Dünyada Kıtalar

Yerbilimciler Dünya’nın 1 milyar yıllık haritasını çıkardı. Yeni harita 1 milyar yıl öncesiyle kara hayvanlarının yaygınlaştığı milyon yıl öncesi arasındaki kayıp halkayı tamamlıyor. Kıtalar kaydığı için yerkabuğu sürekli yenileniyor; ama artık milyon yıl önce batıp kaybolan eski karaları görebiliyoruz.

Dünyamız 4,5 milyar yaşında

Güneş Sistemi’nin en yaşlı gezegeni Jüpiter olsa da Dünya ile arasında pek bir fark yok. İhtiyar Dünyamız 4,5 milyar yaşında; ama jeolojik açıdan bakarsak omurgalı kara hayvanları milyon yıl önce yaşanan kambriyen patlamasının ardından yeni yaygınlaştı sayılır.

Avustralyalı bilim insanları da Dünya’nın 1 milyar yıl ile milyon yıl önceki halini gösteren tam kapsamlı haritasını çıkardılar.¹ Doğrusu yeryüzünün son milyon yıldaki durumunu ve 1 milyar yıldan eski halini biliyoruz; ama aradaki milyon yıl eksik kalmıştı. Şimdi kayıp halkayı tamamladık.

İlgili yazı: Çıplak Tekillik: Kara Deliklerin İçini Neden Göremiyoruz?

Neden eksik kaldı?

Kıtaların kayması yüzünden: Yerkabuğu kıtaların kaymasıyla sürekli şekil değiştiriyor. Eski karalar denize ve yeraltına batarken, yeni karalar denizden yükseliyor. Bu yüzden Dünya’da milyon yıldan daha eski körfezler, dağlar ve kraterler bulmak zorlaşıyor.

Kısacası jeologlar milyon yıldan eski zamanları dolaylı kanıtlarla araştırıyorlar. Siz de ilk bakışta kıtaların sadece yer değiştirdiğini ve Dünya’da hiç kayıp kıta olmadığını düşünebilirsiniz. Oysa bugünkü kıtaların yüzde 50’si son 3 milyar yılda ortaya çıktı.

İlgili yazı: İnternetinizi Uçuracak En İyi 10 Router Modem

Bu da büyük şans

Sonuçta bugünkü kıtalar eski karalardan hiçbir iz taşımasaydı Dünya’nın jeolojik ve iklimsel geçmişiyle ilgili hiçbir bilgiye sahip olamayacaktık. Tabii milyon yıldan daha eski fosiller olmayacağı için canlıların son 4 milyar yılda nasıl evrim geçirdiğini de göremeyecektik.

Şansımıza Dünya cömert; öyle ki geçenlerde yaklaşık 4 milyar yaşında olan mikrop fosilleri bile bulduk ve ünlü tatil beldesi Mauritius’un yüz milyonlarca yaşındaki antik bir kıtanın kalıntısı olduğunu ortaya çıkardık. Bununla da yetinmeyerek Hindistan’ın yarısının son 50 milyon yılda Himalaya Dağlarının altına battığını öğrendik.

Bugün ise daha ihtiraslı bir keşif yapacak ve milyon yıl önce kaybolan kadim kıtalar ve karaların haritasını göreceğiz.

İlgili yazı: Düz Dünya Teorisini Çürüten 12 Kanıt

Tektonik plakalar

Kıtaların kayması dedik de bunun en büyük göstergesi tektonik plakalar. Bunlar kafatası kemiği gibi birkaç parçadan oluşan yerkabuğunun dikiş yerlerini gösteriyor. Tektonik plakalar yerkabuğunda sürekli hareket ediyor. Siz de yeni haritada eski karaların bugünkü kıtalarda kalan izlerini görebilirsiniz:

Açık mavi = Hindistan, Madagaskar ve Arap Yarımadası; mor = Avustralya ve Antarktika; beyaz = Sibirya; kırmızı = Kuzey Amerika; turuncu = Afrika; koyu mavi = Güney Amerika; sarı = Çin ve yeşil = Kuzey Avrupa.

