi. Reis-ül küttaba bağlı divan
tercümanları ve reis-ül küttabın kendisi divanda ayakta beklerlerdi. Bunlar yabancı sefirlerin
ve harici meselelerin görüşülmesi sırasında, sorulduğunda bilgi verirlerdi.

20
Üç ayda bir yeniçerilerin ulufeleri dağıtıldığında, Divan-ı Hümayun toplanırdı. Orta avluda
yeniçeri kalabalığının çektiği gülbank yeri göğü inletirdi. Bu ortamda başkentteki sefirler de
hazır bulunurdu. Bu üç aylık törenlere Galabe Divanı denirdi.

21
Veziriazam

Sadrazam (ortada olan)

Divanın başı veziriazamdı. Veziriazam (Sadrazam), padişahın mutlak vekili olarak, mali işlere
ve kanun uygulamalarına nezaret ederdi. Bununla beraber defterdar ve kadıaskerler
veziriazama değil, doğrudan padişaha bağlıydılar. Veziriazamlık, padişahın olmadığı her
yerde astığım astık, kestiğim kestik, bütün güç ve yetkileri üzerine almış bir müthiş
mevkiiydi. Ama padişahın karşısında bu müthiş güç bir anda sıfırlanırdı. Padişahın nezdinde
veziriazam sadece yaşam hakkı dahil, her şeyini elinde tuttuğu bir köleydi. Bir sözle
veziriazam olur, bir sözle kellesi giderdi. Yaşamları ve malları padişahındı.

Veziriazam, padişahın vekili olarak onay mührünü elinde tutardı. Bu tam bir imparatorluk
yetkisiydi. Sadrazam Divan’dan başka daha dar çerçeveli toplantılara başkanlık eder, gündelik
işlere ise yol verirdi. Veziriazam mülki ve askeri üst makamlara atamalar yapardı. Cuma
öğleden sonra şeriata ait sorunların görüşüldüğü özel bir divana başkanlık ederdi.

Veziriazam devleti yönetmek dışında Başkent asayişinden de sorumluydu. Başkentin belediye

Padişahı düşünmezsek bu müthiş güçlü veziriazamın gücü için yine de bazı süpablar
konmuştu. Veziriazam yeniçeri ağasına doğrudan emir verme yetkisine sahip değildi.

22
Yeniçeri bir anlamda hassa askeriydi. Yeniçeri ağası da doğrudan doğruya padişahtan emir
alırdı. Devletin dört ana kolunu, yürütme adına veziriazam, maliye adına defterdar, yargı
adına Kadıasker ve ordu adına yeniçeri ağası padişahın bizzat kendi tarafından yönetilirdi.
Fatih Sultan Mehmet Kanunnamesine göre, padişah adına emir yazma yetkisi, genel işlerde ve
icrada veziriazama, maliyede defterdarlara, davalarda kadıaskerlere verilmişti.

Veziriazam Saray iç işlerine de karışamazdı. Ak ve Kara Hadımağaları ve saraya getirtilen

Maliye sadrazama bağlıydı ama bununla birlikte sadrazam onanmamış hiçbir gider de
bulunamazdı.

23
Osmanlı Devlet Yapılanması, Eyaletler

Topraklar livalara (sancaklara) bölünmüştü, her sancağın başında bir sancak beyi
bulunuyordu. Sancak beyleri de beylerbeylerine bağlıydılar. Rumeli sancakları Rumeli
beylerbeyine, Anadolu sancakları Anadolu beylerbeyine bağlıydı. Daha sonraları yeni
fetihlerle beraber yeni beylerbeylikleri kurulacaktı.

Sancak beyi, livanın askeri başıydı. Ancak kenti mali ve idari olarak da denetlerdi. Ve hatta
adaletin dağıtılmasından bile sorumluydu. Sancak beyinin de bir sancak divanı vardı. Sancak
beyleri livaların iktisadi etkinliklerinden para alırlardı. Ayrıca para cezaları da keserlerdi.
Çeşitli sancak beylerinin gelirlerini görmek açısından birkaç örnek aşağıdadır. 1 altın para
3,57gr dır.

XV. yüzyıl ilk yarısı Arnavutluk sancak beyi geliri 9.249 altın paraydı. 1454 ve 1455 de
Teselya sancak beyi geliri 8.684 altın para, Batı Makedonya yöneticisi 19.075 altın para gelir
elde ediyordu. 1464 – 1465 yıllarında Bursa sancak beyi 15.000 altın para, 1486 – 1487’de
Trabzon yöneticisi 5.128 altın para alabiliyorlardı.

Sancak beylerinin tuğları bir atkuyrukluydu. Kendilerine 200 bin ile 600 bin Akçe gelirli
haslar tahsis edilirdi. Sancak Beyinin otoritesi kendi sınırları dışına çıkmazdı. Padişahın ve
diğer üst görevlilerinin haslarına, vakıf topraklarına herhangi bir müdahalesi olamazdı. Bir
yere tam olarak yerleşmelerini önlemek maksadıyla Sancak Beylerinin görev yerleri genelde 3
yılda bir değiştirilirdi.

Osmanlılar bir süre bazı bey ailelerine ve akıncı ahfadına sancak vermeyi sürdürmüşlerdir.
Dulkadiroğulları ve Ramazanoğulları kendilerine sancak verilen ailelerdendi.

24
Liva’da bölümlere ayrıldığında, her bölümün başında bir subaşı vardı. Subaşı yetkileri Sancak
beyi yetkileriydi. Subaşılar da iyi gelir elde ederlerdi Bunların gelirlerinin 1.000 ila 4.000
arasında değiştiği örneklerde görülmektedir.

Osmanlı devleti hem Balkanlarda ve hem de Anadolu’da sürüp gitmekte olan anarşiye son
vermiştir. Siyasi istikrar gelmiş. Bunu da ekonomik etkinliğin artması izlemiştir.

Osmanlı düşünürleri çok eskiden beri gelen bir geleneğe uyarak Osmanlı toplumunu dört
toplumsal unsurdan meydana gelmiş kabul ediyorlardı. Bunlar savaşçılar, bilim ve kalem
adamları, tüccarlar ve köylülerdi. Toplum düzeni de bu dört unsurun birbiri ile kapışmadan,
birlikte geçinmesi olarak algılanıyordu. Toplumun unsurlarını yerli yerinde tutmak, herkesin
ve her gurubun haddini bilmesini sağlamak padişah tarafından gerçekleştirilen zorlu bir
görevdi. Adalet, padişahın toplum katmanlarının çok üzerinde kalarak, dengeyi koruması
olarak görülüyordu. Padişah ne kadar güçlü olursa o denli adil olur ve güçlü kişilerin halkı
ezmesini önlerdi. Adalet demek halkı korumak demekti.

Bunu kavramak için adalet çemberi adlı bir model düşünülmüştü. Bu çemberde hükümdardan
başlanır, asker, köylü, adalet ve kanunun üstünlüğü, refah geçilip tekrar hükümdara
dönülürdü. Hükümdar otoritesini asker ile kurardı. Askeri beslemek için gerekli olan ise
köylüydü yani halktı. Hükümdar adaleti ile halkın refahını sağlardı. Toplumu Devlet korurdu,
temel direği ise adaletti. Kanunun üstünlüğünü Hükümdar sağlardı. Burada dairenin tekrar
başlanan noktasına yani Hükümdar otoritesine gelinirdi.

Osmanlılarda yönetici sınıf denince içine Osmanlı ailesi ve kapıkulları, dirlik sahipleri,
aileleri ve kapıkulları, ücretli devlet memurları anlaşılıyordu. Bunların hepsine birden “ askeri
“ denirdi. Osmanlı devletinin ilk dönemlerinde savaşçıları normal halktan ayırmak için
söylenen “ askeri “ terimi sonunda yukarıdaki daha geniş kavrama varmıştı. Yani askeri terimi
artık devlet memurlarını kast ediyordu. Bu anlamda Osmanlı devleti sadece hükümdardan
veya Osmanlı ailesinden meydana gelmiyordu. Devlet, Osmanlı’da, önde gelen bütün
yöneticilerin toplamı kabul ediliyordu. Devlet demek askeri demekti. Böyle olunca da
vezirlerin, paşaların, beylerin zenginliği devletin zenginliği sayılırdı.

Devlet reaya’yı koruyor, reaya ise devlete bunun için vergi veriyordu. Böylece başta
gördüğümüz savaşçılar ve kalem adamları askeri sınıf içinde birleşip, devleti oluşturuyor,
geriye kalan 2 unsur tüccarlar ve köylüler yani halk ise reaya oluyordu. Osmanlı da askeri ve
reaya sınıfları kesinlikle birbirinden ayrılırlardı. Herkes ya o gurupta veya diğer gurupta yer
alırdı.

Reaya’ya askeri olma yolları kapalı değildi. Akıllı bir genç okuma-yazma öğrenip, medrese
eğitimi görürse katip veya din adamı olabilirdi. Bu sıfatla da devlet görevine atanabilirdi.
Buna karşılık cesur, kuvvetli ve kabiliyetli ise gönüllü olarak sefere katılır, yararlılık gösterir
ise bir paşaya veya vezire kapılanabilir veya doğrudan tımar sahibi olabilirdi. Ancak bu iki
yolla da reayadan çıkıp askeri olan sayısı oldukça azdır. Esas olan raiyet oğlunun raiyet
kalması, askeri çocuklarının da askeri kalmasıdır.

Osmanlı devleti ve onun yürütücüsü olan divan hep söylendiği gibi aşırı merkezi bir yapı
değildir. Aslında İmparatorluk eyaletlerden yönetilirdi. Görülmüş olduğu ve görüleceği gibi
eyaletlerde beylerbeyleri, kazaskerler beraberce ve birbirlerinin sahasına çok az girerek
eyaleti yönetirlerdi. Sorunlar yerel dinamiklere bağlı olarak çözülür, kararlar yerel örf ve

25
adetler uygun verilmeye çalışılırdı. Genelde Divan-ı Hümayun, eyaletin işlerine karışmazdı.
Ancak, eyalette karar alınırken meydana gelen çelişkileri Divan-ı Hümayun çözerdi. Eyaletten
herhangi bir şikayet geldiğinde, Divan olağan üstü yetkilerle donatılmış bir paşayı kendi adına
müfettiş olarak eyalete yollardı. Bu müfettiş paşanın astığı astık, kestiği kestik olurdu.

Osmanlı İmparatorluğu başlangıçta Anadolu ve Rumeli diye beylerbeylik olarak ikiye

Sancak (liva) yapılanması asıl Osmanlı eyalet örgütlenmesidir. İmparatorluğun merkezinde bu

Saliyaneli eyaletine güzel örneklerinden biri Mısır’dır. Mısır XVI. Yüzyılda padişahın özel
hazinesine 400 bin ile 800 bin altın para arasında değişen bir vergi ödüyordu. Buna pirinç,
şeker, güherçile gibi bazı mallarda ekleniyordu.

İleride tekrar değinileceği gibi, Cezayir, Trablus ve Tunus gibi beyliklerde, yerel yeniçeriler,
çok kısa sürede, bağımsız hükümetler kuracaklardır.

Yönetilmesi zor yerlerin başında göçebelerin yaşadığı dağlık alanlar geliyordu. Ermenistan ve
Kürdistan gibi yerlerde merkezi hükümet aşiretlere geniş yetkiler bıraktı. Bunun gibi Sivas ve
Dersim gibi yerlerde Türk göçmenlere, Arnavutluğun kuzeyindeki Gheg kabilelerine benzer
rejim uygulandı.

İmparatorluğa bağlı vassal birimlerde vardı. Mekke şerifliği böyleydi. Kırım, Cengiz Hanın
soyundan gelen Giraylarca yönetilirdi. Kırım hanlığı nerede ise bağımsız gibi davranıyordu.
Polonya, Moskova ve Kafkasya’ya karşı kendi politikasını sürdürüyordu.

Osmanlılar bazı Hıristiyan krallıkları da vassal hale getirmişlerdi. Bu vassal krallıklar

Osmanlı İmparatorluğu gerekli gördüğü yerler ve haller için özerklik vermekten hiç
çekinmemiştir. Bunun bir örneği Raguza kentidir.

26
Raguza

Raguza ( Dubrovnik)

Raguza önemli bir ticaret kentiydi ve bundan dolayı özel bir muameleyi hakediyordu.
Dalmaçya kıyılarındaki bu ufak cumhuriyet 1205’den 1358 yılına kadarVenedik’e bağlıydı.
Bu tarihten sonra Macaristan Matbuluğuna geçti.

Raguza tüccarlari özellikle Venedik’in sürekli rekabeti ve tehdiedi altındaydılar. Bundan

Osmanlı divanı bu altın yumurtlayan tavuğa daime hukuksal kolaylıklar sağladı. Bu korumacı
tavır kent tacirlerinin daha da zanginleşmesinwe yol açtı. Ticari özgürlük güvencesi ve
ayrıcalıklı gümrük koşulları vardı. İmparatorluğa sattıkları ve aldıkları mallar için %2 gümrük
ödüyorlardı. Sadece Edirne, Bursa ve İstanbul satışları için gümrük %5’di. Raguzalılar,
ödemelerini yıllık yapabilirlerdi. Bu onları İmparatorluk memurlarının suistimalinden
koruyordu.

Raguzalılar Osmanlı İmparatorluğunun önemli ticari mer5kezlerine yayılmış bir ağa

Raguza Osmanlı İmparatorluğunda özerklik açısından üçta bir örnektir. Bunun gibi olmasa da
b aşka küçük devletcikler geniş bir özerklikten yararlanıyorlardı.

27
Balkanlarda Özerk Yönetimler

Balkanlar

Yunanistan’ın dağlık bölgeleri, uygulama açısından, bir özerklik getiriyordu. Ege adalarının
pek çoğu da kendi kendilerini yönetiyorlardı. Örneğin Sakız adası böyleydi. Athos dağındaki
manastır da dinsel, Ortodoks, özerk bir yönetimdime sahipti. Bölge hem dişilere ve hem de
Osmanlı yöneticilerine yasaklanmıştı.

Roma usulü olarak bazı kentler, diğerlerinden ayrıcalıklıydı. Saraybosna (Sarajevo) tüm halkı
Müslüman olduğundan asker beslemiyordu, pek çok özerk ayrıcalığa sahipti. Epirosta Yanya
(İoannina) da böyleydi.

Balkanlarda, özellikle kırsal kesimde, topluluklar kabile benzeri bir örgütlenmeye sahiptiler.
Şeflikler miras yolu ile geçiyordu. Bunların (knezler, primikürler) otoritesi Padişahın beratı ile
onaylanmıştı. Bunlar Hıristiyan halk ile Osmanlı yöneticileri arasında aracı rolü oynuyorlardı.
Kendi bölgelerinde kamu düzenini sağlıyor, vergi toplamada hazine görevlilerine yardım
ediyorlardı.

28
Balkan halkları Osmanlı öncesi kurumları yaşatıyorlardı. Martalos veya geçit bekçisi
(derbendci) denen asayiş görevleri veya yardımcı askeri görevler Hıristiyan halk tarafından
yerine getiriliyordu. Bu tip hizmetleri yerine getiren Hıristiyan tebaa hem vergi
muafiyetlerinden yararlanıyor ve hem de silah sahibi oluyordu.

Ancak Balkanların merkezinde, Bulgaristan, Trakya, Teselya, Makedonya ve Dobruca’da

Veliko Tarnovo

Herşeye rağmen XVI. Yüzyılda Rumeli beylerbeyliğinde Müslümanlar nüfusun %18’ini

29
Harem

Harem

Osmanlı sarayında Harem hep vardı. Ancak padişahlar II. Bayezid’e gelene kadar Harem
dışından evlenmişler yani bildiğimiz tip evlilikler yapmışlardır. II. Bayezid’den sonra ise
sadece cariyelerle evlenmişlerdir. Böylece Osmanlı hanedanı kendini diğer hanedanlardan ve
ailelerden soyutlamıştır. Artık hiçbir başka aile ile akrabalık söz konusu değildir, bunun
sonucunda Osmanlılar dışında tahtta hak iddia edebilecek bir başka aile yoktur.

Osmanlılarda Padişah tek otoritedir. Onun otoritesini sorgulayabilecek bir merci veya kişi
yoktur. Padişahların, II. Bayezid’den sonra cariyeler arasından evlenmesinde, padişah
üzerinde etki kurabilecek aile dışı kişilerin oluşmamasının istenmesi de rol oynamış olabilir.
Böylece kayınpeder, kayınbirader, bacanak gibi kişiler var olmuyordu.

Aslında cariyelerle yapılan düğün törenli bir evlenme merasimi değildi. Cariyeler ile nikah
kıyılarak, doğan çocuğun meşruiyeti sağlanıyordu. Cariye köleydi. Yani aslında bir hiçti.
Böylece, kadınların padişah üzerinde etki kurması da önlenmeye çalışılıyordu. Cariyelerin
şeriat hukukuna sığmayan, kadın, haseki, ikbal gibi statüleri vardı. İleride göreceğimiz gibi
evlenme konusunda bazı istisnalar olmuştur. Kanuni Sultan Süleyman, II. Osman istisnalardı
ve Haremde problemlere neden olacaklardı.

30
Sultanın yatacağı cariyeler, ancak belli bir eğitimden sonra ve belli bir hiyerarşi içinde yatağa
giderlerdi. Yapılmış olan sıkı düzenlemelerin korunabilmesi için cariyeler de Sultanın yüzüne
bakamazlar ve Sultan gelirken kaçıp, ortada görülmezlerdi.

Cariyeler genç bakirelerdi. Ya savaş ganimeti, ya esir pazarından satın alınmış köleler, ya da
hediyelerdi. Kadınlar satın alınır, devşirilmezdi. Güzellik ve maharetlerine göre seçilirlerdi.
Sarayda Kahya Kadının denetiminde sıkı bir eğitimden geçerlerdi. İslam dini öğretilirdi.
Yeteneklerine paralel eğitim ile yetenekleri geliştirilirdi. Dikiş, örgü, işleme, şarkı, dans,
müzik aleti çalma, kukla oynatma, masal söyleme öğrenirlerdi. Elene elene yükselir, rütbe
alırlardı. Çırak (Şakird), sonra “ gedikli ”, en son “ usta ” olurlardı. Padişahın yatağına
gidecekler bu ustalar arasından seçilirdi.

Sultanın yatağına girdikten sonra, Padişahın memnuniyetine ve çocuk yapıp yapmamasına

Harem

Haremdeki cariye sayısı çok fazlaydı. Ancak onların çok ufak bir bölümü Padişah içindi. Pek
çok cariye eğitimi bitince, görevleri bitmiş iç oğlanları ile evlendirilerek, saray dışına
çıkarılırlardı. Böylece İmparatorluğun yöneticileri kadın ve erkek olarak saray terbiyesinden
geçmiş ve formatlanmış kişiler oluyorlardı.

