Yazdır!
Sözcüklerin yanlış kullanılmasından kaynaklanan anlatım bozuklarını şu başlıklar altında inceleyebiliriz:
1. Birbiriyle Karıştırılan Sözcüklerin Kullanımı
2. Bir Sözcüğün Yerine Yanlış Anlam Verecek Şekilde Başka Bir Sözcük Kullanılması
3. Deyim ve Atasözü Yanlışları
4. Sözcüğün Yapısındaki Yanlışlık
1. Birbiriyle Karıştırılan Sözcüklerin Kullanımı
Seslerinin benzerliği ya da anlamlarının yakınlığı nedeniyle sözcükler karıştırılabilir. Bu tür yanlışlar sesçe birbirine yakın sözcüklerin karıştırılmasından kaynaklanır.
Örnekler:
Ayrıca bakınız ⇒Yanlış Yazılan/Kullanılan/Söylenen Sözcükler
cümlesindeki çekimser sözcüğü yanlış anlamda kullanılmıştır. Bu sözcük görüş bildirmekten çekinmek anlamındadır. Oysa cümlede verilmek istenen anlam ürkek, sıkılgandır. Öyleyse bu cümlede çekingen sözcüğü kullanılmalıdır.
cümlesinde “kuraklık” sözcüğü yanlış kullanılmıştır; çünkü bu sözcük “toprak için nemi olmayan, çorak” anlamında kullanılır. Cümlede ise topraktan değil, gölden söz edilmiş. Öyleyse göllerde suyun çekilmesi söz konusu olabilir. Bu da “kuruma” sözcüğü ile anlatılabilir. Bu durumda cümlenin doğru şekli şöyle olacaktır: “Türkiye’de birçok göl kuruma tehlikesi yaşıyor.”
Diğer Örnekler
2. Bir Sözcüğün Yerine Yanlış Anlam Verecek Şekilde Başka Bir Sözcük Kullanılması
Örnekler:
cümlesindeki neden olmak eylemi daima olumsuz anlamlar verecek biçimde kullanılır. Oysa işin kısa sürede bitirilmesi olumlu bir durumdur. Öyleyse neden oldu sözü bu cümlede yanlış kullanılmıştır. Cümlenin doğru şekli: Bana yardım ederek, işi kısa sürede bitirmemi sağladı.
olumlu tepki olamaz, olumlu karşılama olur. Aynı zamanda petrol ucuzlar, fiyat ucuzlamaz. Cümlenin doğru şekli şöyle olacaktır: Petrol fiyatlarının düşmesini halk olumlu karşıladı.
Ücret bir emek karşılığında ödenen bedeldir. Bu cümlede ise bir emekten bahsedilemez, çünkü kastedilen şey taştır. Burada taşa biçilen değerden yani fiyattan bahsedilebilir. Taşın ücreti olmaz, fiyatı olur.
Ölüm bir şans olarak değerlendirilemez. Burada şans sözcüğünün yerine ihtimal/ olasılık sözcükleri getirilebilir.
Çok şişmanlamak istenen bir durum değildir. Bununla birlikte sağlamak sözcüğü olumlu durumlar için kullanılır. Bu cümlede sağlamak yerine neden oldu veya yol açtı sözleri kullanılabilir.
3. Deyim ve Atasözü Yanlışları
Deyimler ve atasözleri kalıplaşmış ve halk diline, kültürüne yerleşmiş kelime gruplarıdır. Bu yüzden deyimlerdeki, atasözlerindeki kelimeler kesinlikle değiştirilemez.
Cümledeki anlama uygun doğru deyimin veya atasözünün kullanılmaması da anlatım bozukluğuna neden olur. Kullanılan deyim veya atasözü cümleye de uygun olmalıdır.
Kulak kabartmak deyimi, belli etmemeye çabalayarak dinlemek anlamındadır. Bu cümlede kullanılabilecek doğru deyim, kulak kesilmek olmalıdır.
