Buzul Çağ
kaynağı değiştir]
Buzul örtüleri, buzul dönemleri boyunca üzerinde bulundukları karayı aşındıran formlardır. Bir zaman sonra, bu durum deniz seviyesi üzerindeki karayı azaltacak ve böylece buzul örtülerinin üzerinde oluşacağı boşluk miktarı da azalacaktır. Bu durum, beyazlanma geri beslemesini azaltır, buz örtüleri bir yandan oluşurken diğer yandan deniz seviyesi aşağıya düşer.
Buzulun büyümesiyle birlikte kuraklığı artıran diğer bir etken, mevcut yağış miktarının azalmasıyla buzullaşmanın devamlılığıdır. Buzullaşmanın geri çekilmesi böylece teşvik olur veya diğer bir süreç buzulun ilerlemesi yönünde benzer ters olumlu beslemeyle güçlendirilebilir.
Nature Geoscience'da yayımlanan araştırmaya göre, insanın karbondioksit yayımı bir sonraki buz çağını geciktirecektir. Araştırmacılar, bugünkü ılıman buzullararası dönemin en benzerinin oluştuğu yörünge bilgisini kullanarak gelecek buzul çağının 1.500 yıl sonra başlayabileceği tahmininde bulundular.[51] Ancak yine de mevcut CO2 yayılımının bunu geciktirecek düzeyde bulunduğunu söylemeye devam ediyorlar.[52]
Buz çağlarının nedenleri[değiştir kaynağı değiştir]
Dünya'nın geçmişinde en az beş buz çağı vardır. Bunlar: Huronian, Kriyojeniyen, And-Sahra, geç Paleozoik ve Kuaterner buzullaşmasıdır. Bu çağların dışında, Dünya yüksek enlemlerde bile buzsuzdur[40][41]. Bu dönemler sera dönemleri olarak bilinir.[42]
Huronian Buzul Çağı adlı en eski köklü buzul çağına ait kayalar, erken Proterozoyik Eon döneminde yaklaşık 2,4 ila 2,1 Ga (milyar yıl) öncesine tarihlenmiştir. Huronyen Supergrup'un birkaç yüz kilometresi, Sault Ste. Marie yakınlarından Huron Gölü'nün kuzeydoğusundaki Sudbury'ye uzanan, buzulların sürükleyip bıraktığı çakıl ve kumla karışık balçık yatakları, artık taşlaşmış dev yatak katmanları, damlataşlar (dropstone), iklimsel birikimlerin oluşturduğu tabakalar (varv), buzul akıntısı ve oyulmuş taban kayaları ile Huron Gölü'nün kuzey kıyısının 10 ila 100 km kuzeyinde açığa çıkarlar. Marquette, Michigan yakınlarında ilgili Huroniyen yatakları bulunmuş ve Batı Avustralya'daki Paleoproterozoyik buzul yatakları ile ilişkilendirilmiştir. Huronyen buzul çağına, Büyük Oksidasyon Olayı sırasında bir sera gazı olan atmosferik metan'ın ortadan kaldırılması neden olmuştur.[43]
Bir sonraki iyi belgelenmiş buzul çağı ve muhtemelen son milyar yılın en şiddetlisi, 720 ila 630 milyon yıl önce meydana gelen Kriyojeniyen dönemidir. Bu dönemde Yeryüzünün yer yer ekvator bölgesine kadar ulaşabilen buzul tabakalarından oluşan kartopu (bknz: Kartopu dünya) ile kaplanmış olabileceği düşünülmektedir.[44] Bu dönem muhtemelen volkanlarca üretilen CO2 gibi sera gazlarının birikmesiyle bitmiştir. "Kıtalarda buzun ve okyanuslarda buz kütlesinin varlığı, günümüzde CO2'in iki temel çökelticisi olan hem silikat ayrışması hem de fotosentez'i engelleyecektir." [45] Kriyojeniyen çağının sonundan itibaren Ediyakaran ve Kambriyen patlaması ortaya çıkmıştır. (Kambrien/kambriyen paleozoik devrin ilk bölümüdür.) Bu sunum modeli yeni ortaya çıkan ve üzerinde ihtilafların bulunduğu modeldir.
And-Sahra dönemi 460 ile 420 milyon yıl öncesi aralığında, Geç Ordovisyen ve Silüriyen boyunca olmuştur.
Devoniyen döneminin başlangıcında kara bitkilerinin evrimi, gezegen oksijen seviyelerinde uzun vadeli artışa ve CO2 seviyelerinde azalmaya neden olarak Geç Paleozoik Buz Devri ile sonuçlandı. Eski adı olan Karoo buzullaşması, adını Güney Afrika'nın Karoo bölgesindeki buzullardan almıştır. Karbonifer ve erken Permiyen dönemlerinde Güney Afrika'da 360 ila 260 milyon yıl öncesine ait aralıklarla geniş kutup buz örtüsü vardı. Arjantin ve antik üstkıta Gondvanaland'dan elde edilen bulgular arasındaki karşılıklı bağlantılar bilinmektedir.