İlgili yazı: İnternette teknik takip ve gözetimi önleme rehberi

Kayıp harita neden önemli?

Önemli; çünkü milyon yıl önce tüm Dünya, okyanuslar dahil 1,5 km kalınlığında buzlarla kaplı olan bir kar topuydu ve Star Wars’dan bildiğimiz Hoth gezegeni kadar soğuktu. Ardından, milyon yıl önce aşırı sıcak ve rutubetli bir dönem yaşadı. Kömür yatakları o zamandan kalan yağmur ormanı fosillerinden oluştu.

Bu sürecin sonunda atmosfere ilk kez bugünkü düzeylerde büyük miktarda oksijen karıştı ve enerjinin artmasına bağlı olarak çok hücreli yaşamın omurgalı hayvanları doğurduğu kambriyen patlaması yaşandı. Bütün bu süreci anlamak için Dünya’nın kayıp kıtalar ve yer şekilleri haritasını çıkarmalıyız.

İlgili yazı: Mobil İnternette Video İzleme Rehberi

Kıtalar ayağımızın altından kayıyor

Günümüzde işler kolay: Uydularla Dünya’nın detaylı haritasını çıkarmış bulunuyoruz. Bu süreçte km derinden gelen sıcak kaya sorguçlarının, manto tabakasından yükselip yerkabuğunun altında erimiş kaya havuzları; yani magma havuzları oluşturduğu ve böylece volkanları beslediğini biliyoruz.

Dünya’daki okyanus tabanı ve kıtalar yılda tırnak büyüme hızıyla, yerkabuğunun altındaki magma ceplerinin ve akışkan astonesfer tabakasının üzerinde yüzüyor. Magmanın yanardağlardan dışarı çıkan haline lav diyoruz ve okyanuslardaki volkanlar da Hawaii gibi zamanla tekrar denize batacak olan adaları doğuruyor.

Ancak, astenosferin altındaki manto tabakası bal gibi ağdalı aksa da manto erimiş kayalardan değil, katı kayalardan oluşuyor. Bunun nedeni yüksek basıncın kayaları sıkıştırması ve erimesine izin vermemesi.

İlgili yazı: Kontrollü Güç >> Telefon pil ömrünü uzatmak için en çarpıcı 5 yöntem

Kıtaların farkı

Bu süreçte okyanus tabanı Los Angeles açıklarından ve Doğu Asya’daki Büyük Okyanus kıyılarını saran ateş çemberinden Dünya’nın derinliklerine batıyor.

Okyanus tabanını oluşturan bazalttan daha hafif olan granitten oluşan kıtalar ise bazalt katmanın üstünde yüzdüğü için büyük ölçüde batmadan kalıyor. Biz de 1 milyar yıl öncesinin haritasını günümüz kıtalarından kalan eski karaların izlerine bakarak çıkarıyoruz.

Sonuçta yerkabuğunun parçaları km derine batarak Dünya’nın sıvı demir ve nikelden oluşan dış çekirdeğine ulaşıyor. Bu süreçte atmosferdeki kirli havayı (özellikle karbondioksiti) ve kirli suyu kayaçların mikroskobik gözeneklerinden geçirerek temizliyor.

Yeni okyanus tabanı, temiz su ve diğer volkanik gazlar ise Atlantik sırtındaki lav çatlaklarından çıkarak yerkabuğunu yeniliyor. Bütün bu süreç Dünya’nın havasını ve suyunu temizleyen bir klima olarak çalışıyor.

İlgili yazı: Renk Körlüğünü Düzelten Gözlük

Öyleyse antik haritayı nasıl çıkardık?

Bildiğiniz gibi yeryüzünün yüzde 70’i okyanuslarla kaplı. Bu da yerkabuğunun yüzde 70’nin bazalttan oluştuğu ve milyon yıldan genç olduğunu gösteriyor. Kısacası son 4 milyar yılda kütlesini büyük ölçüde koruyan ve yerkabuğunun yüzde 30’unu oluşturan karaları saymazsak, taşkürenin büyük kısmı yerin dibine batmış durumda.