Ayak bağı olmak deyimi, bir yere gidilmesine veya bir işin yapılmasına engel olmak anlamındadır. Deyimin anlamı yanlış açıklanmış.
Elinden geleni ardına koymamak deyimi, yapabileceği bütün kötülükleri yapmak anlamındadır. Cümlenin anlamına uygun olmayan bir deyim kullanılmıştır. Bu cümlede kullanılabilecek doğru deyim, elinden geleni yapmak olmalıdır.
Üzerine/üstüne alınmak deyimi; bir davranışın, sözün kendisine karşı olduğunu sanarak incinmek, kırılmak anlamındadır. Yukarıdaki cümlede yanlış bir deyim kullanılmıştır.
Bu cümlede yanlış deyim kullanılması anlatım bozukluğuna neden olmuştur. Saçını süpürge etmek deyimi, (kadın) birileri için çok özveride bulunarak çalışmak, hizmet etmek anlamındadır. Bu cümlede küplere binmek deyimi kullanılabilirdi.
4. Sözcüğün Yapısındaki Yanlışlık
Bir sözcük dil bilgisi kurallarına aykırı türetilirse anlatım bozukluğu doğar. Sözcüklere yanlış ekler ya da sözcükler eklenerek bu tür yanlışlar yapılır.
Örnekler:
KONU İLE İLGİLİ SORULAR
SORU-1
Aşağıdaki cümlelerden hangisinde anlatım bozukluğu ?
A) Oylamada oy çoğunluğu sağlanamadığı için seçimi kaybettik.
B) Bu madde mikropların öldürülmesinde çok etkendir, deniyordu.
C) Markete on metreye yaklaşık bir mesafede bir tanıdığa rastlamıştım.
D) Kısa bir süre için evden uzaklaşmak zorunda olduğunu hissediyordu.
E) Yurt dışında uzun yıllar süren eğitiminden sonra Türkiyeye döndü.
SORU-2
I. Bu kuruluşa yıllarca emek verdi.
II. Anlatıyorum; ama beni hesaba almıyor.
III. Kadın öfkeden ve acıdan çıldırıp saçını süpürge etmiş.
IV. Okulun yapımında bizim de emeğimiz geçti.
V. O sanatçı da iki ay sonra sabun köpüğü gibi söndü.
Yukarıdaki numaralanmış cümlelerden hangisinde yanlış deyim kullanılmasından kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır?
A) I B) II C) III D) IV E) V
ANLATIM BOZUKLUKLARI
Anlatım bozukluklarının nedenlerini şu başlıklar altında inceleyebiliriz:
Ayrıca bakınız:
Günlük yaşamda cümle içerisinde zamir büyük öneme sahiptir. Aynı zamanda gizli özne olarak da ifade etmek mümkündür. Genelde isimlerin yerine kullanılması ile beraber ele alınır.
ZAMİR ÖRNEKLERİ NELERDİR?
Genel olarak şahıs ve kişi adları yerine kullanılan kelimeler zamir olarak bilinmektedir. Günlük yaşamda cümle içerisinde yaygın olarak kullanılır ve kolaylık sağlar. Aynı zamanda zamir cümlenin öğelerinden biridir. İsmin yerine kullanıldığı için gizli özne şeklinde de bilinir. Bu konuda yaygın olarak kullanılan pek çok farklı zamir olduğunu söylemek mümkündür.
Bu şekilde yukarıda verilen zamirler örnek olarak cümlede çok fazla değerlendirilmektedir. Hem cümle içerisinde aynı zamanda tek başına da yine kullanım imkanı verdiğini söylemek mümkün. Diğer yandan normal cümle içerisinde ya da soru cümlesi olarak da kullanılabilir.
ZAMİRLERLE İLGİLİ ÖRNEK CÜMLELER
Örnek olarak ele alındığı zaman birçok farklı cümle içerisinde zamir yaygın biçimde kullanılır. Günlük hayatın vazgeçilmez kelimeleri içerisinde yer aldığını söylemek mümkün. Çünkü çoğu zaman kişi adları kullanmak istenmediğinde bunun yerine zamirler değerlendirilir.