Padişah kızları yani Sultan Hanımların evlenmesi de pek o kadar serbest ve kolay değildi.
Kocaları ve çocukları saltanat için tehdit oluşturmasın diye daima kullarla evlendirilmişlerdir.
Bir istisna dışında hiçbir hanım sultan ulema ile evlenmemiştir. Evlendirme işi tamamen

31
padişahların isteği ile oluyordu. Evlilik Sultan hanıma veya damat adayına pek sorulmamış
olabilir. Bazen Sultan Hanım küçücük bir kız, damat ise ömrünün sonuna gelmiş ak sakallı
biri olabilirdi. Damat Sultan ile evlenme fermanını alır almaz, karısını veya karılarını
boşamak zorundaydı. Damat Sultan Hanımın her türlü nazını çeker ve onu boşayamazdı.

Sultan hanımların güçlü sülaleler kurmalarını önlemek için de bazı tedbirler alınırdı. Ölen
Sultanların servetlerine devlet el koyardı. Fatih kanunlarına göre Sultan oğulları en fazla
sancak beyi olabilirlerdi. Buna karşı eşi Sultan olmayan vezirlerin oğulları vezirlik makamına
kadar çıkabilirlerdi.

Haremdeki en kuvvetli kadın padişahın annesiydi. Padişah anneleri hakikaten çok

32
Osmanlı Sarayı Hakkında oradan
buradan

Padişahın tıraş edilen saç ve sakalı

Tırnaklarda Tırnakçıbaşı
tarafından Perşembe günleri
kesilir ve saç ve sakala benzer bir
törene tabi tutulurdu.

Hazinedarbaşı, Cuma günleri,

Sadrazam Padişahın önünde eğilip

Harem başlangıçta eski saraydaydı. Kanuni Sultan Süleyman döneminde Topkapı Sarayına
taşındı. Bunda Hürrem Sultanın Padişaha yakın olabilmek için etkili olduğu söylenir. Bundan
sonra eski saraya ölen padişah ve şehzadelerin haremi barınır oldu.

33
Osmanlı Sarayında Harem Dışı Hizmetler

Topkapı Mutfakları

“ Birun ” denen ve sarayın dış hizmetlerinin yapıldığı yerde özenle seçilmiş kalabalık bir
hizmetli gurubu çalışmaktaydı. Bu görevlere yükselinerek ve atama ile gelinirdi. Ancak
Padişah değiştiğinde, bu görevlilerin bir kısmının da değiştiği görülmüştür.

Hekimler vardı. Bunun içinde cerrahlar, kökçüler ve göz doktorları bulunuyordu. XVI.
Yüzyılda 10 Müslüman ve 6 Yahudi’den oluşan bir hekim gurubu olacaktı. Sarayda görev
yapan yabancı doktorlar genellikle Yahudi kökenliydiler. Bunlar cemaatleri içinde de
sivriliyor, hatta cemaatlerinin doğal başkanı haline geliyorlardı. Yavuz zamanındaki Joseph
Hamon ve Kanuni dönemindeki Joseph Hamon’un oğlu Moiz bu durumdaydılar.

Bu dönemde Sarayda 3 de müneccim görüyoruz. Bunlar önemli olaylar için uygun tarihleri
belirlerlerdi. Ayrıca senenin hayırlı ve hayırsız günlerini gösteren bir takvim yayınlarlardı.

Padişahın yakınında ayrıca Osmanlı kültürüne sahip, özellikleri olan kişiler bulunurdu. Bu
önemli kişilerin fikirleri padişahlar için yol gösterici olurdu.

Mutfak Osmanlı sarayının en önemli yerlerinden biridir. Mutfakta Aşçıların yanı sıra, acemi
oğlanlar içinden seçilmiş olan çıraklar da vardı. XVI. Yüzyılın başlarında Mutfaklarda 260

34
çıvarında kişi çalışırken, bu rakam asrın ortasından sonra 630’a kadar çıkacaktı. Artık Mutfak
için hazineden 5 milyon akçe ayrılıyordu. Sarayı besleyen mutfağın inanılmaz bir zahire
deposu vardı. Her gün tonlarca sebze ve meyve Mutfağa giriş yapardı. Mutfakta bir yılda 15
binden fazla koyun tüketilirdi.

Mutfaklar yemek yiyenlere göre bölümlere ayrılırdı. Hükümdar’ın özel mutfağı dışında beyaz
hadımlar, iç oğlanları, yabancı elçiler, sarayın dış görevlileri, hayvanlar için mutfaklar vardı.
Saraya kabul edilen elçilere görüşmelerden sonra ziyafet verilirdi.

Saray Mutfağının tatlı ve şekerlemeleri yapan özel bir bölümü vardı. Başlarında helvacıbaşı
bulunuyordu. Ayrıca divana su götürenler vardı. Bunların sayısı XVI. Yüzyılın başlarında 10
ila 13 iken asrın sonuna doğru 25 kişiye yükselmişti.

Sarayda “ Ehli Hiref ” denen zanaatçılar vardı. Doğramacılar, taşçılar, demirciler, silahçılar,
saraçlar, ayakkabıcılar, halıcılar, kuyumcular, mücevherciler, vs, saray ihtiyaçlarını gidermek
için çalışırlardı. Bunların sayısı 1514’de 308, 1527’de 585 ve XVII. yüzyıl başlarında 647 idi.
Terziler bu sınıflandırmanın dışında tutulurdu. Terziler ikiye ayrılırdı. Padişahın verdiği
hediye giysileri daha doğrusu onur giysilerini diken terziler ve padişahın kişisel giysilerini
hazırlayan terziler bulunuyordu. İlkine “ Hayyatini Hilat “ ve padişah giysileri dikenlere “
Hayyatini Hassa “ denirdi. Sayıları 1514’de 242, 1527’de 301 ve 1567’de 369 idi. Terzilere
ilave çamaşırcılar da vardı.

Saraydaki tüm görevler bu arada terzibaşları da saray dışı hizmetlerde sancak beyliği gibi
yüksek görevlere tayin edilirlerdi.

Ayrıca sarayda şairler, müzisyenler, hattatlar, minyatürcüler, ciltçiler, nakkaşlar gibi

35
Ahırlar, Bostancılar, Doğancılar

Bostancılar Odabaşı

Saray ahırlarında pek çok görevli çalışıyordu. 1514’de 2.080, 1527’de 2830 ve Kanuni’den
hemen sonra 4341 hizmetli vardı. Saray ahırları bir yerde toplanmış değildi, İstanbul’un pek
çok yerine dağılmıştı, Bursa’da, Edirne’de ve Serez’de de ahırlar ve atlar vardı.

Bostanlar, yemiş bahçeleri, padişahın iyi vakit geçirmesini sağlayan bahçeler “ Bostancı “
bölüğünün kontrolündeydi. Hükümdarın kayıklarını da bunlar çekerdi. Bostancı bölüğünün
amiri olan bostancıbaşına, padişahın eğlence yerlerinin yönetimi, Haliç, Boğaz ve
Marmara’nın kıyı gözetimi de bırakılmıştı. İstanbul çevresindeki avlanmalar bunun
denetimindeydi. Bostancıbaşı ayrıca sarayda yapılan idamlara da başkanlık ederdi.

Yırtıcı kuş kullanılarak yapılacak avlanmalar için bir “ doğancılar “ bölüğü ihdas edilmişti.
Avlanmak için en fazla Şahin kullanılırdı.1503 yıllarında doğancılar bölüğü 163 kişi iken
sayıları gittikçe artmış ve sonraları 418 kişiye ulaşmıştır. Yırtıcı kuşlar, Rusya’dan, Boğdan
ve Eflak’tan getirtilirdi. Ayrıca Anadolu’dan da yırtıcı kuşlar sağlanırdı.

36
Topkapı Sarayının Kapıları

Topkapı Sarayında 3 kapı vardı ve bunlar kapıcılar tarafından korunuyorlardı. 1503’de 146,
1514’de 244, 1547’de 280 kapıları muhafaza ile yükümlü savaşçı bulunuyordu. Bunların
sayısı zaman içinde gittikçe artarak1660 yılında 2.007 kişiye ulaşacaktı. Önceleri 2 kişi olan
kapıcıbaşıları, sonradan 3’e çıkacaktı.

Kapıcılar, kapıları koruma ve gözetleme görevlerine ilaveten toplantıda divan üyelerine eşlik
ederlerdi. Ayrıca Hünkarın yanına çıkan yabancı elçilere de eşlik ederlerdi.

Sefer sırasında padişahın çadırını beklemek bunların göreviydi. Yabancı ülkelere özel ulak
olarak yollanılırlardı. Başkaldıran bir yöneticinin cezalandırılması, vassal bir prensin tahtına
oturtulması kapıcıbaşılarının görev alanları içerisindeydi.

Divan baltacılarca korunurdu. Yangınla mücadele de görevleri içindeydi. Sayıları önceleri 20-
30 kadardı. Onların da sayısı sonraları artacaktır.

37
Osmanlı Sarayının Çavuşları

Çavuşlar hem sarayın asayişini temin eder ve hem de Sultana eşlik ederlerdi. Çavuşbaşı
Divan’da ve Saray toplantılarında protokolden ve düzenden sorumluydu. Çavuşların Saray
dışında da önemli görevleri vardı. Sefer halinde ordunun disiplinine göz kulak olurlardı.
Orduyu savaş sırasında ve saf halinde düzende tutarlardı.

Çavuşlar, padişahın önemli yerlere gönderdiği habercilerdi. Zaman zaman elçilik görevlerini
de üstlenirlerdi.

Çavuşların sayıları 20-30 kadardı.

38
Osmanlı Vergi Düzeni

Hamal

Osmanlı Sultanı Avrupa’nın en zengin kişisiydi. Diğer Avrupa krallarından katlarca defa daha
zengindi. Osmanlı İmparatorluğunda her Müslüman gelirinin onda birini Sultana ödüyordu.
Müslüman olmayanlar ise bir de baş vergisi ödüyorlardı. Ayrıca, kimin olduğuna
bakılmaksızın bütün topraklar da arazi vergisine tabiydiler. Ayrıca gümrük vergisi, para
cezaları, savaşlarda mağlup olanların ödedikleri paralar, ganimet gelirleri hazinenin diğer
geliriydiler.

Osmanlılar ellerine geçen yöreleri hemen liva (sancak) denen yönetim ve komuta birimlerine
ayırıyorlardı. Bunların büyüklükleri bugünkü Türkiye Cumhuriyeti illeri büyüklüğündeydi.
Her biri kendi içinde bir yönetim bütünlüğüne sahipti. Osmanlı ele geçirdiği toprakları, ilk
olarak gelenekler ve devlete karşı yükümlülükleri açısından inceliyordu. Bu inceleme sonunda
elde edilen veriler gerekirse hafifçe düzeltilerek “ sancak kanunnamesi “ olarak
yayınlanıyordu. Bu kanunname ile söz konusu sancakta hangi üründen ne oranda vergi
alınacağı ilan ediliyordu. Ayrıca çarşı, pazar resimleri, sınai üretimden alınacak vergi, suçlar
ve cezaları, verilecek para cezalarının miktar ve şartları bu kararname ile belirlenmiş
oluyordu. Bu, sancağın bir önceki yönetimden Osmanlı yönetimine, halkı tedirgin etmeden,

39
bir geçiş yapmasını sağlıyordu. Herkes alıştığı ve uzun zamandır uygulanan gelenek, görenek,
mali yükümlülük, idari ve cezai kanunları içinde yaşamaya devam ediyordu.

Sancak sayımına Osmanlı yönetimi “ tahrir “ derdi. Tahrir ile sadece nüfus değil, ekonomik
durum da saptanırdı. Sancak tahrirlerinde her kentin, kasabanın ve köyün nüfusu, toprakları,
ürünleri ve ödenecek vergiler kaydediliyordu. Ayrıca Osmanlı insan gücünün ve ekonomik
üretimin sayılıp, kaydedildiği belgelere “ mufassal defter “ derdi.

Sancakta “ sancak kanunnamesi “ ve “ mufassal defterler “ belirlenince sıra verginin kimin

Osmanlı devletinde vergi üç türlü alınıyordu. Bir kısım topraklar Tımar sistemi içinde
vergilendiriliyordu. Bazı vergiler emin denen görevliler tarafından toplanıp, tümü doğrudan
hazineye gidiyordu. Emin buna karşılık bir ücret (ulufe) alıyordu. Bazı topraklarda ise kira
(iltizam) usulü kullanılıyordu. Kiracı (multazim) bir yıllığına ve belli bir para karşılığı bir
mukataa satın alıyordu. Vergi fazlası kendinde kalıyordu.

Savaşçı ve komutanlara ayrılan gelir kaynaklarına dirlik veya tımar deniyordu. Daha sonraları
küçük dirliklere tımar denmeye başlanacaktır. Dirlik toprak mülkiyeti değil onun geliriydi.
XVI. Yüzyıldan sonra, tımar gelirlerinin 20 bin akçeden az olması kuralı konacaktır. Köylerde
ödenen vergi, genelde küçük dirlik sahiplerine dağıtılırdı. Tımarların aldığı vergi, çiftçilikle
uğraşan köylünün vergisi olduğu için ayniydi, yani üründen pay şeklindeydi. Tımar sahibi
sipahi, aldığı bu ürün payı ile tüketim ihtiyaçlarını karşılardı.

Vergi geliri daha yüksek olan kasabalarda vergi komutanlara verilirdi. Bunlara “ zeamet “
denirdi. Yönetimi zeametlerden daha önemli olan ve gelirleri de daha yüksek olan kentlerin
vergi gelirleri önemli paşalara, vezirlere, beylere verilirdi. Bunlara kişiye mahsus demek olan
“ has “ denirdi. Böyle haslar sultanlara da ayrılır veya verilirdi.

Dirlik, zeamet veya has olsun buna mutlaka idari görev eşlik ederdi. Zaten vergi toplayan kişi
bir idari görevi yerine getirmiş oluyordu. Böylece vergi sistemi idari ve askeri görevleri de
birleştirmiş oluyordu. Ortalama bir sancakta 80 ila 100 dirlik, 10 ila 15 zeamet ve en az 1 has
bulunurdu. Sancakta dirliklerin kimlere ve hangi görevler için ayrıldığını gösteren kayıtlara “
icmal defteri “ denirdi.

Bir sancakta en az 1 has vardı. Bu sancak beyinin hasıydı. Daha zengin sancaklarda
beylerbeyine de gelir ayrılırdı. Dahası merkezde oturan ve tüm ülke yönetiminden sorumlu
olan sultan, vezir gibi kişiler içinde haslar verilirdi. Bu sonuncular en zengin, geliri en yüksek
haslardı.

Has sahibi (paşa, vezir, padişah, vs) tımar sahibi gibi hasına yakın oturmuyordu. Bu nedenle
dirlik gelirlerini toplamak için adamlarını görevlendirirdi. Haslardan gelen vergi ürünlerin
hepsi ihtiyaç için tüketilemezdi. Ayrıca has ile has sahibi arasında ürünün taşınamayacağı
kadar uzun bir mesafe vardı. Has sahibinin vergi toplamakla görevlendirdiği kişiler, vergi
ürünü satıp, nakde dönüştürüp, tutarı has sahibine iletiyorlardı. Zaten büyük dirliklerde nakit

40
olarak alınan vergi oranı ayni olarak alınandan fazlaydı. Bunun da nedeni nakit alınan
resimler, kent ve kasabalarda nakit olarak ödenen ticaret ve sanayi vergileriydi.

Has sahibinin ücretli adamı olan ve vergi toplama işini emanet olarak üstlenen kişilere “ emin
“ denirdi. Eminler topladıkları vergiden pay alırlardı. Has gelirlerini toplamada ikinci bir yol
da “ iltizam “ usulüydü. İltizam usulü vergi toplayanlara “ mültezim “ denirdi. Mültezim has
sahibinin ücretli adamı değildi. Bu müteahhitlik (taşeronluk) yapan sermaye sahibi gibi
düşünülebilinir. Mültezim, toplayacağı verginin miktarını, önceden mutabık kalınmış bir
ortalama rakam üzerinden peşin olarak has sahibine ödüyordu. Ondan sonra vergiyi topluyor
ve bundan kar ediyordu. Bilindiği gibi bu vergi toplama usullerinin hiç biri yeni bir buluş
değildi. Tarihin geçmiş sayfalarında uygulanmışlardı.

Osmanlı vergi sisteminde zaman geçtikçe, yöntem olarak vergiler dahil tüm mali gelirlerin
kiraya verilmesi ilkesi daha fazla benimsenmişti. Vergi kiracısına Arapça kökenli bir ad olan
“ amil “ de denirdi. Çoğu zaman “ amil “ ile “ mültezim “ arasında bir fark görülmemekte,
bunlar birbiri yerine kullanılmaktadır. Amil ödeme gücünü kefiller aracılığı ile garantiye
almalıydı. Kefiller, amil, hile, hurda veya haksızlık yaparsa bunu canları ile bile ödeyecek
kadar sorumluydular. Bu durumda alınacak verginin ve kira muhasebesinin denetlenmesi çok
önemliydi. Kira’ya verilenler arasında vergiden başka madeni para basımı, gümrükler, çeltik
tarlaları, tuzlalar, madenler, devlete kalan mülklerin işletilmesi, sabunhaneler, bazı kıyılar gibi
yer ve işletmeler ve simsarlık gibi çeşitli görevler vardı. Örneğin 1476 yılında İstanbul İzmir
arasındaki limanlar 1.110 Kg altın karşılığında (14 milyon akçe) bir Rum’a kiralanmıştı.
Rumeli tuzlaları kirası 92 bin altın paraydı.

Bu kiralama sistemine iltizam usulü de denir. Özel sermaye sahipleri, ticaret ve diğer yollarla
elde ettikleri gelirlerini iltizamlara yatırırlardı. Bunun sonucu olarak iltizam gittikçe daha
fazla Osmanlı ekonomisinin temel motoru oldu. Osmanlı zengin sınıfı da mültezimlerden
oluşmaya başladı. 1478 de İstanbul gümrüğünü kişilerden oluşan bir ortaklık üç yıl için 20
milyon akça ödeyerek kiralamıştı.

İltizam için baş defterdarın hiyerarşik denetiminde sayımlar yapılırdı. Bu sayımlar bize
Osmanlı İmparatorluğunun en ücra köşelerine kadar ekonomik durumu öğrenmemize olanak
sağlar. Defterdar günü gününe kayıt tutardı. Tahrir defterleri ve beratların kaydedildiği
defterler çok önemli kayıtlardı ve hala öyledir.