Yapışık ikizler

Neyse ki tıpkı Los Angeles açıklarında olduğu gibi anakaralar, okyanus tabanının yeraltına battığı kenarların üzerinde bulunuyor. Bu nedenle de eski yerkabuğundan izler taşıyor. Elbette kıtaların çarpışmasıyla eskiden derinlere batmış olan parçalar da dağlar halinde tekrar yükseliyor (bunun en çarpıcı örneklerinden biri Hindistan’ın Asya ile çarpışmasıyla oluşan Himalaya Dağları).

Ancak, yeni haritaya en büyük katkıyı Madagaskar, Etiyopya ve Brezilya sağladı. Özellikle de Dünya’nın manyetik alanına göre kutuplanmış olan demir cevheri içeren kayalar eski karaların konumu hakkında bilgi verdi. Böylece bugünkü dağılıma bakarak eski Dünya haritasını çıkarmak mümkün oldu.

İlgili yazı: Dokuzuncu Gezegen Yok Derken Gezegen Çıktı

Fosil pusula

Kısacası yerbilimciler kıtaların geçmişteki konumunu gösteren bir pusula fosili kullandılar: Örneğin, yerkabuğunu saran manyetik alan çizgileri ekvatora yakın enlemlerde yeryüzüne paralelken, kutuplardan yerin dibine batmaya eğilim gösteriyor.

Bu nedenle Avustralya’dan pusula alırsanız iğnesi Kanada’da pek düzgün çalışmaz. Kanada gibi bir kuzey ülkesi için yüksek enlemlerde yerin dibini göstermeyen ve yüksek enlemlere rağmen kuzeyi göstermek üzere tavlanmış olan bir pusula almanız gerekir.

Yerbilimciler de eski karaların pusula özelliklerinden yararlanarak 1 milyar yıllık Dünya haritasını çıkarmayı başardılar. Her ne kadar paleomanyetik ölçüm tekniği tek başına yeterli olmasa da okyanus tabanının dalma-batma bölgelerindeki kazılar, bulmacanın eksik parçalarını tamamlayarak kayıp haritayı çıkarmamızı sağladı.

İlgili yazı: Dünyanın Derinliklerinde Yeraltı Okyanusu Bulundu

Ne işe yarıyor?

• 1 milyar yıllık Dünya haritası normalde binlerce yıl yüzeye çıkmayan derin okyanus suyunun döngülerini anlamamızı sağlıyor. Böylece eski okyanus iklimi ve eski deniz canlılarının haritasını çıkarıyoruz.
• Kıtaların dağılımı buzul çağının oluşup oluşmayacağını da belirliyor. Sonuçta kıtaların kayması Dünya’nın eskiden Güneş ısısının ne kadarını uzaya yansıttığını anlamamızı sağlıyor.
• Aynı şekilde eski kara iklimlerinin haritasını da çıkarıyoruz ve elbette eski canlılarının göç yollarını belirleyip uygun yerlerde fosil arıyoruz. Bu da eskiden bitişik olan kıtalara yayılmış canlıların bugünkü torunları arasındaki evrimsel ilişkiyi bulmamızı kolaylaştırıyor.
• Bütün bu süreç eski yanardağların izini sürerek toplu soy tükenişe yol açan kartopu Dünya devri gibi eski iklim değişikliklerini tespit etmeyi kolaylaştırıyor.

Bugün de biz insanların neden olduğu küresel ısınma ile yeni bir iklim felaketini tetikliyoruz. Ancak, bugün var olan sekizinci kıtanın nasıl bulunduğunu merak ediyorsanız kayıp kıta Zelandiya yazısına bakabilir veya kendinizi cesur hissediyorsanız 1 milyar sonra Dünya gezegenine ne olacağına göz atabilirsiniz. İyi keşifler. 🙂

1 milyar yıllık dünya haritası

¹A full-plate global reconstruction of the Neoproterozoic

İlgili

Avustralya’da bilim insanları yeni bir çalışma yaptı. Büyük Okyanus’un bundan milyon yıl sonra yok olacağını ve kıtaları Kuzey Kutbu çevresinde bulunan Amasia adlı yeni bir süper kıta oluşturmak üzere bir araya getireceğini belirtti.