Bu şekilde görüldüğü gibi birçok farklı örnek cümle içerisinde zamir kullanmak mümkündür. Cümlenin temel öğeleri içerisinde yer almasının yanı sıra, günlük yaşamda çok fazla kullanıldığını ifade etmek gerekir.
GÖREV VE ANLAMLARINA GÖRE ZAMİR ÇEŞİTLERİ
Cümle içerisinde ya da tek başına kullanılırken görev ya da anlamlarına bağlı olarak zamir çeşitleri değerlendirilir.
- Şahıs kişi zamirleri
- Dönüşlülük zamirleri
- İşaret zamirleri
- Soru zamirleri
- Belgisiz belirsiz zamirler
- İlgi zamirleri
- İyelik zamirleri
Bu şekilde yukarıda verilen farklı zamir türleri kapsamında amacına uygun olarak kullanılır. Günlük yaşamın dışında aynı zamanda öğrenciler için de önemli yer taşıdığını söylemek mümkün.
ZAMİR NERELERDE KULLANILIR?
Zamir genelde kişi adlarını kullanmak istenmediği zaman değerlendirilen cümle öğeleridir. Aynı zamanda cümle içerisinde ismin yerine kullanılması ile birlikte daha kolay bir imkan tanır. Yani birden fazla kişiyi anlatmak istediğinde örneğin büyük kolaylık sağlar. Aynı zamanda bir kişinin ismini vermek istenmediğinde de yine kullanım olanağı tanımaktadır.
Genelde ise cümle içerisinde başta kullanılır. Tabii devrik cümlelerde orta kısımda da değerlendirilebilir. Diğer yandan tek başına yine zamirleri kullanmak mümkündür. O yüzden bir bilgisi açısından zamir en önemli kurallar içerisinde gelir.
Neden sonuç cümleleri, meydana gelen bir olay veya durumun bir nedene bağlandığı, gerekçe olarak bir sebebin ileri sürüldüğü cümlelerdir. Şöyle ki, meydana gelen her olayın bir mantıklı gerekçesi vardır ve bu cümlede belirtilmiş ise nedeni belli bir sonuç cümlesi oluşur. Bu neden, çok bağırmak, erken kalkmak, para harcamak, yavaş yürümek, sınıfı geçmek, geç kalmak gibi her türlü durum veya olay olabilir. Böyle bir gerekçenin sonucu olarak; sesi kısılmak, uykusu gelmek, borca girmek, otobüsü kaçırmak, bisiklet almak, işten atılmak gibi durumlar ortaya çıkabilir. İşte bu türden, nedeni ve sonucu belli bir cümleye neden sonuç cümleleri denilmektedir.
Böyle cümlelerde, bir sonuç ifadesini meydana getiren olumlu veya olumsuz nedenler dile getirilmektedir. Örneğin, Hatalı sollama yaptığı için kaza yaptı. cümlesinde kaza yapma ifadesi bir sonuç bildirir. Şimdi bu sonuç cümlesine soralım: Neden kaza yaptı? Cümlede bu sorunun cevabı olarak hatalı sollama yapması verilmiştir. Bu nedenle cümlemiz bir neden sonuç cümlesi kabul edilmelidir. Ayrıca neden sonuç cümlelerinin, aynı zamanda sebep sonuç cümleleri adıyla da tanımlandığı unutulmamalıdır.