Baştan bahsettiğimiz, vergi kiracısı olan Amil’in faaliyetleri kadı tarafından denetlenirdi.
Ancak Osmanlı bürokrasisi kadının denetimi ile yetinmemiş, bir de mali müfettiş (emin)
görevlendirmiştir.

Amilin faaliyetlerinde bir düzensizlik meydana gelirse, merkez duruma bir görevli (yasakçı)
tayin ederek müdahale ederdi. Yasakçı takdir yetkisi olan bir yetkili olurdu.

Kent pazarlarını denetleyen, bir malın fiyatının saptanmasına katılan, dükkanları ve esnafı
denetleyen, ağırlık ve ölçüleri kontrol eden önemli bir görevli de Muhtesip veya ihtisap
ağasıydı. Muhtesip, Osmanlıların Araplardan aldıkları bir müesseseydi. Muhtesip genel
ahlaka da bakardı. Kadının izni ile yargılama yetkisi bile vardı. Muhasip de görevini kira ile
alırdı. Kira ile görevin alınmadığı yerlerde, Osmanlı bürokrasisi bu göreve birini reysen tayin
ederdi. Muhtesip, parasını kendi hesabına aldığı harçlardan karşılardı.

41
Osmanlı vergi düzeninde “ avarız “ denen bir vergi daha vardı. Avarız Arapça bir kelime olup
“ arıza “ nın çoğuludur. Yani bu vergi arızi bir vergiydi. Bu nedenle düzenli olarak, belli
aralıklarda toplanmazdı. Bu vergi 3 – 5 yılda bir para olarak alınırdı.

Osmanlıların giderleri büyük devlet olmanın bir sonucu olarak müthişti. Özellikle askeri
harcamalar çok büyük giderlerdi. İacopo de Promontorio de Campis’e göre 1475 yılı devletin
askeri ve benzer gideri 4.908 Kg altındı. Bu devletin tüm giderleri değildi. Yıllık gelir toplamı
ise 6.426 Kg altındı.

Bu parlak olmayan mali durum karşısında çözüm enflasyonist politikalar ile bulunmuştu.
Para’nın değeri, içindeki değerli maden miktarı sürekli azaltılarak düşürülüyordu.

1462’de 1 florin 40 akçe,

Orhan Bey döneminde 1 akçe içinde 1 gr fazla gümüş varken, XV. Yüzyıl sonlarında 1 akçe
içindeki gümüş 0,73 gr düşmüştü.

Yani görüldüğü gibi Osmanlı devleti görünüşte idari olarak çok iyi örgütlenmiş olmasına ve
sürekli askeri zaferler kazanıp, topraklarını büyütmesine rağmen devlet bütçesi bir türlü denk
gelemiyor, hele fazla veremiyordu. Bunun ceremesi ise dolaylı bir vergi olan enflasyonla
bulunmuş gibi görülüyordu. Ancak bu nereye kadar gidecekti.

Devletin bir iç ve bir dış hazinesi vardı. Her iki hazine de Sarayda bulunurdu. İç Hazine
(Enderun hazinesi) Padişahın kendi hazinesiydi. Dış Hazine (birun hazinesi, maliye hazinesi)
yıl sonunda fazla verirse bu miktar iç hazineye aktarılırdı. Zaman zaman dış hazinede para
kalmayınca, iç hazineden dış hazineye para aktarılırdı. Ama bu para borç verilir, kaydı tutulur,
geri alınırdı.

Osmanlılarda, sık olmasa da, bazen, kanunda yazılı olmayan bir tarzda vergi alınırdı. Devlet
özel bir emirle, paşa ve beylere “ salma vergi “ (salgun) toplama ve köylüye hizmet yükleme
yetkisi verirdi. Bazen de Bey ve Paşalar bu salgunu kendiliklerinden yaparlardı. Merkezi
otoritenin kuvvetli olduğu zamanlarda devlet salguna şiddet ile karşı çıkar ve bunu yapan
görevliyi görevinden atardı. Ancak devlet zayıfken bu tip uygulamalar devleti zayıflatan
uygulamalar olur, ama önlenemezdi.

42
Osmanlı Kent Ekonomisi

Osmanlı halkı tarımsal faaliyetlerden elde ettikleri ile yaşıyordu. Et olarak Müslümanlar
koyun, Hıristiyanlar domuz tüketirlerdi. Domuz çiftlikleri en fazla Sırpların yaşadığı
bölgelerde vardı. Koyun ise Marmara bölgesinde çok tüketildiğinden yerel üretim yetmez,
Eflak ve Boğdan’dan koyun sürüleri getirilirdi.

Tabii devletin ana geliri tarımdan geliyordu. Tahıl, sebze, yemiş, üzüm, zeytin, dokuma
bitkileri, bal ve balmumu ana gelir kaynaklarıydı. Kereste genelde Eflak ve Boğdan’dan
gelirdi. Tuna ve Karadeniz ise havyar ve balık cennetiydi.

İmalat olarak sabun, boya, zeytinyağı, keten tohumu yağı, mum, boza, döküm, keçe imali,
dokuma, ayakkabı imali, iplik imali, halat imali vardı. Örneğin Samsun’da halat imal edilirdi.
Yelken bezleri keten veya pamuktan yapılır ve Ege kıyılarında dokunurdu. Buna ilişkin
imalathaneler kentlerde bulunuyordu. Kimi kentlerde silah yapımı vardı. Bazı limanlarda da
tersaneler bulunuyordu. Kentlerde yukarıda sayılanların dışında terzilik, saraççılık,
yorgancılık, demircilik, nalbantlık, kazancılık, bakırcılık, baharatçılık ve mücevhercilik de
yapılıyordu.

Sırbistan ve Makedonya’daki gümüş ve altın madenleri imparatorluk için çok önemliydi.

43
Ankara, Ayasoluk, Aydın, Bolu, Bursa, Edirne, İstanbul, Konya, Novo Brdo, Serez ve Tire’de
bulunuyordu.

Kentlerdeki imalathane ve işletmeler en çok 2 – 3 kişinin çalıştığı ufak işletmelerdi. Fabrika

Esnaf olan usta, imalathanelerinde yanında çırak çalıştırıyordu. Çıraklık dönemi bazen çok
uzun sürerdi. Çıraklara emekleri karşılığı genel olarak ücret ödenmezdi. Çırak dışında işin
nitelik ve büyüklüğüne bağlı olarak ücretli işçi de kullanıldığı olurdu. Köle emeği de
kullanılırdı. Sahibi için belli bir işi yapan köleler, belli miktarda ürün ürettikten sonra azat
edilirlerdi. Köle pazardan alınır, çalıştırılır, üzerinden belli bir kar sağlanır ve sonra serbest
bırakılırdı. Ancak Osmanlı geleneğinde en fazla rastlanan kölelerin imalathanelerde değil,
evlerde çalıştırılmalarıdır.

Evlerde çalışanların önemli bir bölümünü de “ beslemeler “ oluştururdu. Besleme, eve boğaz
tokluğuna ufak yaşta alınan genelde çok fakir veya anasız babasız kız ve erkeklerden
oluşuyordu. Evde bir yandan çalışır, bir yandan da iş, adap, terbiye öğrenirlerdi. Sonra zamanı
gelince evlendirilerek, hane dışına yollanırdı. Evlenmeyen ve yaşı ilerleyip, artık tam bir ev
halkı olanlara da ahretlik denir, onlar yaşlıların bir nevi can ortağı olurlardı.

Osmanlılar genellikle ele geçirdikleri Hıristiyan kentlerindeki gayrimenkullere el koyarlardı.

Osmanlı devleti tabii ki ithalat ta yapıyordu. Kumaşlar, sırma dokunmuş bezler, iplik, baharat,
bıçaklar, kürk, deri, silah, demir eşya, Eflak atları vs dış ülkelerden ithal ediliyordu. XV.
Yüzyılın sonlarında Osmanlılar Müslümanlardan %1, diğer din mensuplarından % 4 gümrük

44
vergisi alıyorlardı. Bu dönem Osmanlı tacirlerinin fiyatları, uluslar arası fiyatlardan
aşağıdaydı.

Osmanlı yönetimi toprakta servajı saf dışı etmişti. Ancak kent yönetiminde Batı’dakine
benzer kentsel kurumlar yaratmakta yeterli olamamıştır. Bunun temel nedeni de herhalde
uzun bir zaman diliminde başarılı olan Ahi teşkilatlanmasının böyle bir gerekliliğe meydan
vermemesi olmalıdır.

Daha sonra göreceğimiz gibi kentlerdeki ve özellikle İstanbul’daki tüketiciler korunuyorlardı.

Osmanlı topraklarındaki bütün işletmeler ufak işletmelerdi. Ancak kendi yöresinin ihtiyacını
karşılayacak şekilde organize olmuşlardı. Ancak birden devletin büyük bir projesi ortaya
çıktığında bu küçük üretim merkezlerinin tüm üretimi alınsa bile ihtiyaca cevap veremezdi. O
zaman devlet iş kapasitelerini büyütebilsinler diye ustalara kredi verirdi. Başlangıçta kredi
dağıtımından kadılar sorumluydu. Daha sonra elinde sermaye birikmeye başlayan mültezimler
bu konuya el attılar. Mültezimler esnafa kredi verir oldular.

Osmanlı kenti, Humuss

Osmanlı toplumunda kadınların nasıl para kazandıkları yeterince aydınlanmış bir konu
değildir. Düğün hediyeleri, evlenince ödenmesi gereken mihir payı, miras payı, kocasından
boşanırsa bazen aldığı bir para ile kadınların ufak bir sermayeleri olabilirdi. Tüccar ailelerden
gelen kadınlar içinde “ mudaraba “ denen bir sözleşme ile sermayelerini ticarete yatırıp, kar
ortağı olmuş olanlar vardır. Borç para veren yani bir nevi tefecilik yapan kadınlarda vardır.
Çok az da olsa XVI. Yüzyılda ticari amaç ile çalışan kadınlara da rastlanmaktadır. Kadınların
köylerde halı veya kumaş dokudukları da bilinmektedir. Çalışan kadınlar esnaf örgütlerine
alınmazlardı.

İstanbul gibi büyük kentlerde fuhuş ve yan kesicilik gibi mesleklerle hayatını kazanan
kadınlar daima olmuştur. Bunlar Osmanlı yönetimi tarafından sıkı takip edilmiş, sürülmüş,
hapse atılmış ama bir türlü önleri alınamamıştır. Bu tip çalışan kadın sayısının, Celali

45
isyanlarından sonra büyük kentlere göç artınca, arttığı bellidir. Bunların resmi olmasa da
aralarında lonca benzeri örgütler kurduklarını Evliya Çelebi aktarmaktadır.

Osmanlılar, kent ekonomisinin gelişmesini desteklemişlerdir. Merkezlere sanat erbabının

Osmanlı kentleri bir kaç istisnası dışta bırakılırsa 60 – 70 bin nüfuslu kentlerdi. Kent
yerleşimi şehirlerden fazla kasabalara dağılmıştı. Kasaba nüfusları ise 10 binin altındaydı.
Alışveriş merkezleri olan bedesten, çarşı veya kapalı çarşılarda aynı tür malı satanlar bir araya
toplanıyorlardı. Bu geleneksel bir alışkanlıktı ve kuvvetli bir olasılıkla kökleri ahi
teşkilatından çok öncelere dayanıyordu. Bu yerleşim biçimi meslek kuruluşlarını fiziki olarak
destekliyordu. Adına ister lonca, ister taife, ister hirfet densin bu kuruluşların içinde usta,
kalfa ve çırak olarak üç mesleki kategori bulunuyordu. Bu yapılanmada bir hiyerarşi ve sosyal
farklılaşma vardı. Genelde bir kuruluş içinde herkes aynı dindendi, ama bu bir kural değildi.

Meslek kuruluşunun başında kethüda vardı. Sorumluydu ve otoritenin muhatabıydı.

Mesleki kuruluşun yöneticileri seçimle seçiliyorlardı. Bu seçimleri kadı denetliyor ve

46
Tarihçiler bu rekabet karşıtlığını bireysel girişimi ve yeniliği önleyen tutucu bir yapı olarak
gösterirler. Bugün, dönüp bakıldığında, Avrupa’da Kapitalizmin ve onu takip eden
emperyalizmin, hem kendi halkları için ve hem de sömürdüğü halklar için ne büyük acılara
sebep olduğu ve olmaya devam ettiği bellidir. Osmanlı, daha ileride de anlatılacağı gibi hiçbir
zaman muti halkın acı çekmesini göze almamıştır. İlerleme ile halkın sefaleti çeliştiğinde,
halktan, adaletten yana tavır almıştır. Bu uğurda teknolojik olarak geriye düşmeyi göze
almıştır.

İmparatorlukta çalışan her din ve ırktan işçi vardı. Osmanlı ürünleri her yerde ince bir işçilik
ile sağlamlığın bir araya geldiği aranan mallardır. Uluslar arası piyasada Halep, Trablus, Irak
ve Urla’nın sabunları; Hebron ve Şam’ın zücaciyesi; Kastamonu ve çevresinin bakır kap ve
kacakları; Samokov çapaları; İznik, Kütahya ve Diyarbakır çinileri; Şam ve İstanbul mumları;
İstanbul’un kağıdı vs… aranan ve özlenen ürünlerdi.

Başkentin zorunlu yiyecek fiyatlarını devlet tayin ederdi. Narh konulan mallar nedeniyle
Başkentle ticaret yapmak karlı bir iş değildi. Örneğin İstanbul’un et talebi için kadılar çeşitli
kökenden gelen yerel kişileri servetlerini göz önüne alarak seçerlerdi. Bunlar yıllık belli
sayıda koyun sağlamaya veya sermayelerinin tümünü toptan et alımına yatırmaya
zorlanırlardı. Bu kişileri iflasa sürükleyebilecek bir uygulamaydı. Bu yolla fırsat
yakalandığında ünlü tefeciler ve spekülatörler de cezalandırılırlardı. Devlet, Başkent halkını
kıtlık ve pahalılıktan kurtarma kaygısını, kazanç sağlanması teşvikten önde tutmuştur.

47
Kırsal Kesim

Hatırlanacağı gibi İmparatorluk halkının büyük bir kısmı toprakla uğraşıyordu ve bu toprağın
sadece kullanma hakkına sahipti. Toprak devler adına hükümdarın mülküydü. Köylü ise bu
toprağın tasarruf hakkına sahipti ve bu hak miras ile çocuklara geçerdi. Reaya çiftliklerinin
bölünmesi kanunnamelerle yasaklanmıştı. Bir çiftçinin oğullarının çiftliği birlikte işlemeleri
beklenirdi. Tahrir defterlerine hak sahibi olarak sadece ailenin bir ferdi yazılırdı. Diğerleri
için “ kara “ veya “ caba “ tabiri kullanılmıştı. Burada okuyucu kara budun tabirini
hatırlamalıdır. Bu topraksız köylü demekti.

Bazen Sultanlar kullanma hakkını tam mülkiyete çevirirlerdi. Ancak bu halde bile Sultanların
yeniden değerlendirme hakları saklıydı. Hatırlanacağı gibi Fatih Sultan Mehmet bu haktan
yararlanarak Vakıf ve özel topraklara el koymuştu.

Köylünün elindeki kullanma hakkı olan toprak, en iyimser hallerde birkaç hektardan fazla
değildi. Köylü (Raya, çoğulu Reaya) yararlandığı toprağa karşı tımar sahibine bir şey ödemek
zorundaydı. Ayrıca ürününün onda birini vergi olarak öderdi. Küçük ve büyük baş hayvanları,
kümes hayvanları, avladığı balık, değirmen ve bal üzerinden de bir dizi harç ödenirdi.
Suçların karşılığında paraydı. Reaya evlenirken de evlenme harcı öderdi.

Yani köylü, para olarak ya da ayni olarak ödediği çok sayıda ödenti ile karşı karşıyaydı.
Bunların bir kısmını Hazine, bir kısmını toprağın bağlı olduğu tımar sahibi alırdı. Toprak
sahibi haklarını kiraya vermişse, köylü o zaman ödentisini kiracıya yapardı. Vergilerin bir
kısmı dinsel kökenli ( şeri), bir kısmı İmparatorlukla ilgili (örfi) vergilerdi. Her durumda bu
vergiler yan yana iç içeydi. Örfi olanlar Osmanlı öncesinden ve özellikle Roma
İmparatorluğundan gelen vergilerdi. Bunlar her eyalete özel kanunlarla inceden inceye
hesaplanmışlardı. Mertebeleri köylünün altından kalkabileceği mertebedeydi. Osmanlı

48
İmparatorluğu merkezi yönetimi köylü ödemelerinin kötüye kullanılmasını ve köylüden
haksız paralar alınmasını önlemek için büyük gayret göstermiştir.

Köyden ayrılmak isteyen köylü, ilgili tımar, zeamet, has veya vakıf sahibinden izin alırdı. Bu
bir bildirim mi yoksa hakiki bir izin istememi çok net değildir. Toprağını bırakan köylü ayrıca
çift bozan resmi denilen bir vergi öderdi. Köylü köyünden göçüp, giderdi. Bu sayı ufak bir
sayı değildi. Dirlik sahibi köylüyü geri getirmek isterse buna hakkı olduğunu mahkemede
kanıtlamak zorundaydı. Toprakların parçalanması çeşitli kanunlarla yasaklanmasına rağmen,
zaman zaman bölündüğü olmuştu.

Hıristiyan reaya, Müslüman reayanın ödediği vergilere ilave bir de baş vergisi öderdi. Baş
vergisi doğrudan devlete giden bir vergiydi. Müslüman köylünün ödediği çift vergisinin
karşılığı olan “ ispenç “ ise tımar sahibine verilirdi.

Reaya, Avrupa’dan farklı olarak toprağa bağlı değildi. Daha önce anlatılan koşullarda gider
istediği yerde çalışır veya yerleşirdi. Bununla birlikte tımar sahibini korumak için reaya’nın
özgürlüğü bazı kayıtlara bağlanmıştı.

Fakat, normal reaya’nın tersine ortakçı köylüler için hareket özgürlüğü yoktu. Ancak
ortakçılar, köylü kitlesi içinde çok ufak bir azınlıktı. Orta Anadolu’da ve İstanbul bölgesinde
XV. Ve XVI. Yüzyıllarda rastlanan ortakçıların esir kökenden gelen köylüler olduğu
sanılmaktadır. Normal köylülerden daha ağır vergiler öderlerdi. Evlenmeleri de çeşitli
kısıtlamalara tabiydi. Toprak sahibi ortakçıya ekilecek tohumluk, hayvan ve tarım araçlarını
sağlar, belli bir arazi gösterir ve orayı ektirirdi. Toprak sahibi ürünün yarısını alırdı. Buna
karşılık ortakçı köylü bazı vergilerden muaf tutulurdu. Ortakçıların sayıları gittikçe azalarak
sonunda hesaba katılmaz hale gelecektir. Ortakçılar XVI. Yüzyılda giderek bu statüden
sıyrılıp, reayadan sayılmışlardır.