Kuvaterner Buzullaşma / Kuaterner Buz Devri, yaklaşık 2,58 milyon yıl önce, Kuzey yarıkürede buz tabakalarının yayılmasının başladığı Kuvaterner Dönemi'nin başında başladı. O zamandan beri dünya, buzul dönemleri, buzullar veya buzul ilerlemeleri ve buzullar arası dönemler veya buzul çekilmeleri denilen 40.000 ve 100.000 yıllık zaman ölçeklerinde ilerleyen ve geri çekilen buz tabakalarıyla buzullaşma döngüleri gördü. Dünya halen bir buzullar arası dönemdedir ve son buzul dönemi yaklaşık 11.700 yıl önce sona erdi. Kıtasal buz tabakasından geriye kalanlar Grönland ve Antarktika Buz Tabakası ve Baffin Adası gibi daha küçük buzullardır.
Kuvaterner'in 2.58 Ma'dan başlayarak tanımlanması, Arktik buz örtüsü'nün oluşumuna dayanır. Antarktika Buz Tabakası daha erken yaklaşık 34 My, Senozoyik ortasında oluşmaya başladı (Eosen-Oligosen Sınırı). Geç Senozoik Buz Devri terimi bu erken evreyi kapsamak için kullanılır.[46]
Buz çağları yer ve zaman itibarıyla daha ileri biçimlendirmeler yoluyla bölümlendirilebilmektedir. Örneğin, Riss (günümüzden 180.000-130.000 yıl önce) ve Würm (günümüzden 70.000-10.000 yıl önce) özellikle Alp bölgesi'ndeki buzullaşmaya atıfta bulunur. Buzulun en geniş biçimi bütün bir aralık boyunca sürmez. Her buzulun oluşturduğu yıpratma etkisi ondan önceki buz katmanlarında bulunan kanıtları neredeyse tümüyle siler. Bu durumun istisnası ise sonraki dönemde oluşan bir buzulun bir öncekinin üzerini tümüyle kaplamamış olduğu ender bölgelerdir.
Buzullaşma ve buzullaşmalararası çağ[değiştir kaynağı değiştir]
- Ayrıca bakınız: Buzullaşma yer şekilleri
Son buzul periyotu 8,000 yıldan daha uzun süre önce sona ermiş olsa etkileri günümüzde hissedilebilmektedir. Örneğin, Kanada Arktik Takımadası küresel ısınmanın etkilerini ortaya koymaktadır. Grönland, kuzey Avrasya ve Antarktika’da buzullar vardır. Kararsız kayalar, buzul yığıştırmaları, yığın tepecikleri, eskerler, buzultaşları, fiyordlar, çökelti kayaları, sivri yükseltili dağ tepeleri, dağ göletleri, buz yalakları, hörgüç kayalar, asılı vadiler buzulların oluşturduğu yer şekilleridir.[84][85]
Buzul örtülerinin ağırlıkları Yeryüzü kabuğu ve mantosunu deforme edebilecek kadar yüksektir. Buzul örtüleri eridiğinde önceden buzulla kaplı toprak parçası geri kazanım sürecine girer. Yeryüzü kabuğu yarı sıvı halde bulunduğundan süreç oldukça yavaş işler. Buzullaşma süreci boyunca okyanuslardan sular yüksek enlemlere doğru taşınır. Bu durum deniz seviyesinin yaklaşık 110 m. alçalmasına, kaya tabakalarının ortaya çıkmasına ve toprak parçaları arasında karadan köprüler ortaya çıkarak canlılar için yeni göç yolları ortaya çıkmasına yol açar.
Buzulların erimeye başladığı buzullararası periyotta sular okyanuslara geri döner ve deniz seviyesinin yükselmesine yol açar. Bu durum kıyı şeritlerinde ani değişimlere, göllerin tuzlanmasına yol açar. Karanın, buzulun, tuzlu suyun ve tatlı suyun hızla böylesi bir kaotik biçimde değişmesine en yakın örnek olarak Baltık ve İskandinavya bölgeleri ve son buzul maksimumu sonlarında ortaya çıkan Kuzey Amerika’nın durumu örnek gösterilmektedir. İskandinavya'nın yükselmesi şimdi Kuzey Denizinin altında kalan, Britanya Adaları ve Kıta Avrupasını birbirine bağlayan geniş bir düzlüğün suyun altına batmasına yol açmıştır.[86]
Yüzey kitlelerinin yeniden dağılımının yerkabuğu üzerinde oluşturduğu ağırlık eğrilmelere ve Yeryüzü üzerindeki stres artışı ile sonuçlanır. Buzulların varlığı genellikle aşağıdaki fayların hareketliliğini bastırır.[87][88][89] Buzullaşmanın eridiği dönem boyunca faylar hızlandırılmış bir deprem tetikleme kayması yaşar. Depremler buzul sınırının yakınlarında tetiklenir ve bu da buzul parçalanmalarını hızlandırır ve bu durum da Hartmut Heinrich tarafından belirtilen son buzul çökmeleriyle birlikte kayaların okyanus tabanına çökmesi anlamına gelen Heinrich olayının nedeni olabilir.[90] Buzul sınırının yakınlarından daha fazla buzul söküldüğü için daha fazla plaka içi deprem meydana gelir ve bu olumlu geri besleme buzul tabakalarının hızla çöküşünü açıklayabilir.
Avrupa’da buzul erozyonu ve buzul ağırlığının çökmesi sonucu Baltık Denizi oluşmuştur. Buzul çağı öncesinde Baltık Denizinin bugün bulunduğu alan baştan başa antik Eridanos Irmağınca kanalize olmuş durumdaydı.