Neden sonuç cümleleri ile amaç sonuç cümlelerini sıkça birbirine karıştırırız. İkisi arasında çok basit bir anlam ayrımı vardır. Amaç sonuçta, kişinin istendik bir hedefi söz konusudur. Neden sonuç cümlelerinde ise gerçekleşen bir sonuç ifadesinin neden böyle olduğu anlatılmaktadır. Bir neden sonuç cümlesini anlayabilmek için cümledeki için kelimesinin yerine amacıyla getiririz. Eğer cümle anlamlı oluyorsa, o cümle neden sonuç cümlesi olamaz. Çünkü amaç sonuç cümlelerinden hatırlayacağımız üzere cümledeki için kelimesinin yerine amacıyla gelirse, o cümle amaç sonuç cümlesi olur. Örneğin Yere düştüğüm için kolum kırıldı. cümlesini Yere düştüğüm amacıyla kolum kırıldı. şeklinde ifade edemeyiz. İşte bu yüzden bu cümle neden sonuç ilişkisi ifade etmektedir.
Canım sıkıldığından dışarı çıktım. cümlesini inceleyecek olursak; sonuç cümlemiz dışarı çıkmak olarak ifade edilmiş. Cümleye soruyoruz: Neden dışarı çıktım? Eğer bu sorunun cevabı cümlede varsa, işte bu cümle neden sonuç ifade etmektedir. Ki cümlemiz buna yanıt vermektedir. Kişinin dışarı çıkmasının nedeni canının sıkılmasıdır. Bu cümlede canı sıkılmak bir amaç ifade etmez; çünkü gerçekleştirilmesi planlanan bir şey olması imkansızdır.
Sınıfı geçtiğim için bana bisiklet alındı. cümlesinde Bisiklet alınmasının nedeni nedir? cümlesinin cevabı nettir: Sınıfı geçmek O hâlde cümle neden sonuç ifade etmektedir. Görüldüğü gibi neden sonuç cümleleri her zaman olumsuz anlam ifade etmemektedir. Tıpkı amaç sonuç cümlelerinde olduğu gibi bu cümleler hem olumlu hem de olumsuz anlam ifade edebilmektedir.
Neden sonuç cümlelerine örnekler sıralayacak olursak;
Yağmura yakalandığı için sırılsıklam olmuş.
Malzeme yetersizliğinden inşaat yarım kaldı.
Aşık olduğundan gözü hiçbir şeyi görmüyor.
Gelen telefon ile morali bozulduğundan yemek yapmayı unuttu.
Türkler merhametli oldukları için hep ezilmişlerdir.
Lastik patladığından araba ile gelemedim.
Maç izlediğim için ödevimi yapamadım.
Gece elektrikler kesildiğinden facebook hesabımı kontrol edemedim.
Çok yorulduğundan alışverişini yarım bırakmak zorunda kaldı.
Sıkıldığından dolayı partiyi erken terketti.
Karanlık atmosferinden dolayı sinemeya gidemiyorum.
Yabancı dilim olmadığından yurtdışına tek başıma tatile gidemiyorum.
Parasızlıktan dolayı LCD TV alamıyorum.
Şeker hastası olduğu için tatlı yiyeceklerden uzak duruyor.
Tembel bir yapısı olduğundan işleri zamanında bitiremiyor.
Yetenekli olduğu için ne istiyorsa çizebiliyor.
Yaşlı olduğundan dolayı merdivenleri çıkmakta zorlanıyor.
Seni ziyaret edemedim, çünkü hastaydım.
Yağmurun yağmasıyla herkes içeri kaçıştı.
Yorgun olduğu için işi erken bıraktı.
Kazanamama korkusuyla gece gündüz çalışıyor.
Maddi imkansızlık yüzünden okuyamamış.
Fazla ışık gözlerime dokunduğundan perdeyi kapattım.
Büyükbaba öldü, sonra üzüntüsünden büyükanne öldü.
Müdür, yaşlı adama ters ters baktı. Adamcağız utancından büzüldükçe büzüldü.
Saha çamur olduğu için maç ertelenmiş.
Çocukların susuzluktan dudakları çatlamıştı
Şiddetli soğuklardan elleri ince ince yarılmıştı.
Derslere sürekli geç gelmesi ve ödevlerini zamanında yapmaması öğretmenini çok kızdırıyordu.
Elindeki işi bitiremediğinden bir hafta kadar yeni bir iş alamayacağını söyledi.