Reaya toprak satamazdı. Ancak sahip olduğu tasarruf hakkını ilgili dirlik sahibinin izni ile
başka bir köylüye para karşılığı devredebilirdi. Bu bir devir işlemidir, satış olarak kabul
edilmezdi. Tahrir defterlerinden anlaşılan odur ki, devir sırasında dirlik sahibinin verdiği izin
olağan bir işlemdir. Kuvvetli bir olasılık ile sadece bir formalitedir. Tasarruf hakkı devrinde
alınan para da ufak bir meblağdı, toprağın kendi değerinden çok ufaktı (yüzde mertebesinde).

Mülk arazileri pek az istisna hariç, köylünün değildi. Bunlar ya Osmanlı öncesinin nüfuslu
ailelerine aittiler veya Rumeli fethinde yararlılık göstermiş olan askerlere verilmişlerdi.
Osmanlılardan önceki düzenden Osmanlılara miras kalan bir mülkiyet şekli olan malikane
tarzı mülkiyet, Osmanlı özel toprak mülkiyetinin esas unsuruydu. Bu tabii ki çok çok ufak bir
azınlık için geçerliydi. Bununla birlikte, Osmanlı, malikanenin mülkü dilediği gibi kullanma
hakkına uymamıştı. Malikanenin mülkiyet hakkı, Osmanlıda, farklı bir anlayışa oturtulmuştu.
Bu topraklar da miri topraklar gibi köylüye kiralanırdı. Bu hak babadan oğla geçen bir haktı.
Malikane sahibi, köylülerin üretiminden bir öşür (onda bir) ve bazı düşük vergiler alırdı.
Devlet de buralardan “ divani hissesi “ adı altında bir öşür ve vergilerin büyük bir kısmını
toplamaya devam ederdi. Malikaneler toprak değil mülk sayıldıklarından, verasetle bölüne
bölüne zaman içinde yok olup gitmişlerdir. Ancak içlerinde vakıf haline getirilenleri, uzun bir
süre devam edebilmişlerdir.

Osmanlı devleti vakıf müessesini geliştirmiş olan devletlerin başında gelir. Devlet
bütçesinden 1528 yılında vakıf ve mülklere ayrılan para gelirin yüzde 16 sına varmıştı. Ayrıca
Osmanlılar vakıfları sıkı bir devlet kontrolüne almışlardı. Artık vakıf kurmak için kadının

49
müsaadesi yetmiyordu. Merkezi hükümetin tescil ve tasdiki şarttı. Yeni bir padişah tahta
çıktığında (cülus) bütün vakıf belgelerini kontrol ettirirdi. Kimine devam der berat verir,
kimine tamam der fes ederdi. Örneğin Fatih Trabzon’daki manastır vakıflarını kaldırmıştı.

Osmanlı, bilindiği gibi Türk kabilelerinin geleneğini devam ettiren atlı sınıfını koruyabilmek
için Tımar sistemini yürürlüğe sokmuştu. Bu sistemde devlet belli bir toprağın gelirlerini
Tımar sahibine geçici olarak bırakıyordu. Buna karşılıkta ondan eski kabile atlılarına benzer
sipahileri beslemesini, silahlandırmasını ve eğitmesini istiyordu. Tımar sistemi kendinden
önceki ikta sistemi ile ilintiliydi. Ama esas Doğu Roma İmparatorluğunun “ pronoiasına “
karşılık düşüyordu.

Tımar sahipleri kendilerine bırakılan gelirin önemine göre çeşitli sınıflara ayrılmışlardı.
Sıradan bir tımar sahibi birkaç yüz akçeden yararlanırken, bir sancak beyi yılda 600.000 akçe
(535 Kg altın) alabilirdi. Fatih Sultan Mehmet zamanında Rumeli beylerbeyinin eline yılda
1.142 Kg altın, Anadolu beylerbeyinin eline de 785 Kg altın geçerdi. Osmanlı devleti tımar’ı
birkaç istisna hariç ömür boyu vermezdi. En fazla 3 yıllığına tımar sahibine aynı tımar
verilirdi. Ancak XVI. Yüzyıldan sonra tımarın tımar sahibinin oğluna miras olarak geçmesi
kabul edildi. Tımar sahibi olanlar sadece Müslümanlar değildi, Hıristiyan tebaadan da tımar
sahibi olunabilinirdi.

1.000 akçelik bir tımar sahibi, sefer sırasında sefere bizzat katılmak zorundaydı. Gelir
büyüdükçe, tımardan sefere katılacak sipahi sayısı da artardı. 30.000 akçeyi geçen gelirler
halinde, tımar sahibi sadece sipahiyi değil, atını da zıhlayarak korumak zorundaydı. Tımar
sahibinin getireceği çadırlar içinde güneşten korunmak için çadır, hela olarak kullanılmak
üzere perdeli çadır, tımar sahibinin hazinesini koruması için çadır, araç ve gereçler için çadır,
mutfak olarak kullanılmak üzere çadır ve eyer ve koşumlar için çadır getirmek zorunluluğu
vardı.

Vakıf tarzı mülkiyette ise reayanın durumu diğer durumlardaki halinden farklı değildi. Reaya
vergilerini vakıfa ödüyordu. Vakıfın eğer dükkan gibi kiraya verilebilecek gayrimenkulleri
varsa, bunların kirası vakıfın oluyordu. Osmanlı vakıfları genelde günümüzdeki sosyal
güvenlik kurumlarının işlevine benzer işlevler üstlenmişti.

Maden işçileri özel bir sosyal mesleki topluluklar oluşturuyorlardı. Bir maden işletmesinde
kurumsal mülkiyet hakkına sahip olup da yatırım yapanlar, idari görevliler, işçiler ve teknik
personel vardı. Yatırımı kim yaparsa yapsın daima çıplak mülkiyet hükümdara aitti. Zaten
ilke olarak yeraltı kaynakları Osmanlı devletinin sayılıyordu. Daha önce de söylendiği gibi,
madenlerde Sakson hukuk yasaları geçerliydi. İş süresi günde 7 saat, haftada 5 gündü.
Böylece haftada 35 saat çalışılıp, Cumartesi ve Pazar tatil yapılıyordu. Ayrıca Noel ve
Paskalyada 15’er gün olmak üzere yılda 2 defa da senelik izin vardı. Maden işçilerinin vergi
muafiyetleri vardı. Ayrıca kıtlık halinde kasaplar ilk etleri madenciler için kesmeleri
gerekirdi. Ancak bütün bu iyi koşullara rağmen, maden işçiliği o kadar ağırdı ki, yine de pek
çok işçi madende çalışmamak için kaçıp giderdi.

Bazı madenler devletçe atanan devletçe atanan maaşlı bir “ emin “ tarafından
yönetilmekteydi. Özellikle kar edip etmeyeceği belli olmayan madenler de bu tip uygulama
yapılıyordu. Madenler açık arttırma ile de iltizama verilirdi. Bu durumda mültezim, iltizam
süresi için Osmanlı devletine bir para öderdi. Devlete ödediğinden fazla kazanırsa o kendine
kar olarak kalırdı.

50
İşletme gideri düşük madenler rekabet edip, işletme gideri yüksek madenleri, zor durumda
bırakmasın diye İmparatorluk bölgelere ayrılmış ve bir bölge de bir mültezimin satış tekeline
sahip olması sağlanmıştı. Bu uygulamanın tüketiciler aleyhine olduğu bellidir. Bu nedenle de
kaçakçılık, kaçak maden üretim ve satışı ileride artacaktır. Bu kaçakçılık en iyi şap üretiminde
görülür. 1547 yılında bile hala Venedik şap iltizamı için devlete 25 bin duka altın ödüyordu.

Bazı madenlere müşteri bulmak zordu, yani sürümü yoktu. Bu tip durumlarda devlet bu
madenlerin işletilmesini kullanıcılara vermişti. Tuz üretimi, hayvan besledikleri için zorunlu
olarak göçebelere verilmişti.

Bu arada Osmanlı yönetiminin tuzlalara ve çeltik üretimine çok büyük önem verip, özel
tedbirler uyguladığını da söylemek gerekir.

Bütün bu anlatılanlara bakılıp, köylünün hiç mülkü yok muydu sorusu sorulabilinir. Köylünün
mülkü evi, bahçesi ve bağıydı. Mülkler şeriat uyarınca varislere geçerdi. Miri topraklarda
tasarruf hakkı olan köylüye, daha önce gördüğümüz gibi, şeriatın veraset hakkı tanınmıyordu.
Ancak zamanla ve XVI. Yüzyılın yarısından sonra, miri topraklardaki tasarruf hakkına da
bazı veraset hükümleri uygulanmaya başlanmıştır. Oğul sahibi olmayan bir köylünün kızına,
resm-i tapu denen vergiyi ödemek koşulu ile miras hakkı tanınmıştı. Çok daha sonraları ölen
kişinin diğer akrabasına da benzer haklar tanınacaktır.

Buğday Tarlası

51
Osmanlı Tarım Ürünleri

Yörükler

XVI. yüzyılda Batı ve Orta Anadolu’da coğrafi bölgelere bağlı olarak birbirinden farklı tarım
görülmektedir. Orta Anadolu’nun tümünde buğday ve arpa yetiştiriliyordu. Buralarda koyun
ve deve yetiştiren göçebe kabileler de vardı. Çukurova’da göçebe kabilelerin bazıları yerleşik
düzene geçmeye başlamıştı. Burada buğday ve arpa ile pamuk ve susam da yetiştiriliyordu.
Pamuk dokuma hammaddesi olarak önemli olduğundan XIV. Yüzyıldan beri Kıbrıs, Halep ve
Çukurova’da yetiştiriliyordu. Ege’de çeltik, fasulye, üzüm tarım ürünleri içinde önemli bir yer
tutuyordu. Malatya’da yoğun meyvecilik vardı. Anadolu asırlar boyunca bölgelere bağlı olan
ürün çeşidini pek değiştirmemişti. Asırlardır aynı ürünler ekilip, biçiliyordu.

Akdeniz’deki adalar ve kıyılar zeytin, susam ve yemiş üretiyordu. Osmanlı topraklarında

Satılan pirincin büyük bir kısmı, devletin topraklarında üretiliyordu. Bunun mültezimler
tarafından üretildiği sanılmaktadır. Mültezim sarayın ihtiyacını verdikten sonra, geri kalan
pirinci satarak parasını hazineye veriyordu. XVI. Yüzyıl pirinç merkezleri Beypazarı (Ankara

52
yakını), Niksar, Boyabat (Sinop yakını) ve Tosya’ydı. Rumeli’de ise Filibe çevresinde pirinç
yetiştirilirdi. Meriç vadisi de önemli pirinç üretim yerlerindendi. Çeltikçiler, devlet pirinç
tarlalarında sürekli gözetim altında çalıştırılırlardı. Bunlar hiç değilse başlangıçta savaş
esirleri olmalıdırlar.

Alanya çevresinde yetiştirilen keçiboynuzu üretimi tahrir defterlerine geçecek kadar

Şeker kamışı az bulunan ve pahalı bir maddeydi. Yemeklere tat katmak için pekmez ve kuru
üzüm yaygın bir şekilde kullanılırdı. Tatlandırıcı olarak pekmez ve bal da kullanılırdı. Şeker
çok ender bulunabilen çok lüks bir maddeydi.

Rumeli’nde ve Yunan adalarında yetişen üzüm ihraç edilirdi. Bu ihracatta Rumeli’nde İngiliz
tüccarları, Yunan adalarında Venedikliler önemli rol oynuyorlardı. Bu ihracat sayesinde XVI.
Yüzyılda yörenin nispeten zenginleştiği görülmektedir.

Haşhaş Afyon ve Beyşehir bölgesinde yetişiyordu.

Kereste genelde Karadeniz kıyılarından geliyordu. Kesim merkezlerinin başında İzmit ve

Keten Mısır’da yetişiyordu. Kenevir Anadolu’nun Ege illerinde ve Kuzey Anadolu’da

XVI. yüzyılda Anadolu ve Rumeli’de araziler öküz veya mandanın çektiği pulluk ile
sürülüyordu. Atın ise tarım amaçlı kullanılmadığı sanılmaktadır.

Osmanlı hayvancılığı, göçebelerin elindeydi. Türkler Anadolu’ya girince, yerli halk

Çölde yaşayan göçebeler ile çöl çevresi yerleşikleri arasında yaşananlar ve iş bölümü
Anadolu’da pek gözükmemiştir. Her şeyden önce göçebeler, çok kısa süre içinde yerleşikliğe
geçmeye başlamışlardır. Anadolu’da hala deniz kıyısındaki köy ve kasaba halkları yazın
yaylalara çıkmaktadırlar. Anadolu’da göçebe ile yerleşik hayat tarzı arasındaki çizgi hiç de
kesin bir çizgi değildi.

Daha önceki anlatımlarda açıkça belirtildiği gibi, Osmanlının en önemli gailelerinden biri
İstanbul’un beslenmesiydi. Bu nedenle çeşitli fermanlarla göçebelerin hayvanlarını uygun
yerlere kadar getirip, satmaları emredilmiştir. Göçebeler kendileri ve Pazar için hayvan

53
beslerlerken, bunların yanında deve de beslemeyi ihmal etmemişlerdir. Zaten XVIII. Yüzyıla
kadar kara ticaretinde deve önemli olarak kullanılmaya devam edilmişti.

XVI. yüzyılda, sınırları birden bire genişleyen ve buna karşın Anadolu göçebelerinin bir kısmı
yerleştirilen Osmanlılarda deve talebi birden artınca ve göçebe arzı bu talebe yetişemeyince,
Osmanlı devleti miri topraklar üzerinde deve yetiştiriciliğine başlamıştı.

54
Köylü Efendimizdir

Çift sürme

XX. yüzyılda dile getirilen “ Köylü Efendimizdir “ tabiri, İmparatorluklar döneminde de

Geleneksel tarımda üretim araçları bir çift öküz ile sapandır. Tarlalar sapanı çeken bir çift
öküz ile sürülürlerdi. Buna çift sürme denirdi. Bu noktadan hareket ile çift vergilendirmede
bir ölçü olmuştur. Böylece hane yani ikametgah ölçüsü çift ile birleşince ta Sümerlerden beri
gelen bir sistem ortaya çıkmıştır. Hanede aile reisinin denetiminde, ihtiyar, çocuk ve
torunlardan oluşan birim yaşar. Bu göçebe dönem ailesine nazaran daralmış, ama hala birkaç
nesli içinde barındıran oldukça geniş bir ailedir. Yönetimi ailenin babasındadır. Devlet vergi
mükellefi olarak babayı tanır (veya kocayı tanır).

Osmanlılarda kocası ölen kadının erkek evladı yoksa devlet kadının elinden tarlanın kullanım
hakkını alarak bir başka köylüye verirdi. Kadının erkek çocuğu varsa ona çocukları büyüyene
kadar işçi çalıştırarak tarlanın kullanım hakkını muhafaza etmesi hakkı tanınırdı. Bu duruma “
bive “ denirdi.

Osmanlı miri topraklarındaki tapulu arazilerde, hane sahibi olan ve tarlasını bir çift öküz ile
ekip, biçebilen köylü ailesi, Osmanlı sisteminin temelini oluşturmuştur. Bu bir birimdir.
İmparatorluk bürokrasisi için de bir vergi birimidir. Bu vergi “ çift resmi “ denilen bir vergi

55
ile vergi sistemine entegre olmuştur. “Çift resmi “ ana vergi birimi olduğundan tüm gelir
hesaplarının da temelini oluştururdu. Bir daha özetlersek, “ Çift resmi “ bir hanede oturan
köylü ailesinin, bir çift öküz ile sürülebilecek araziden alınacak vergiyi belirlerdi. Aile emeği,
bir çift öküz, aile ve öküzlerin birlikte işleyebilecekleri arazi, tümü bir üretim ünitesi yani
mali bir birim sayılırdı.

Bu vergilendirme yöntemi Roma’nın son zamanlarında da kullanılmış olan yöntemdir. Bu

Devlet, miri arazi ve kayıt sistemi ile toprak ve köylü üzerindeki sıkı kontrolünü sürdürmekte,
çiftliklerin dağılmasını önlemeye çalışmakta, tarlaların bağ ve bahçe olmasını önlemekte,
toprakların büyük toprak sahiplerinin eline geçmesine mani olmaya gayret etmekteydi. Sonuç
ortadaydı, devlet köylü düzenini idame ettirmeye çalışırken, değişime karşı da oluyordu.
Ekonomi tutuculuğa kaynak oluyordu. Gelecekte güçlüler toprakları ele geçirmek için devlet
ile çatışacaklardır. Ama bu mücadelelerin sonunda daima kazanan devlet olacaktır.

Osmanlılar köylü üzerindeki angaryaları kaldırıp yerine çift-hane resmini koymuşlardı. Ancak
bazı angaryalar da kanunnamelerde yazılı olarak uygulanıyordu. Bunlar köylüyü yıpratıcı
angaryalar değildi, üretimin devamı gibiydi ve kanunla tanımlanıp, sınırlandırılmıştı.

Kanunnamelere göre köylü sipahinin aşar payını ambara, kale askerlerininkini kaleye taşımak
zorundaydı. Köylü gerekirse bu ürünü en yakın pazara kadar da taşıyacaktı. Taşınacak mesafe
en fazla 1 günlük yol olabilirdi. Köylü (Reaya) Sipahiler için ot biçecekti. Bu otun taşınma
şekli kanunnamelerde tanımlı değildi. Köylü Sipahi için köyde ev ve ambar yapmak
zorundaydı.

En önemli angarya köylünün sipahi topraklarında çalışma zorunluluğuydu. Bu çalışma süresi

56
Osmanlı kumaş üretimi

Pamuklu

XVI. yüzyılın ikinci yarısında bazı Ankara köyleri geçimlerini sof eğirerek ve dokuyarak
kazanıyorlardı. Tiftik yapağısından ince bükülmüş iplikle dokunan düz kumaşa “ ham ” veya
“ sof ” denir. Dokunan kumaş yıkanıp fırınlandıktan sonra kullanılırdı. Kumaştaki parlaklık
fırınlama ile elde edilmekteydi. Beyaz, siyah ve kırmızı renkleri en çok aranan türleri olup
diğer renkleri de mevcuttu. Ankara keçisinin tiftiği çok meşhurdu. Bu konuda Anakara’nın
rakibi Tosya’ydı.

Sof gibi Bursa köylerinde pamuklu bez dokunuyordu. Denizli-Isparta kırsalında da dokuma
vardı. Genelde köylere kent tüccarları ham pamuk dağıtıyor, dokunan kumaşları da kasabalara
getirip, boyuyorlardı. Yani dokuma tüccarların denetimindeydi. Üretilen kemhalar ve sof
kumaşı, Rus Çar ve boyarlarının, Avrupa prens, prenses ve piskoposlarının almak istekleri
ürünler içindeydi

Osmanlı devletinde dokunan pamuklular kaba kumaşlardı. Yani Hindistan pamuklusu olan
tülbent gibi ince değildi. O nedenle de Osmanlı Hindistan’dan pamuklu ithal ediyordu.
Osmanlı pamuklusu, genelde Türk mavisi denen bir mavi renkte dokunurdu. Diyarbakır, Urfa,
Gaziantep, Nazilli gibi ilerde mavi kaba pamuklu dokuması önemli bir üretim olmuştu. Bu
Osmanlı pamuklusu, ucuz pamuklu olarak ihraç ediliyordu. Daha sonraları bu ucuz
pamukluyu Avrupalılar, Amerika plantasyonlarında çalışan zenci kölelere giydireceklerdir.

Pamuklu kumaşlar çeşitli kalitelerde nerede ise bütün Anadolu’da üretiliyorlardı. Denizli,
Borlu, Isparta, Karaman, Tire, Menemen, Çorum, Tokat, Kastamonu üretimi pamuklu
kumaşlar Osmanlı İmparatorluğunun her yerinde satılıyordu. Avrupa’da makine üretimi
tekstil başlayana kadar, Anadolu dünyanın önemli tekstil üretim merkezlerinden biriydi.

Osmanlı kumaş üretimine iyi bir örnek olarak Bursa ipekli kumaş üretimi verilebilinir. Bu
üretimin temellerinin Sasaniler döneminde Doğu Roma İmparatorluğu tarafından atıldığını
okuyucu hatırlayacaktır. Osmanlı döneminde Bursa’ya ipek ipliği Azerbaycan’dan geliyordu.
XVI. Yüzyılın başlarında Bursa’da 1.000 adet ipekli dokuma tezgahı vardı. 1500 yıllarına

57
doğru Bursa’ya her yıl ortalama 5 – 6 İran kervanı geliyordu. Bunlar en az 1.200 balya ipek
getiriyordu. Bu 1 milyon duka altından fazla bir değer demekti.

Bursa ipekli kumaşları dünyanın her yerinde aranıyor ve satın alınıyordu. İran hazinesinde
bile Bursa’da dokunmuş ipekliler vardı. Bursa ayrıca kadifesi ile de meşhurdu. Bursa dışında
Tokat, Amasya, Bilecik, Kastamonu, Halep, Şam, Kahire ve Kefe’de de ipekli üretiliyordu.
İstanbul’da da 1564 yılında 318 tezgah vardı.

Osmanlı Safevi savaşları sırasında Bursa’da ipekli kumaş üretimi krize girmiş olmalıdır.
Yavuz Sultan Selim, Safevileri ekonomik olarak kötü duruma sokmak için Azerbaycan’dan
gelen ipeği yasaklamıştı. Ayrıca Bursa’daki Azeri tüccarları sınır dışı etmişti. Bu yasak
Kanuni Sultan Süleyman döneminde kaldırıldı. XVI. Yüzyıl ortalarında Bursa ipek kumaş
üretimi tekrar canlanmıştı.

Bursa’da ipekli üretimi yapılırken, Selanik’te de yünlü kumaş dokunuyordu. Bu sanayi,

Ham yün esas itibarı ile Rumeli’nden sağlanıyordu. Bu sırada Venedik’te de yünlü dokuma
vardı ve o da hammaddesini Balkanlardan sağlıyordu. Osmanlı yönetimi yün ihracatını ya
yasaklamadı veya yasakları kesin uygulamadı. Sadece Selanik üreticilerine öncelik tanıdı.
Selanik üreticilerinin ihtiyacına cevap verildikten sonra, geri kalan yün ihracat dahil, başka
yerlere yollanabiliniyordu.

İpekli

58
Osmanlı maden ocakları

Osmanlılarda toprağın üstü gibi altı da devletindi. Devlet madenleri kiraya vererek işlettirir ve
görevlileri vasıtası ile üretimi sıkı bir kontrol altında tutardı.

Madenciler, dökümcüler ve maden taşımacıları çevredeki kırsal kesimden sağlanırdı. Bu

Osmanlılar maden örgütlenme ve işletmelerinde kendinden önceki madenci geleneklerine

Bosna’da Fojnica, Srebnica; Sırbistan’da Rudnic, Kopaonik sıra dağları, Vucitrn;

Rudnic ve Kopasonik sıra dağlarında ayrıca demir vardı. Anadolu’da Bilecik, Divriği, Kığı ve
Van’da yine demir çıkarılıyordu. Anadolu’da Küre’de bakır madeni vardı.

Makedonya ve Kastamonu’da şap vardı.

59
Osmanlı Ordusu

Osmanlılar, çağdaşları olan ordulardan çok daha üstün bir savaş makinesi örgütlemişlerdi.
Hafif süvariler olan akıncılar, düşman ülkelerin derinliklerine girerek, iletişim yollarını,
savunma hazırlıklarını bozuyordu. Hiçbir ordunun lojistiği akıncıların nefesi altında rahat
değildi. Ayrıca yaptıkları baskınlarla halkın yüreğine öyle bir korku salıyorlardı ki, bu bütün
direnme isteğini yok ediyordu. Yeniçeri piyade olarak çok eğitimli ve donatılmış bir bütündü.
Sultanın yanında sert bir kaya gibi duruyordu. Yeniçerileri topçular destekliyordu. Topçu
destekli yeniçeriler düşman ordularını kırıp geçiriyorlardı. Ağır silahlı süvariler, yeniçeriler
tarafından sapır sapır biçiliyordu. Osmanlının tımarlı yarı hafif süvarisi, düşmanın ağır
süvarisini üzerine çekiyor, sonra da yeniçerilerin önüne sürüyordu. Osmanlı topçusuna da
bunları silip süpürmek kalıyordu.

Osmanlı ordusu eski savaş yöntemlerinin hepsini gerilerde bırakmıştı. Hasımları ise hala
modası geçmiş yöntemlerle savaşı başarmaya çalışıyorlardı. Tabii onların hiç şansları olmadı.

Osmanlı ordusunu beş bölümden ibaret sayabiliriz. Süvariler, piyadeler, topçular, donanma ve
özel birlikler. Bu ordu sadece Müslüman askerlerden oluşmuş bir ordu değildi. Hıristiyan
asker sayısı da küçümsenmeyecek kadar çoktu.

Süvarilerin büyük bölümünü tımarlı sipahiler oluşturuyordu. Tımarlı sipahilerin çoğunluğu da

Bu tımarlı sipahilere akıncıları da ilave etmek gerekir. Bu akıncılar Türk kabilelerinden

60
başlandılar. Akıncı sayısı 10 bin çıvarında dolaştı, durdu. Bunlarda Müslüman, Hıristiyan ve
hatta bazen Şamandılar.

Yeniçeriler iki sıra halinde tüfek ateşi açıyor (ikinci sıra tüfek dolduruyor)

Osmanlı ordusunun esasını oluşturan tımarlı sipahiler, dirlik sisteminin askeri yüzüydü.
Dirlikten savaşçı ve komutanlara ayrılan vergi gelirleri, ordu mensuplarının kendi bütün
masraflarını karşılayarak sefere katılmaları için veriliyordu. Her savaşçı, her tımarlı sipahi
kendi atını, silahlarını ve diğer ihtiyaçlarını kendi temin etmek zorundaydı. Savaş için
çağrıldığında kendi sancak beyinin yanında toplanırdı.

XV. yüzyılda en düşük gelirli tımarların yıllık getirisi bin, bin beş yüz akçeydi. Bu küçük
tımarlar, tımar sahibi sipahinin sadece kendini yaşatabilirdi. Bu miktarın iki katı geliri olan
tımarlar için cebeli (silahlı) asker getirme yükümlülüğü başlıyordu. Tımar geliri arttıkça,
cebeli sayısı da artıyordu. Daha sonraları en düşük tımar geliri 2 bin olarak saptandı. Bundan

61
sonra her 2 bin ilave gelir için bir cebeli mecburiyeti kondu. Tabii cebelinin tüm
gereksinmelerini ve silahlarını tımar sahibi sağlamakla yükümlüydü.

Sancak beylerinin yıllık has geliri 100 bin veya 150 bin akçe çıvarındaydı. Bunlar 50 – 75
cebeli getirirlerdi. Böylece devlet üst kademelerine yükseldikçe, gelir ile orantılı olarak
beslenen ve getirilen cebeli sayısı da artardı. Bu sayı 100’leri geçer, bazen binleri aşardı.

Sonuçta Osmanlı ordusu sadece dirlik sahiplerinden değil, bunların bakmakla yükümlü
oldukları cebelilerden de oluşurdu. Cebeliler tımar sahibinin çevresindeki yiğit delikanlılardı.
Ama iş çok cebeli getirmeye gelince çevredeki delikanlılar yetmeyebilirdi. O zaman konak
bunları esirlerden alırdı. Bunlar kapı kullarıydı. Tabii en büyük kapı Sultanın kapısıydı ama
diğer beylerin, paşaların da kapısı vardı. Böylece cebeliler herkesin kendi kapı kulundan
oluşuyordu. Osmanlı komutan, vezir ve sultanları da en fazla kendi esirlerine yani kapı
kullarına güveniyorlardı.

Teamül olarak kapıkulu tabiri sadece sultanlar için kullanılır. Sultanın kapıkulu sayısı binleri
aşardı. Ama vezir ve paşaların ki 100’ler çıvarındaydı. Türkleri veya Türk kimliğini kabul
edenleri, geleneksel olarak dini, dili, ırkı ilgilendirmezdi. Ta Orta Asya’dan beri, “ bizimle
olan bizdendir “ anlayışı sürüp gidiyordu.

Osmanlı kul sistemi Orta Asya ve İslam siyasal ve askeri örflerinin yeni bir sentezidir.

Osmanlı piyadesi yeniçerilerdi. Daha önce anlatıldığı gibi Türklerin yaya savaşlara uygun
olmaması ve Sultanın % 100 kendine bağlı birlikler oluşturma düşüncesi ile Orhan Bey’den
başlayarak, Hıristiyan çocuklardan her yıl devşirilerek ve çok sıkı eğitilerek oluşturulmuştu.
Bunlar ocaklar halinde örgütlenirlerdi. Yeniçeri sayısı Fatih Sultan Mehmet zamanında 6.000
kişiydi. Savaşta kendini gösteren yeniçeri tımar sahibi olabilirdi. İçlerinden en yetenekliler ise
devletin en üst katlarına kadar çıkarlardı. Veziriazam olurlardı.

Her ne kadar biz burada yeniçerilerin başlama tarihini Orhan Bey zamanına dayandırmış bile
olsak, bu konu çok tartışmalıdır. Tarihçilerin içinde oluşumu I. Murat zamanına ve hatta
Yıldırım Bayezid zamanına taşıyanlar da vardır. Hangi tarihte tam olarak kurulduğunun o
kadar önemli olmadığını düşünüyoruz. Zaten sistem en geniş anlamında Kapı Kulu olarak
nerede ise hep vardı. İslam geleneğinde ise Müslümanlıkla at başı çıkmıştı. Abbasilerde,
Gaznelilerde, Fatımilerde, Memluklularda, Selçuklarda, Anadolu Selçuklarında ve bütün
Müslüman beylikler de mevcuttu. Doğal olarak, Osmanlılarda da hep vardı. Ancak bunun
Sultanın yanında merkez kuvveti olarak, çok sayıda örgütlenmesi yani sayıca büyümesi söz
konusuydu. Zaten bu nedenle, söz konusu geçiş tedrici olduğundan, kapıkulunun (dar
anlamda) kuruluş tarihi bu denli çelişiktir.

Memluklar veya Osmanlı kapıkulları kadırgalarda kürek çeken veya çiftliklerde çalışan veya
ev işi yapan köleler değildirler. Bunlar özel talim, terbiye görmüş, usta ve özel askerlerdir.
İçlerinde en akıllı ve becerikli olanları devletin en üst makamlarına kadar çıkabilen kişilerdir.
Mısır’ın kölemen atlıları, Osmanlı yeniçerileri tarihin en zorlu savaşçıları arasında sayılırlar.
Aldıkları özel eğitime genç yaşta başlamaları tercih sebebidir. Bu nedenle savaş
meydanlarından gelişi güzel savaş esiri toplamak yerine devşirme usulü tercih edilmiş ve
yaratılmıştır.

Dediğimiz gibi kul bulundurma usulü Osmanlı icadı değildi. Osmanlı icadı olan devşirme
usulüydü. Devşirme sadece sultana mahsus bir kul yaratma yöntemiydi. Paşaların ve beylerin

62
devşirme toplamasına izin yoktu. Ancak bazı kişiler kendi istekleri ile paşa kapısına
yanaşırlardı.

Devşirmeler Hıristiyanlar arasından toplanıyordu. Osmanlılar, her 5 yılda bir kan vergisi
alıyorlardı. Hıristiyan erkek çocukların % 20’si toplanırdı. Bunlar Hıristiyan erkek çocukların
en güzel ve en güçlüleriydiler. Buna cevaza veren ayet “ Her çocuk, İslam yeteneği ile doğar “
ayetiydi.

Padişah kapıkullarını besler, giydirir, yatırır ve silahlarını temin ederdi. Ayrıca “ ulufe “
denen bir ücret de öderdi. Kapıkullarının bütün masrafları sultan tarafından ödendiğinden,
ulufe çok yüksek değildi, cep harçlığı gibi bir şeydi.

Kapıkulları bir anlamda hassa askerleriydi. Hükümdarın hassa askerleri bir yandan onun
durumunu kuvvetlendirirken, diğer yandan böyle güçlü ve seçkin bir organize askeri gücün
başkentte tutulmuş olması hassa askerlerinin siyasal ağırlığına da katlanmayı zorunlu
kılıyordu. Tarih boyunca efendilerine üstünlük sağlayan hassa askerleri çok fazladır. Osmanlı
da zamanının en güçlü ordusu yeniçerileri yanında tutunca, onları hoş tutmayı bir bedel olarak
ödedi. Bu bedel en fazla, saltanat değişim anlarında, kulluk tazelenirken ortaya çıkıyordu.

Yeniçerilerin evlenmeleri, askerlik dışında herhangi bir mesleği yapmaları ve ticaretle

Osmanlı ordusunda bunların dışında Türklerden alınan diğer piyadeler de vardı. Bunların da
toprağı vardı ve mali bağışıklıktan yararlanırlardı. Keşif işlerinde, lağım kazmada, kale
muhafızlığında, deniz kuvvetlerinde kullanılırlardı. Bunlara azaplar da denirdi. Fatih Sultan
Mehmet zamanında sayıları 12 bini bulmuştu.

Hıristiyan halk sadece yeniçeri olmazdı. Kentler, genellikle Hıristiyan halktan alınan
birliklerce savunulurdu. Kentlerin savunmasına katılan bu Hıristiyanlar mali, bağışıklıktan
yararlanırlardı. Hıristiyan halk stratejik önemi olan kırsal alanları da savunmak amacıyla
organize edilirlerdi. Eğer bir yöre Osmanlı yönetimine direnmeden girmişse, Yöre yöneticileri
Osmanlı döneminde de görevlerine devam eder veya daha önemli devlet görevlerine
getirilirlerdi. Hıristiyan prensler ve asiller Müslümanlığı kabul ettiklerinde Osmanlı sancak
beyi, paşası ve veziri olabiliyorlardı. Daha alt rütbeler için Müslüman olmaya gerek yoktu.
Hıristiyan kalan komutan ve savaşçılar kendi yörelerinde tımarlı sipahi olarak kalıyor ve bu
şekilde Osmanlı ordusunun bir unsuru oluyorlardı.

Osmanlılar topçu birliklerinin gücünü çok çabuk fark etmişlerdi. Ordularını toplar ile
donatmak için ellerinden geleni yaptılar. Özellikle başlangıçta top dökmek konusunda teknik
yetersizlikleri vardı. Onlar da bunu Alman ustaları hizmete alarak çözdüler. Bu ustalardan biri
meşhur Urbain’dır.

Kalelerde, garnizonlarda bakım yapılması gerekiyordu. Böylece demirciler, zırh ve ok

Osmanlı ordusunun savaş düzeni nerede ise hiç değişmezdi. Sağ kanatta Anadolu Süvarileri
ve Azapları bulunurdu. Sol tarafta da Avrupa azapları olurdu. Merkezde alaybozan denen
fitilli tüfeklerle donatılmış yeniçeriler yer alırdı. Bu alaybozanları araba ve develerden

63
oluşmuş bir set siper gibi olurdu. Topçular her iki kanatta da yer alırdı. Şiddetli bir topçu atışı
düşmanı bozuyor, iyi saptanmış bir sırada yapılan hücum düşman ordusunu bozuyordu.

Ordu seferdeyken dini kurallara uyulmasına, namazlara çok dikkat edilirdi. Yalnız ramazan
aylarında yapılan seferlerde, oruç tutulmazdı. Hatta gerekirse oruç bile yenirdi. Bir keresinde
orucun bozulabileceğini göstermek açısından Padişah, öğlen vakti, herkesin gözü önünde
yemek yemişti. Ancak hatırlanacaktır ki Padişahın Şeriat alanında en ufak bir yetkisi yoktu.
Bırakın ilave edip, çıkarmayı, şeriatı yorumlayamazdı bile. Padişah kadıları, müftüleri atardı
ama onların yerine geçemezdi.

Osmanlı ordusu stratejik yolları korumak için derbencileri (Geçit Koruyucuları) ihdas
etmiştir. Korunacak yol ve geçitlere yakın çevrenin halkının bir kısmı bu görevle
görevlendirilirdi. Derbenciler hizmetleri karşılığında vergi muafiyetinden yararlanırlardı.
XVI. Yüzyılda Anadolu’da 2.288, Rumeli’de 1.906 köylü ailesi bu statü içinde yaşıyordu.

Osmanlı Ordusu, Saraydan Çıkış

64
Tımar Sistemi

Mohaç savaşı, minyatür

Osmanlı İmparatorluğu ordusunun en kalabalık kısmını meydana getiren Tımarlı Sipahiler,

Tımar sistemi Osmanlı İmparatorluğunun en önemli temel taşlarından biriydi. Uygulandığı

Hatırlanacağı gibi tımar sisteminde devlet tımar sahibine mülkiyeti değil kullanım hakkını
veriyordu. Bu nedenle Batı Avrupa’da uygulanan “ fieften “ tamamen farklıydı.

Tımar sahibi hem kayıtlı reayanın vergisini alıyor ve hem de kendine ait bir işletmeyi
işletiyordu. Bu işletme toprak, değirmen, bağ veya meyve bahçesi olabilirdi. Bu işletmenin
geliri de tımar sahibinin gelirine ilave oluyordu. Genellikle tımar diye yıllık geliri 20 bin
Akçenin altında olan topraklara denirdi. Daha önce söylendiği gibi büyük gelir getirenler
zeametler ve haslardı. XVI. Yüzyılda ortalama bir tımarlı sipahinin yıllık geliri 3 bin Akçe
çıvarındaydı.

65
Tımar kişiye yaşam boyu verilmemişti. Bir hizmet karşılığıydı. Prensip olarak hizmetle
beraber biterdi. Sipahinin ve adamlarının geçimini sağlamayı amaçlamış bir yapılanmaydı.
Kalelerin ücretleri de bu sistemle elde edilirdi. Tımar sahibinin durumu kişisel davranışları ile
yakından ilintiliydi. Görevi aksatan tımarını kaybederken, yararlılık gösteren tımarını
büyütürdü.

Bir sipahi savaşamaz duruma gelince, emeklilik tımarı elde ederdi. Tımar hak sahibi ölünce
hazineye geçerdi.

Daha önce anlatıldığı gibi, her tımarın getirisi ve bu getiriye karşı devletin ne talep edeceği,
uzmanlar tarafından ince ince hesaplanarak defterlere işlenirdi. Sancaklar tarafından
düzenlenen bu defterler sistemin temeliydi.

Tımar sistemi yapısı icabı fetihlere ve yeni toprakların ele geçirilmesine yol açan bir sistemdi.
Ama ele geçen toprakların biran önce üretime girmesine de yol açıyordu. Tımar sahibi askerdi
veya yeni fethedilen ülkenin Hıristiyan aristokrasisindendi. Kullar da tımar sahibi
olabiliyorlardı. Ayrıca yüksek devlet görevlerinde bulunanların oğullarına da tımar verilirdi.
Yerel asker veya asillerin torunları tımar sahibi oluyorlardı. Bunların yani Hıristiyan tımar
sahipleri nerede ise Balkanlardaki tımar sahiplerinin yarısı kadardı. Hıristiyan tımar
sahiplerinin çocukları birkaç nesil içinde Müslüman olduklarından bir süre sonra Müslüman
olmayan Hıristiyan tımar sahibi sayısı yok denecek kadar azalacaktı.

Hıristiyan asker ve asillerin tımar sahibi olması, onlar açısından bir garantiydi. Pek çok askeri
garnizonun kalelerini direnmeden Osmanlılara teslim etmesinde bu faktör de rol oynamış
olmalıdır. Hıristiyan tımar sahiplerinin, Osmanlılarda eski toplumsal statülerine orantılı mevki
elde etmeleri dikkate değer bir uygulamadır. Osmanlılar bu kişilerin toprak hakkını
korumuşlardır. Böylece mal varlıklarını tımar sahibi olarak koruyan bu aileler, daha sonra
Müslüman olup, Bey ünvanı alıp, yüksek idari görevlere geldiler.

Tımar babadan oğla geçmiyordu ama tımar sahibinin oğlunun da tımar sahibi olma hakkı
vardı. Zeamet sahibi savaşta ölmüşse, üç oğlunun üçü de tımar sahibi olma hakkını
kazanıyorlardı. Zeamet sahibi yatağında ölmüşse sadece iki oğlunun hakkı vardı. Sıradan
sipahiler için, ölüm tarzı ne olursa olsun hak sahibi olma iki oğlanla sınırlanmıştı. Tımar
adayının, sipahinin çocuğu olduğuna dair kanıt, on sipahinin şahitliğiydi.

Oğla verilen tımarın büyüklüğünde babanın tımarının büyüklüğü önem kazanıyordu. 10 ila 20
bin Akçelik tımarlar için ilk oğlun 4 bin, ikinci oğlun 3 bin Akçelik tımar hakkı oluyordu. 20
bin ile 50 bin arası bir zeamet söz konusu olduğunda ilk oğul 6 bin, ikinci 5 bin, üçüncü 4 bin
Akçelik tımar alabiliyorlardı.

Genç bir savaşçı amirlerinin isteği ile tımar sahibi olabiliyordu. Bu işlem üç aşamalıydı.
Önce, ya kişi tımara hak kazandığını merkezi devlete ispatlıyor veya kişinin üstleri talepte
bulunuyordu. İncelenen talep sonunda, devlet merkezi, kişiye, “ Tımar Hak Kazanma ” seneti
veriyordu. Bundan sonra hak sahibi, verilecek bir tımarın açılmasını bekliyordu. Bu tahsisi
genelde eyalet yöneticileri ve beylerbeyleri yapıyordu. 1530 yılında beylerbeylerin merkezden
bağımsız tahsis yetkisi sınırlandı. Artık beylerbeyleri, yerine bağlı olarak 3 bin ile 5 bin
Akçadan ufak tımarları, daha önce tımar sahibi olmuş adaylara verilen tımarları bağımsızca
tahsis edebilir oldular. Beylerbeyi tımarı verince, merkeze bir teskere yollayarak onalar
durumu bildiriyordu. Tımardan yararlanana ise sadece merkez “ berat “ verirdi. Bu nedenle

66
bir süre sonra, tımarlar beylerbeylerinin verdiği beratsız tımarlar ve merkezden onaylı beratlı
tımarlar olarak ikiye ayrıldılar.

Tımar sahibi kendini, atını ve varsa adamlarını donatırdı. Yay, kalkan, kılıç, mızrak ve topuz
gibi geleneksel silahları vardı. Gelir düzeyi yüksek olanlar zırh da giyerlerdi. Tımar sahibi her
3 bin Akçe için, zeamet sahibi her 5 bin Akçe için bir silahlı kişi donatırdı. Buna cebeli
(cebellü) denirdi. Savaş öncesi, toplanma yerinde başkomutan birlikleri gözden geçirerek
eksikleri tespit ederdi. Katılmayanlar da burada tespit edilirlerdi. Her sancak tek tek
denetlenirdi.

Tımarlı Sipahi

Tımarlı sipahiler, savaş meydanında ordunun yan kanatlarını meydana getirirlerdi. Burada bir
yarım ay şeklinde düzenlenilirdi. Seferden sonra herkes tımarına dönerdi. Sefer kışın da
sürerse, tımarlar aralarında birleşerek vekil atarlar. Harçlakçı denilen bu kişiler tımarlara
giderek, tımar sahibinin haklarını alırlardı.

Sancaklardaki tımarlıların yaklaşık % 10’u koruyucu olarak sancaklarında kalır, sefere iştirak
etmezlerdi.

1527 yılında toplam 20.088 tımar ve zeamet olduğu tahmin edilmektedir. Buradan 60 bin
cebelim (cebellü) çıkacağı yine hesaplanmaktadır. Sonuçta 90 bin sipahi var demektir. Bu
durumda Osmanlı ordusu 100 bin kişilik bir ordu olmaktadır. Buna vassalların askerlerini de
ilave etmek gerekmektedir.

67
Osmanlı ordusunda çukurların doldurulması, yolun açılıp, temizlenmesi, taşıma gibi yardımcı
işleri yapan birliklerde vardı. Bunlar Anadolu ve Rumeli’nde ayrı ayrı sancaklar şeklinde
örgütlenmişlerdi.

Buda, Peşte, Estergon gibi önemli kalelere 2500 ila 3000 arası savaşçı yerleştirilirdi. Bu
rakamlar zamanla ve tehdit oranında sürekli değişmişlerdir. Kalelere yerleştirilen
garnizonların, düşman saldırılarını durdurmak, kalelerini müdafaa etmek görevleri dışında
ordunun gerisini kollamak, eşkıya ile mücadele, devlet işletmelerini koruma, gibi görevleri
vardı.

68
Osmanlı Donanması

Osmanlılar kuvvetli bir donanma elde edebilmek için en baştan beri uğraşmışlardır. Deniz
üslerini Gelibolu’nda kurdular. Tayfa olarak Türklerin yanı sıra Rumları, İtalyanları,
Katalanları ve Fransızları kullandılar. Kullanılan askerin milliyeti ve dini konusunda
Osmanlılar seçici olmamışlardır. Örneğin deniz üssünün bulunduğu Gelibolu’nu oranın yerli
halkı olan Rumlar müdafaa ediyorlardı. Rumlar bu işbirliği karşısında mali bağışıklık elde
ediyorlardı.

Osmanlı donanma oluşumunu kara ordusu oluşumuna benzetebiliriz. Donanmada uç beylerine

Osmanlılar Avrupa’nın en iyi kadırgalarını imal ediyorlardı. Bu tekneler Akdeniz için ideal
deniz araçlarıydılar. Akdeniz’in en iyi, hafif ve hızlı kadırgaları Osmanlı tersanelerinden
çıkıyordu. II Bayezid döneminde Osmanlı savaş tekneleri bir de toplarla takviye edilerek

69
güçlendirildiler. Bu kadırgalar 150 kürekçi ile yürürlerdi. Kadırgalarda kürekçilerden başka
birkaç topçu, subaylar ve az sayıda tayfa vardı. Gemilerde forsalar vardı. Forsalar savaş
esirlerinden ve çeşitli suçlardan cezaya çarptırılmış mahkumlardan, sivil halktan savaşa katkı
adıyla (avarız) alınmış köylülerden oluşuyordu.

Daha sonra yine II. Bayezid döneminde, Osmanlı tersanelerinde, Batı Avrupa gemilerine
benzeyen büyük tekneler yapılmaya başlanmıştı. Bunlara kalyon denirdi.

Gemi teknolojisi ilerleyince ve ortaya Kemal Reis gibi meşhur korsanlar çıkınca, Osmanlı
deniz gücü ciddi bir güç olmaya başladı. Endülüs’te İspanyollar tarafında köşeye sıkıştırılan
Gırnata Müslümanları Osmanlı deniz gücünden yardım istediler. Kemal Reis bir filo ile
İspanya kıyılarına akınlar yapmaya başladı. Kemal Reis gündelik ücret alan bir reisti.

Osmanlılar, savaşlara, genelde, 100 – 150 kadırga sokarlardı. Kadırgalar çeşitli tersanelerde
yapılırdı ama en önde gelen Galata tersanesiydi. Bu tersaneyi bir kaptanpaşa yönetirdi. Bu
tersanede, 1557 yılında, her biri iki kadırga alabilen 123 havuz vardı. Tersanelerde gerekli el
emeği acemi oğlanlardan ve müsellemlerden sağlanıyordu.

Kadırga

70
Kapıkulu Eğitimi

Topkapı Sarayı Enderun Kitaplığı

Devşirmelerin en seçkinleri Bursa’da, Edirne’de daha sonraları İstanbul’da Galatasaray’da ve

Devşirmelerin eğitiminde mutlak bir disiplin uygulanırdı. Yatma, kalkma, yemek ve istirahat
için belli saatler vardı. İstendiği zaman konuşulamazdı. Dışarısı ile ve aileleri ile ilişki
kuramazlardı. İç oğlanları saraydan çıkana kadar bir manastır hayatı yaşar, kadın yüzü
göremezdi. Amaç Müslüman, kibar konuşup, kibar hareket eden, edebiyata aşina, namuslu,
nefsine hakim çelebiler yetiştirmekti.

71
Odalarda oğlanlar onar kişilik guruplar halinde kalırlardı. Başlarında lala dedikleri bir yetişkin
oğlan disiplinden sorumluydu. Odaları esas gözetleyip denetleyen kethüdaydı. Kethüda bu işi
hadım elemanları sayesinde yapardı.

İç oğlanlarının bazıları, genç gulamları kontrol etmekle görevlendirilirlerdi. Bunlar baştan

Üç ila beş yıl arası bir süre sonunda, yeterli eğitimi aldığı düşünülenlere dış sarayda veya
taşrada görev veriliyordu. İç oğlanlarının dış görevlere gitmesine “ çıkma “ denirdi. İç
oğlanlar iç sarayda ne kadar önemli görevlerde bulunmuşlar ise çıktıklarında diğerlerinden
daha önemli görevlere giderlerdi. En iyi eğitilmişler kapıkulu subayı veya subaşı olurken,
daha az okumuşları kapıkulu atlısı (kapıkulu sipahisi) oluyorlardı.

Kapıkulları içinde en büyük gurup yeniçerilerdi. Ama en nüfuzluları kapıkulu atlılarıydı. “

Her beyin bir kapısı vardı ama en büyük ve güçlü kapı olan sultan kapısında sadece tüfek, top
gibi ateşli silahlar bulunabilirdi. Padişahın askerleri en gelişmiş silahlarla teçhiz edilmişlerdi
ve bu hak sadece onlara verilmişti.

Kapıkullarının devlet kademelerinde ilerlemesine bağlı olarak üst görevlere geldiklerinde has
sahibi oluyorlardı. Ancak kapıkulunun has sahibi olması, onların kırsal kesimle ilişkiye
girmesi anlamını taşımamaktaydı. Kapıkulu kentli bir insan gurubuydu. Bu nedenle önceliği
kentlere vermişti. Kırsal kesimin de sorunlarını pekiyi anlamıyorlardı.

Kapıkullarının bir kısmı bağnaz birer Müslüman oluyordu. Bir kısmı da aileden gelen
inançlarından geri kalanları inatla koruyorlardı. Bütün bunlara rağmen dayanışma ruhu, silah
zevki, padişahları tahta geçirme veya indirme gücü onları ayrıcalıklı bir zümre yapıyordu.
Böyle ayrıcalıklı bir zümreye ait olma gururu onlar için manevi bir dayanaktı.

Vezirler, Büyük Vezirler, komutanlar çoğunlukla kuldular. 48 Büyük Vezirden sadece 12

Kullar saraya esirlerden, rehinlerden ve devşirmelerden geliyordu. XVI. Yüzyılda çeşitli

72
Ak ağalar, Kara ağalar

Karaağalar koğuşu

Hadım saray görevlilerinin birincisi, Ak Hadımlardı. İslam hukukunda erkeklerin hadım

Kızlar Ağa’sının altında Hasodabaşı, Hazinedarbaşı ve Kilercibaşı adları verilen üç odabaşı

Hadım saray görevlilerinin iincisi, Siyah Hadımlardır. Hem fitneye daha çok yol açma
ihtimali, hem teminindeki güçlük ve hem de hadım edilmelerinin zorluğu ve dayanıksız
olmaları sebebiyle, özellikle III. Murat zamanında Osmanlı Hareminde ak hadımların yerini
zenci olan siyah hadımlar alınmaya başlandı. Bunun üzerine esir tüccarları, Mısır, Habeşistan
ve Orta Afrika’ya kadar giderler, türlü yollarla elde ettikleri zenci çocuklarını hadım
ettirdikten sonra başta Mısır ve İstanbul olmak üzere Akdeniz limanlarında satarlardı.

73
Bu yollarla Harem’e alınan zenci hadımlardan bir ocak kuruldu ve adına da ağalar ocağı
dendi. Ağalar ocağına alınan zenci çocukları, kendilerinden daha büyük hadım ağalarınca
yetiştirilirdi. Bunlara Türkçe öğretilir ve güzel isimler takılırdı. Sarayın ve haremin adabı hem
nazari ve tatbiki olarak öğretilirdi. Enderun okulunda olduğu gibi, harem de bir okuldu. Belli
bir yaşa kadar eğitilen ve eğitimlerini tamamlayan hadımlar, daha sonra Haremdeki
hizmetlere tevzi edilirlerdi.

Haremin Methalinde görev yapan hadımağaları veya bir diğer adla harem ağalarının sayıları,
Fatih zamanında 20’yi, 1517 tarihinde 40’ı, 1537 tarihinde 20’yi ve nihayet 100’ü
geçmemesine rağmen, batılı kaynaklar, bu sayıyı 500, 600 ve hatta 800 olarak ifade
etmişlerdir. Bu hususta Batılı yazar ve seyyahların verdikleri rakamlar, tamamen hayal
unsurudur.

İlkel ve insanlık dışı operasyonlarla hadım edilmeye çalışılan erkek çocuklarının siyahlarda
3–5 çocuktan biri kurtulurdu. Bu oranın beyaz ırktan olanlarda daha düşük olduğu da
söylenmektedir.

Sefer sırasında Enderun halkı padişahla birlikte sefere çıkardı. Bunlar önce silahlandırılır ve
kendilerine at verilirdi.

Akağalar Kapısından Arz Odasına Geçiş

74
İslam’da Hadımlık

İslam literatüründe cinsel organının kesilmesi durumuna “ hisa “, hayaların tesirsiz hale
getirilmesi veya hayaların kesilmesi işlemine de “ ihtisa “ denir. Hadımlık veya bir diğer
ifadeyle tavaşilik, doğuştan veya sonradan yapılmış bir ameliye yüzünden erkeklik özelliğinin
kaybedilmesidir. Hadımlık, İslam hukukunda caiz görülmemiştir.

“ Habeş ve zenci taifesinden Mısır ve havalisinden celp olunan rical ve sübyanın bazılarının
alet-i tenasüllerini kat‘ edüb mecbûb (erkeklik organı kesik) yahut hasy (hayaları hadım
eylemek) etmek şer‘an caiz olur mu?

El-Cevap: Haramdır. (Osmanlı Şeyhülislamı Dürri-zade Es-Seyyid Mehmet Arif Efendi’nin

Birçok Şeyhülislam benzer fetvayı vermiştir ama İmparatorluk zoraki hadımlarla doludur.
Kimilerine göre Padişahlar veya hadım kullanan paşalar vs bizzat hadım edilmede etkili
olmamışlardır ama hadımları satın alarak ve istihdam ederek bu insanlık dışı işi
desteklemişlerdir. Hadım kullanmak dinen haram olmamakla beraber mekruh kabul
edilmiştir.

Bazen başarısız operasyonlar sonucu hadımların cinselliği geri gelebiliyordu. Bunlar tatsız
olaylara sebebiyet vermemek için belli bir maaş bağlanarak saraydan uzaklaştırılırlardı.

75
II. Mahmut döneminde yaşanan bir olayı kısaca nakledelim. II. Mahmut’a şöyle bir takrir
gönderilmiştir: “ Bab’üs-Sa‘adet’ül-Aliyye neferatından Gebzeli İbrahim Ağa ve Geyveli Ali
Ağa ve Rumelili Abdullah Ağa kullarına recüliyyet arız olmaktan naşi...”. Bu takrire II.
Mahmut’un cevabı ise şöyle olmuştur: “Manzûrum olmuştur. Üç neferin beherine mahiye
ellişer kuruş verilip mahalline masraf kayd oluna.”

Bu nedenle Osmanlı Saraylarında hadımların erkeklik organının tamamen kesilmiş olmasına

“ Ba‘del-yevm kendü halinize olasız. Gerek harem umuruna ve gerek taşra umuruna
karışmayasız. Cümleniz azatsız kölesiz. Ancak harem kapısı önünde oturmaktan gayrı işiniz
yoktur. Size tayin olunan harem kapısı önünde olan odalardır. Eğer harem kapısından içeri bir
adım duhulünüz tezkire irsal eylediğiniz mesmû‘um olur ise, bila eman vela te’hir katl
olunursunuz. Eğer umur-ı mühimme olup tarafımıza bildirmek iktiza eder ise, bir tezkire ile
Kethüda Kadına ifade edesiz. Ol dahi bize ifade eder.”

Ayrıca başta Dar’üs-Sa‘ade Ağası olmak üzere, Osmanlı tarihi içinde bazı ağalarda hadım
olma şartı aranmamış ve cariyelerle evlenmelerine ve odalık cariyelere sahip olmalarına
müsaade edilmiştir. Mesela Baş Musahip Rasim Ağa’nın odalıkları, Bab’üs-Sa‘ade Ağası
Hayrullah Ağa’nın da nikahlı haremi vardır.

Hadım

76
Machiavelli

Machiavelli

Niccolo di Bernado dei Machiavelli (Makyavel olarak da bilinir), 3 Mayıs 1469 – 21 Haziran
1527 arasında yaşamıştır. Bir hukukçunun oğlu olarak Floransa’da dünyaya geldi. İtalya’da
Hümanizma hareketinin yol açtığı eğitim programına uygun olarak, klasik kültür, Yunan ve
Latin kültürü edindi. Machiavelli tarih ve politika biliminin kurucusu sayılır. O aynı zamanda
bir devlet adamı, askeri stratejist, şair ve oyun yazarıdır.

Babasından kalan mülk çalışmadan yaşamasına yetmediği için, çalışmak zorunda kaldı. O
tarihlerde, Floransa’yı yöneten ve servetini ticaretten ve madencilikten edinmiş olan Medici
ailesi sürülmüş, bu ailenin yönetiminin yerini Savoranola adlı Dominiken bir rahibin teokratik
cumhuriyeti almıştı. Onun teokratik yönetimi yıkılınca da, 1489’de, “ Onlar Kurulu “
Floransa’yı yönetmeye başladı. Machiavelli işte bu cumhuriyet yönetiminin yazmanlığını
üstlendi. Medicilerin 1512’de dönüp Floransa’da iktidarı yeniden ele geçirmelerine kadar bu
görevde kaldı. Bu arada çeşitli diplomatik görevler üstlenmişti. İtalya prenslikleri, onu Kutsal
Roma Cermen İmparatorluğu’na, Fransa’ya ve Papalığa elçi olarak gönderilmişlerdi. Böylece
hem İtalya’daki devletlerin, hem de Fransa gibi siyasal birliğini kurmuş, mutlak monarşi ile
yönetilen bir devletin kurumlarını yakından inceleme olanağını bulmuş oldu. Bu görevleri
sırasın Caesar Borgia’yı tanıdı. Borgia’nın İtalyan birliğini kurma yolunda, gerektiğinde ahlak

77
dışına da çıkarak her yola başvurması, Machiavelli’yi etkiledi. İleride Prens’ini Borgia’yı
örnek alarak alacaktır.

Medicilerin dönmesi üzerine sürgüne gönderilen Machiavelli, 15l2’de sürgünde iken, dilimize
“ Prens “ olarak çevrilmiş olan (Hükümdar olarak bir çevirisi yapılmış bulunan) ünlü yapıtı “
İl Principe’yi “ yazdı. Machiavelli bu yapıtını, Medici ailesinden Lorenzo de Medici’ye
adanmış ve sunmuştur. Bu davranışının temelinde kendisini bağışlatarak yeniden Floransa’ya
ve siyasal görevlerin başına dönmek gibi bir kişisel amacı olduğu gibi Medicilerin eliyle
İtalyan birliğinin sağlanmasının yollarını göstermek gibi toplumsal bir amaç yatar.

1513–1517 yılları arasında Machiavelli Titus Livius’un “ İlk On Kitabı Üzerine Söylevleri “
adlı eserini yazdı. Bu yapıtı, kısa adı ile “ Söylevler ” ya da “ Konuşmalar “ olarak bilinir. Bu
yapıtında Machiavelli, Prens’indeki gibi yakın ve sınırlı bir amaçla bağımlı olmaksızın, genel
siyasal görüşlerini ileri sürer ve daha çok da eğilim duyduğu “ cumhuriyet “ yönetimi
üzerinde durdu.

En ünlü eseri Prens'te, politik yazının tarihinde ilk defa, iktidarın alınışı ve korunmasını,
dinsel ya da ahlaki kaygıları dikkate almaksızın, kendinden bir amaç olarak inceledi.
Kendisinden yaklaşık üç yüz yıl önce yaşamış olan Arap kökenli Sicilyalı İbn Zafer, Adil
Hükümdar isimli eseriyle Machiavelli’ye öncülük etmiştir. İki eser arasında çok yakın bir
paralellikler bulunmaktadır. Machiavelli’nin siyasal düşüncesinin odak noktası İtalyan
Birliği’nin sağlanmasıdır. Siyasal görüşlerini oluşturan düşüncelerini bu amaca yönelik
araçlar olarak geliştirmiştir. Bu araçlar aristokratik dinsel kültürden ödünç alınmış araçlar
değil, burjuvazinin yarattığı yeni kültüre uygun laik ve bilimsel araçlardır.

Machiavelli’ye göre Papalık, tek başına İtalyan birliğini kuracak kadar güçlü değildi. Ama
İtalyan birliğini kurmaya kalkacak bir gücü önleyecek kadar güçlüydü. Bu nedenle İtalya,
siyasal birliğine kavuşamıyordu. Bu durum ticaretin daha fazla güvenlik altına alınmasını ve
serbestçe yapılmasını önlüyordu. Dolayısı ile burjuvazinin ulusal çapta bir siyasal düzeni
gerçekleşmesini de engelliyordu. İtalya siyasi birliği sağlanamayınca da siyasal birliğini
sağlamış komşu devletler, İspanya, Fransa, Avusturya İtalya’ya saldırıp onu yeniyorlardı. İşte
Machiavelli’nin siyasal düşüncesine ve yapıtlarına, özellikle Prens’e egemen olan ana tema,
bu devletlerin Alplerin ötesinde tutulabilmesi için, İtalyan siyasal birliğinin, ne pahasına
olursa olsun gerçekleştirilmesidir.

Zamanla fikirleri hem politik yazılarda ve hem de yaygın düşünüşte olumsuz ve ilkesiz bir
politik hırsın anlatımı olarak görüldü. " Makyavelizm " terimi bir düşünce sisteminden çok "
amaç için her yolu mubah gören " politikacının tutumunu anlatan suçlayıcı bir sıfat haline
geldi. Yine de Diderot, Rousseau, Fichte ve Hegel gibi büyük düşünürler, Makyavelist
düşüncenin olumlu yönünü açığa çıkarmaya çalıştılar. Hegel'e göre " Machiavelli'nin gayesi,
yani İtalya'nın bir devlet mertebesine çıkarılması, bu yazarın eserinde tiranlığın haklı
gösterilmesinden ve muhteris bir despot için imal edilmiş altın yıldızlı bir aynadan başka bir
şey görmeyen bütün görme özürlülerce anlaşılamadan kalmıştır ". Hegel Machiavelli’nin
yöntemini şöyle özetler: " kangren olmuş uzuvlar lavanta suyuyla iyileştirilemez ".

Machiavelli, İtalyan halk dilini birleştirici bir ulusal temel olarak neredeyse yeniden yaratan
Dante'nin eserine ve Roma’nın sanatsal ve politik ideallerine büyük hayranlık besledi.
Machiavelli, mezar taşına " Hiçbir övgü bu adın büyüklüğüne erişemez" yazdırmıştır.

78
Makyavelli, Pedro_Luis_Borgia

Machiavelli bir felsefeci değildi. Daha çok siyasetin pratik konularına eğilen bir siyaset
kuramcısıydı. Bu siyasal görüşlerinin gerisindeki felsefi tutumu, dinsel değerlerden arınmış
laik bir burjuva dünya görüşüne dayanmaktaydı. Machiavelli, ortaçağın aristokratik dinsel
dünya görüşünden farklı bir dünya görüşüne sahipti. Kiliseye karşı olan ve dine inançlı
olmayan tutumu bir yana, dünya olaylarını “ yazgı “ ile açıklayan dinsel eğilimden de
kendisini kurtarmıştı.

Machiavelli, başlangıçta, kaderin dünya işleri üzerinde büyük bir etkisinin olduğunu kabul
eder görünüyordu. Ancak yazgıya nasıl göğüs gerileceğini açıklarken, ona nasıl
katlanılacağını değil, yazgının nasıl “ aşılacağını “ anlatıyordu. Zamanının insanlarının dünya
işlerini Tanrı’ya, rastlantıya verip, insan aklının bunları kavrayıp değerlendiremeyeceğine
inanmalarını eleştiriyordu. “ Bu inancı benimsersek, istemediğimiz şeylerin olmasını önlemek
için niye çabalayalım, elimizi kolumuzu bağlayıp, boynumuzu büküp beklememiz gerekmez
mi? “ demeye varan sözler söyledi. Bundan sonra, insanların olayların gidişini
etkileyebileceğini, “ cüzi irade “ sahibi olduğumuzu söyleyerek anlatmaya çalıştı.
Hareketlerimizin yarısını rastlantılar yönetiyorsa, yarısını biz yönetiyoruz diye, yazgının
rolünü yarıya indirdi. Verdiği örnekte ise, yazgının rolünü ve önemini daha da azalttığını
görüyoruz: “ Rastlantıların kör gücü üzerimize bir sel gönderiyorsa, sel çekildiğinde baraj ve
set yaparak gelecekte onu önlememiz elimizdedir “ der.

Machiavelli’nin yazgıya ilişkin bu görüşlerini değerlendirirken, yazgının hangi toplumlarda

Machiavelli’nin siyasal düşünüşünün temelinde, demin gördüğümüz felsefi inançları yanında,

İtalya’nın siyasal birliğini sağlayamayıp, öteki uluslara yenildiği, İtalya’da en iğrencinden

79
karamsar bir dünya görüşüne kaptırmış olabilir. Bunun izleri, insanın, özellikle yönetilen halk
kitlelerinin doğası hakkındaki görüşlerinde görebilir.

Machiavelli’ye göre insanlar bencildir. Bu onların doğasıdır. Devlet adamının, siyasal

“ Elde etmek arzusu kadar normal bir şey yoktur ve insanlar bu arzularını
gerçekleştirebildiler mi ayıplanmazlar, övülürler daha çok “ .

“ Saklamaya gerek yok, insanlar çoklukla nankör, içten pazarlıklı, ürkek, doymak bilmez
yaratıklardır “.

Machiavelli’ye göre insanlar kötüdürler. Başarılı olmak, kazanmak isteyen akıllı bir yönetici,
gerektiğinde kötü olmak zorundadır. Kötülere iyi davranmaya çalışırsa başarılı olamazlar.

“ İyi olmayan sayısız insan arasında tüm iyi olma sevdasına kapılacak bir adam
mahvolmaktan hiç bir zaman kurtulamaz. Şu halde, batmamak isteyen bir prensin
gerektiğinde kötü olabilmeyi öğrenmesi şarttır “.

Machiavelli’ye göre insanlar en çok mala önem verirler. Yönetici de bunu bilmeli, uyruklarını
karşısına almamak için, mülkiyete karşı saygılı davranmalıdır. Bir kimsenin malını alacağına
o kimseyi öldürsün daha iyi olur. İnsanlar ana babalarının ölümlerini unuturlar da, ellerinden
alınan malın, toprağın acısını her zaman hatırlarlar ve bu yüzden yöneticiye diş bilerler.

“ Bence mülkiyet hakkını çiğnemek kadar hiç bir şey prense karşı o kadar nefret doğurmaz “.

Daha önce söylendiği gibi Machiavelli’ye göre Papalık, İtalyan birliğini engelleyen bir
kurumdu. Ondan da öte Papalık, İtalya’yı bölmüş olan ve onun bölünmesini isteyen bir
kurumdu. Söylevler adlı yapıtından bu konu ile ilgili sözlerine bakalım:

“ Dinsizliğimizi kiliseye borçluyuz. Ülkemizi kilise böldü ve bölünmüş kalmasını istiyor “.

“ İtalya’nın hiç bir zaman bir önder buyruğunda toplanmamasının sebebi, ne tüm İtalya’yı
kendi yönetecek kadar güce sahip bulunan ne de herhangi bir başka gücün bu egemenliği
kurmasına imkan veren kilisedir “.

Dikkat edilirse, Machiavelli’nin dine karşı değil, Papalığa karşı çıktığı görülür.
Machiavelli’ye göre, papalar lüks içindeki iffetsiz yaşayışları ve ahlaka uygun olmayan
politika oyunları ile dine olan güveni de sarsmışlardır. Bu nedenle “ dinsizliğimizi kiliseye
borçluyuz “ der. Öte yandan, Machiavelli dine çok önem verir. Ama dine önem verişi salt
siyasal amaçlar taşır. Halkın egemene boyun eğmesini sağlayacak en güçlü duygular, dinsel
duygulardır. Bu görüşe uygun olarak Machiavelli Prens’inde İtalyan birliğini kurmaya aday
olan yöneticinin, aslında dindar olsun ya da olmasın son derece dindar görünmesini ister.

“ Çünkü din prensle yurttaşlar arasında en kuvvetli bağdır. Prenste din duygusunun yokluğu,
itaat etmemek için ileri sürülebilecek en haklı, en doğru görünen bahanedir “.

80
Öyle anlaşılıyor ki Machiavelli’nin de dine karşı, onu amaç olarak alacak derecede sofuca bir
bağlılığı yoktur. Dini salt araç olarak değerli görmektedir. Bu aracı İtalyan birliğini sağlamaya
yardımcı olduğu sürece kullanıp, olmayınca atmaya hazır gibidir.

“ Dinimiz mutluluğu alçak gönüllülükte ve dünyevi nesneleri hor görmede buluyor... diğer
dinler ruh ululuğunu, beden gücünü iyi buluyor... bizim dinimiz ülkeleri zayıflatmıştır “,
sözleri ile, Hıristiyan ahlakında İtalyan birliğinin sağlanması için gereken hırsın
bulunmadığına değinmiştir.

Machiavelli feodal düzenin dinsel kanadını temsil eden papalığa karşı olduğu gibi, feodal
düzenin laik kanadı olan derebeyliklere de karşıdır. Bu kurumları, İtalyan birliğinin önündeki
engeller olarak görür. Ayrıca da derebeyliğe karşı olumsuz yargılara sahiptir.

“ Devleti bölebilecek öğeler iki noktada toplanır, derebeylerin amansız idaresine karşı halkın
nefreti, derebeylerindeki halkı yönetmek ve ezmek arzusu... “.

Prensle halk ve aristokratlar arası ilişkileri incelerken de, prenslerin aristokratlarla yaşamak
zorunda olmadıklarını, istedikleri zaman onları def terden silebileceklerini söyler. Prensin
feodal beylere, aristokratlara değil, halka dayanması gerektiğini ekler.

Savaş sanatı, 1573

81
Machiavelli siyasal düşünüşün bir dönüm noktasıdır. Ondan önceki tüm düşünürler, hatta
burjuvazinin siyasal görüşlerini savunuyor da olsalar, kendilerini dinin etkilerinden
kurtaramamışlardır. Örneğin siyasal erkin Tanrı’dan geldiği görüşünü, yöneticilerin din
kuralları ile dinsel ahlak ile bağlı olduğu görüşünü üzerlerinden atamamışlardır. Daha da
önemlisi, dinsel düşünüşün etkisiyle, siyasal görüşlerini hep ideal olarak nasıl olması gerekir,
nasıl olması daha doğru olur? sorusu açısından sunmuşlar, siyasal olayları bu açıdan
değerlendirmişlerdir.

Machiavelli ise, siyasal erkin Tanrı’dan değil, kuvvetten doğduğunu gözlemleyip, bunu kabul
edebilmiştir. Böylece Machiavelli, siyasal düşünüşü dinsel düşünüşten arındırarak
laikleştirirken, dinsel olan ve olmayan her türlü önyargıları bir yana bırakmaya çalışarak,
siyasal düşünüşü aynı zamanda bilimselleştirme girişiminde bulunmuştur. Bu nedenle
Machiavelli, günümüz siyasal biliminin de kurucusu sayılır. Onun bu layık ve bilimsel
tutumunu, siyasal olaylarda yazgıya pek söz hakkı tanımayışındadır. Machiavelli siyasal
olayları, özellikle İtalya’da oluşan siyasal olayları, böyle önyargılardan uzak, bilimsel bir
gözle değerlendirirken, görmüştür ki İtalya’da politik, diplomatik oyunlar, hiç bir din, ahlak
hukuk kuralına bakılmaksızın her türlü hile, entrika ve kaba kuvvete dayanılarak
oynanmaktadır.

Machiavelli İtalya’da başarıya ulaşmak için her yola, her araca başvurulan siyasal gerçeği
yalnız kavramakla kalmamış, bu gerçeği olduğu gibi benimsemiştir. Ama gene de
Machiavelli’nin çağını amaçları için her araca başvuran çirkin politikacılarından bir farkı
vardır. Çağının başarılı olmak dışında kendilerini hiç bir bağla bağlı görmeyen politikacıları,
kişisel çıkarları için, olsa olsa belli ailelerin ya da belli kentlerin çıkarları için
uğraşmaktadırlar. Amaçları da kullandıkları araçlar kadar ahlaka uygun değildir. Oysa
Machiavelli, bunlardan farklı olarak, kendini yüksek bir amaç ardında görmektedir. Bu
yüksek amaç, İtalyan birliğinin sağlanmasıdır. Böyle bir yüksel amaca bağlandıktan sonra, bu
amaca ulaşmak için her türlü aracı meşru görmektedir. İşte siyaset sözlüğünde “ Makyavelizm
“ olarak bilinen kavram budur. Machiavelli’nin Prens’inde ortaya koyduğu bu anlayış, “
amaca ulaşmak için her türlü araca başvurmanın uygun olacağı “ düşüncesinin adı
Makyavelizm’dir. Gerçekten Machiavelli Prens’inde İtalyan birliğinin sağlanmasını tek amaç
olarak almış, başka hiç bir bağla bağlı olmaksızın, bu amaca ulaşmak neyi gerektiriyorsa onun
yapılmasını istemiştir.

Machiavelli, Makyavelizm’inin bir uzantısı olarak, başarının koşulunun iknadan çok zora
başvurma olduğunu söyler: “ İkna yoluyla hiç bir zaman başarı sağlanamaz. Kimseye bağlı
bulunmayanlar, zorlama gücüne sahip olanlar, hemen her zaman muvaffak olurlar. Silahlı
peygamberlerin zaferlere ulaşmış, silahsızların yenilmiş olmaları bundandır “.

İtalya’yı birliğe ulaştıracak araç, Machiavelli’ye göre, mutlak monarşidir. Yetkesi sınırsız
olan bir prenstir. Prens, İtalyan birliğinin sağlanması için adam mı öldürmesi gerekli,
öldürecektir. Yalan mı söylemesi gerekli, söyleyecektir. Ahlaka aykırı davranması mı gerekir,
davranacaktır. Bir antlaşma mı imzaladı, bu antlaşmaya İtalyan birliğinin sağlanmasına yararlı
olduğu sürece uyacak, olmayınca uymayacak, verdiği sözden dönebilecektir. Prensi bu yolda
bağlayan hiç bir sınıf, hiç bir kurum, hiç bir kimse, hiç bir yasa, biç bir ilke olmamalıdır.

82
Avrupa’da Reform

Katolik Kilise Tören

Reform denince anlaşılan Hıristiyan Kilisesinde ortaya çıkan yenileşme ve değişim

Batı Avrupa’da feodalitenin ideolojik temelinde Katolik kilisesi vardı. Kilise feodal rejimi
sadece manen desteklemekle kalmıyor aynı zamanda yaşamın her alanına karışıyordu. Buna
ilave Avrupa’nın en büyük toprak mülkiyeti Katolik kilisesine aitti. Burjuvazi feodaliteye
başkaldıracaksa bunu aynı zamanda ideolojik planda yapmalıydı. Bu da ezilen sınıfların belli
bir bilince varmaları demekti.

Burjuvazi ile Katoliklik çelişiyordu. Katoliklik burjuvazinin elini, kolunu bağlayıp, onu
hareketsiz bırakıyordu. Burjuvazi hürriyet istiyordu. İstiyordu ki karışanı görüşeni olmasın. O
da istediği gibi davransın. Halbuki Katolikliğin “ Adil Değer “ kavramı bir deli gömleğiydi.
Buna göre bir malın fiyatını istediğin gibi arttıramazdın. Fiyat artışı akla uygun olmalıydı. Bu
ise burjuvanın olası kazancını sınırlıyor, küçültüyordu. En az bunun kadar önemli bir diğer
hususta faizin yasaklanmasıydı. Burjuvazi faiz yasağını delmenin yollarını bulmuştu ama
kendini üzerine ilahi bir leke sürülmüş hissediyordu. Dini bayramlar, Tanrısal görevler

83
burjuvanın o değerli vaktini alıyordu. Din uğruna sadece zaman değil, yığınla da para
harcıyorlardı. Kilise, çeşitli bahaneler bulup, cemaatinden hatırı sayılı paraları iç ediyordu. Bu
sermaye birikimine ciddi zararlar veriyor, burjuvalar kaybettikleri servetlerine sahip çıkmak
istiyorlardı. Bu yok olan paralar çok daha üretken bir yolda kullanılabilinirdi. Kiliseye
kaptırılan paralar, çok geniş bir ruhban sınıfının beslenmesine, kiliselerin süslenmesine uçup,
gidiyordu.

Reformcu düşünce sadece burjuva sınıfı içinde gelişmedi. Buna soyluların bir kısmı da
katıldı. Aslında kiliseye asıl destek hep soylulardan gelmişti. Soylular ailenin en küçük
oğlunu kiliseye din adamı olsun diye verince, kilise gelirlerinin en çok kazanç getiren
yerlerindekiler genç soylular oluyorlardı. Buna rağmen soylular reformcu düşünceyi
desteklediler. Sadece peşine takılmadılar, hatta çoğu yerde başı çektiler. Almanya, Fransa,
İngiltere, İsveç ve diğerlerinde Reformun en gayretli savunucuları soylular arasından çıktı.
Burjuvazi ahlak peşindeyken, soylular da son zamanda kaybettikleri toprak varlıklarını yerine
konması peşindeydiler. Kilise topraklarının ele geçirilmesi, asiller için çok iyi bir çözümdü.

Avrupa monarşileri, dinin siyasete karışmasından bıkmışlardı. Kilise yalnızca öteki dünyanın
işleri ile uğraşıp, bu dünyayı asillere ve monarşiye bırakması da işlerine geliyordu. Asiller,
burjuvalara müttefik olmuşlardı.

Kilisenin doymak bilmez zenginliğinden çekenler sadece burjuvalar değildi. Kentlerdeki,

Köylüler hep muhafazakardır. Bu onlara üretim araç ve ilişkilerinin verdiği bir sonuçtur.
Kilisede yapılacak yenilikler, toprak mülkiyeti ve rant ilişkisi ile ilgili mevcut adetleri
değiştirecekti. Bu nedenle köylülerin tutumu bazı yerlerde reforma karşı oldu. Ancak ne
zaman ve nerede asiller ile kilise birlikte yani toprak sahibi sınıflar, yerleşik tarım rejimini
kendi yararlarına bozmaya giriştiler, köylüler artık reform hareketlerine daha bir katılır
oldular.

Hümanizm bir burjuva ideolojisi olarak ortaya çıkmıştı ama halk kitleleri bunu
anlayamıyordu. Onların günlük yaşamları din üzerine kuruluydu. Reform hareketi hümanizmi
halk kitlelerinin elle tutabilecekleri bir hale getirdi. Hümanizm değişik tarzlarda ve
görünüşlerde reform’u hızlandırdı. Basımın yaygınlaşması, kitapları geniş kitlelerin
okumasına fırsat verdi. Basel’de 16, Augsbourg’da 20, Köln’de 21, Nurenberg’de 24 basım
evi vardı. Bir sürü yeni üniversite ve kütüphaneler kuruldu. Sadece Almanya’da XVI.
Yüzyılın ilk yarısında 9 yeni üniversite kurulmuştu.

Hümanistler, kutsal kitabı halk dillerine çevirmişlerdi. Buradan Hıristiyanlığın bilimsel

Hümanistler kiliseye durmadan saldırıyorlardı. İncilin saflığı, ruhbanın bilgisizliği,

84
Ruhban sınıfı halkı artık tatmin edemiyordu. Piskoposlarla rahipler, derebeyleri gibi hüküm
sürdüklerinden papaz ve keşiş gibi astları ile meşgul olmuyorlardı. Eğitimsiz kalan köy
papazlarının verdikleri vaazlar halkı tatmin etmiyordu. Yönetimsiz kalmış olan papazlar, ne
okuyacaklarını bilemeyip, çeşitli mezheplere ait yazıları okuyup, kendi mezheplerine ters
söylemlerde bulunuyorlardı. Daha sonra, mezhep ayrılıkları teşkilatlanınca, Protestan rahipler
köy papazlarından çıkacaklardı.

Hıristiyan halk üzerindeki baskı da eskiye oranla zayıflamıştı. İspanya’da engizisyon Yahudi
ve Müslümanlarla uğraşıyordu. Kara Avrupa’sında ise esas hedef şeytan yani kadınlar ve
onların büyüleriydi. Kilise mezhep tartışmalarını en başlarda gevşek bırakmıştı.

Hümanistler, yazarların metinlerini doğrudan doğruya incelemeye alışmışlardı. Bu usulü

İtalya çok Tanrılı dine saygı duyuyor gibi davranan ve nerede ise onu takip eden rönesansın
kalbiydi. En kuvvetli din duyguları da Almanya ile Fransa’da vardı. İşte reform din
duygularının kuvvetli olduğu yerlerden çıktı.

Bazı ilahiyatçılar Paulus’un metinlerinden ilk Hıristiyanlara öğretileni algıladılar. Bu onbeş

Başlangıçta başarı ihtimali sıfır olan bir hareketti. XIII. Yüzyıldan beri Kilisenin sıkı bir
denetimi vardı. Kimse bu denetimi atlatamazdı. Roma’ya muhalif bir kilise kurmak için
Papa’ya meydan okuyacak bir ilahiyatçı yeterli değildi, onu koruyacak bir hükümette
gerekiyordu. İngiltere, Fransa ve İspanya krallarının böyle bir başkaldırıyı desteklemek için
herhangi bir menfaatleri yoktu. Bu nedenle başkaldırılar hep müstakil yönetimlerin olduğu ve
merkezi devletin güçlü olamadığı Almanya, İsveç gibi yerlerde gelişti.

Reformların başarılabilmesi için bir önemli durum daha vardı. Başkaldırıları ezebilecek iki
güçten biri İmparator, diğeri Fransa Kralıydı. 1521 tarihinden 1559 yılına kadar 40 yıl bunlar
hem Papa ile anlaşmazlık halinde oldular ve hem de birbirleri ile savaştılar.

85
Padovalılar

Padova

Bu sırada İtalya’da Padova Venedik’e bağlı bir kentti. Padova üniversitesinde, İbni Rüşt’ün
Aristo yorumu uzun zamandır etkili oluyordu. İbni Rüşt’e göre madde ve hareket ebedi idi,
yani yaratılmamıştı. Bunun yanı sıra bütün bireysel akılların kaynağı olan, etkin bir akıl daha
vardı ki ölümsüzdü. Bu ölümsüz akıl, dünyanın ve insanların ruhuydu. Etkin akıl ölümsüzken,
bireysel ruh ölümlüydü. Bu düşünce 1240 yılında Paris Üniversitesince mahkûm edilmişti.

1513 yılında Papa X. Leon’da bu düşünceyi mahkûm etti.

Böyle hem akademik olarak ve hem de dinsel olarak mahkûm edilen bir felsefenin nasıl olup
da Hıristiyan Avrupa’da öğrenilmeye devam ettiğinin nedenini bilmek gerekir. Bu “ çift
gerçek “ öğretisi sayesinde mümkün olabilmiştir. Podovalılar, İbni Rüşt gibi, aklın kimi dinsel
dogmalara zıt düştüğünü söylüyorlardı. Böyle bile olsa, onlar vahiy ürünü oldukları için
onlara inanmak gerekiyordu.

Bazı Podovalılar İbni Rüşt’ü izlerken, bazıları da M.S. III. Yüzyılda yaşamış olan başka bir
Aristo yorumcusunu izliyorlardı. Aphrodisias’lı Alexandre, ruh bedenin ürünüdür demişti.
Yani ruh bedenle birlikte ölüyordu. O zaman Cennet ve Cehennem ne olacaktı?

86
İbni Rüşt’ün ve Alexandre’nın Aristo yorumları etkilerini sürdürürken Pomponazzi (1462 –
1525) önem kazanıyordu. Pomponazzi, Thomas Aquinas’ın ve İbni Rüşt’ün Aristo
yorumlarını reddediyordu. “ Ruhun Ölümsüzlüğü “ ve “ Doğada ve Büyülerde Olup
Bitenlerin Nedeni “ adlı eserlerinde vahiy ve mucizelerin bir yana bırakılmasını, sorunların
doğal sınırlar içinde incelenmesini istiyordu. Eserlerinin kopyaları elden ele dolaşıyordu. O
diyordu ki akıl her şeyin yargıcıdır. Yani sadece akıldan yararlanılabilinirdi. Pomponazzi bir
akılcıydı.

İnsan ruhu, beden varsa vardı, yoksa yoktu. Ruhun ölümsüzlüğü diye bir şey olamazdı. İnsan
sadece doğa içinde olağan üstü bir şeydi. Ama bazı konularda insan hayvanlarında
gerisindeydi. Arıların yurttaşlığı insanlardan ileriydi. Sahibinin mezarı başına gelip, ölen
köpeğin erdemi hangi insanda vardı.

İnsanların ancak küçük bir bölümünde, insan ayrıcalığını sağlayan akla sahip insanlar vardı.
İnsan, Tanrı suretinde değildi. Her şeyin efendisi de değildi.

“ Diğer dünyada ödül ve ceza inancını yok ederek, ahlakı yıkıyorsunuz “ diyenlere,
Pomponazzi’nin cevabı şöyleydi: “ Erdemin ödülü, erdemin kendisidir “.

Pomponazzi, Kutsal Kitap’taki

Aydınlıklar yüzyılının filozofları

Rabelais

87
Türklerin Anadolu’dan gidişini
durdurmak gerekir

Sünnilik kadar eski olan Şiilik genel olarak Müslümanlar arasında hep azınlıkta kalmıştı.
Safevilerden önce Şiilik Irak ve İran’da da azınlıktaydı. İran Şah İsmail zamanında nerede ise
zorla Şiileştirildi. İran’da bir yanda yerleşik düzende yaşayan kentli ve köylü bir yerli halk
vardı. Bir yanda da savaşan ve bazen iktidarlara güç veren Oğuzlar vardı. Safeviler bu iki
unsuru birleştirmek istediler ve bunun için tüm halkı kapsayan dini ve siyasi bir ideolojiyi
empoze ettiler. Türkmenler aslında Şii değil Alevi idiler. Ancak Ali sevgisi gibi bazı unsurlar
itibarı ile Alevilik Şiiliğe oldukça yaklaşıyordu. Aslında temel farklardan biri de, daha önce
anlatıldığı gibi, hukuk sisteminin kabulünden geçiyordu. Aleviler Şeriatı reddediyorlardı.
Ancak olaya sadece Ali sevgisi ve 12 İmam yönünden bakıldığında Aleviler ile Şiiler arasında
büyük benzerlikler vardı. Şiiler İran’da azınlıkta bile olsalar, uzun zamandır devam eden ve
kökleşmiş olan Şii inanca sahip olan epey insan vardı. Safeviler Şiiliği mi yaymaya yoksa
kendi Alevi inancına çok benzeyen tasavvuf yolunu mu yaymaya çalıştıkları konusunda kesin
bir şey söylenemez. Ancak bizce kendi Alevi inançlarını yaymak istemişler ama halk bunu
klasik Şii inanç olarak algılamıştı. Veya ezici İran kültürü, Safevilerin yaymak istedikleri
görüşü Şiilik olarak kabullenmişti.

İran Şiileşirken, ülkede bu ideolojik devrimi yerleştirecek yeteri kadar Şii ulema
olmadığından, Irak’tan Arap Şii din adamları çağrıldı. Bizce İran’ın Alevilik yerine klasik 12
İmam Şiiliğini almasında bu Arap din adamlarının büyük etkisi olmuştur. Safeviler İran din

88
adamlarının Şiiliği kabul etmeyenlerini de sürdüler. Şii kelam, fıkıh, hadis kitapları
Arapçadan Farsçaya tercüme edildi.

Şah İsmail Alevi Türkler için gaza yapan akıncı ve savaşçı bir tarikat şeyhi, kutsal bir kişiydi.
Şii olmaya zorlanan İran halkı için ise, Şah İsmail kendini gaipte olan 12. İmamın yeniden
insanlara görülmesi olarak bildiriyordu. Safeviler sülalelerinin Peygamber Muhammed’den ve
Ali kolundan geldiğini iddia ediyorlardı. Bu iddia İran Şiileri arasında geçerlilik kazanmadı.
Şah İsmail’den sonra gelen Safevi şahları da bu imamlık meselesi üzerine düşmediler.

Safevi ülkesinde, XVII. yüzyılda, Şii ulema, müctehid olarak gaipteki İmam adına dini
önderliği üstlendi. O zamandan beri İran uleması çok büyük bir güce sahip oldu.

Alevilik Safevilerin resmi ideolojisi olana kadar, Osmanlı uleması Sünni olmasına rağmen,
Osmanlı ülkesinde Sünni Şii ayrımı üzerine düşülmüyordu. Ancak Doğuda Alevilik bir siyasi
hareket haline gelmişti. Türkler Şah İsmail’in sesine kulak verip, Safevi girişimine destek
olmaya başlamışlardı. Yavuz Sultan Selim bu tehlikeyi görmüştü ve şimdi ona engel olmaya
çalışıyordu.

Anadolu’da bir taraftan topraklar boşalıp, Türkler Safevilere koşarken, diğer taraftan ciddi ve
devleti sarsıcı isyanlar çıkıyordu. Bunların en önemlisi, gördüğümüz Şahkulu ayaklanmasıydı.
Bu gibi ayaklanmalara karşı daha II. Bayezid döneminde tedbirler alınmaya başlanmıştı.
Osmanlı Devleti Alevilerle Safevilerin temasını önlenmeye çalışılıyordu. Yakalanan Safevi
taraftarı Aleviler Mora adasındaki kalelere sürülmeye başlandılar. Ancak böyle enterne
edilenlerin sayısı, mevcut Alevi sayısı içinde çok ufaktı.

Yalçın Yelence, bir süredir İstanbul Kartal Dr. Lütfi Kırdar Şehir Hastanesi'nde tedavi görüyordu. Yelence, 5 Ocak'ta beyninde pıhtı atması sonucu yoğun bakıma alınmış ve uyutulmuştu. Ünül yönetmenden üzücü haber geldi. Yelence, 69 yaşında vefat etti.

Yelence’nin cenazesi 21 Ocak Cumartesi günü Kartal Soğanlı Safa Camii’nde öğle namazını müteakiben kılınacak cenaze namazının ardından defnedilecek.

YALÇIN YELENCE KİMDİR?

1954 yılında Ankara'da dünyaya gelen Yalçın Yelence, 1976'da Ankara Üniversitesi Basın Yayın Yüksek Okulu Radyo Televizyon bölümünden mezun oldu. 1977'den 1983'e kadar radyo skeçleri yazdı.

TRT'nin ilk dış yapımı olan 'Bay Alkolü Takdimimdir' dizisinin senaryosunu yazan Yelence; 'Perihan Abla', 'Bizimkiler' ve 'Yazlıkçılar' gibi birçok unutulmaz dizisine yönetmen, öykü ve senaryo yazarı olarak imza attı.

Yalçın Yelence, "Kars'ın Solan Rengi: Molokanlar" belgeseli ile 9. Altın Safran Belgesel Film Yarışması'nda profesyonel dalda birincilik ödülü kazandı.

Ünlü yönetmen, bir dönem Maltepe Üniversitesi ve Beykent Üniversitesi’nde 'TV’de Metin ve senaryo yazımı', 'Yapım ve yönetim', 'Sinema tarihi' ve 'Film teorileri' dersleri verdi.