Bilim insanlarının yaptığı çalışmada, Büyük Okyanus’un dinozorlar Dünya''da dolaşırken küçülmeye başladığını vurgulayan Curtin Üniversitesi tarafından gerçekleştirildi. Araştırmacılar, Büyük Okyanus’un her yıl biraz daha küçülmeye devam ettiği açıklandı.

KITALAR YAPBOZ PARÇASI GİBİ BAĞLANACAK

Araştırmacılar bir model oluşturdu. Bu modelde gelecek milyon yıl içerisinde Amerika kıtasının doğuya, Asya kıtasının batıya doğu hareket ederek ederek bir yapboz parçası gibi birleştiği ortaya çıktı. Antarktika Güney Amerika''ya, Avrupa ise Asya’ya katılarak Amasia’yı tamamlamak için birbirine bağlanacak.

TÜRKİYE LİSTEDE YER ALACAK MI?

Curtis Üniversitesi''nin simülasyonu incelendiğinde yaklaşık 53 milyon içinde Türkiye''nin Afrika ve Avrupa kıtalarına oldukça yaklaşacağı görüldü.

Yaklaşık milyon yıl içerisinde ise Türkiye''nin güneybatı ucu Afrika ile birleşecek ve Akdeniz ve Ege denizleri göle dönüşeceği belirtildi.

UKRAYNA VE AFRİKA İLE KARA SINIRI OLACAK

Yaklaşık milyon yıl sonra ise Karadeniz''in de ortadan kaybolacağı ve Türkiye''nin Ukrayna, Moldova ve Rusya gibi Karadeniz''deki komşuları ile kara sınırlarına sahip olacağı görülüyor. Ayrıca Afrika ile Türkiye arasında da kara bağlantısı olacağı tahmin ediliyor.

Diğer taraftan, bilim insanları önceki çalışmaların her milyon yılda bir yeni bir süper kıtanın oluştuğunu ve sonuncusunun milyon yıl önce oluşan Pangea olduğunu gösterdiği söyledi.

HER MİLYON YILDA BİR YENİ BİR SÜPER KITA OLUŞTU

Araştırmacılar, Vaalbara adlı ilk süper kıta 3,3 milyar yıl önce oluştu ve onu milyon yıl sonra Ur izledi. Kenorland ise 2,7 milyar yıl önce oluştuğunda bir sonraki sırada yer aldığını açıkladı.

Ardından 1,8 milyar yıl önce devasa çarpışma olaylarının oluşturduğu Columbia geldi. Bu süper kıta, daha önce Laurentia, Baltica, Ukrayna ve Amazon Kalkanları, Avustralya ve hatta Sibirya, Kuzey Çin ve Kalaharia''yı oluşturan proto-kratonlardan oluştu.

Columbia, birkaç yüz milyon yıl boyunca parçalanmaya başladığında, yaklaşık bir milyar yıl önce Rodinia''yı oluşturmak için yeniden bir araya geldi ve sonraki milyon yıl boyunca dünyaya egemen oldu.

Daha sonra, yaklaşık milyon yıl önce Pannotia oluştu ve güneyde Gondwana''nın ana kara kütlesi ile Laurentia, Sibirya ve Baltica''ya ayrılmadan önce yaklaşık milyon yıl boyunca gelişmeye devam etti.

Bugünkü kıtaların temelini oluşturan Pangea ise milyon yıl önce ortaya çıktı. Bu büyük kütle, yaklaşık milyon yıl önce, Erken Jura döneminde parçalanmaya başladı ve sonunda modern kıtaları ve Atlantik ve Hint Okyanuslarını oluşturdu.

BÜYÜK OKYANUS KÜÇÜLMEYE DEVAM EDİYOR

Yeni araştırmanın yazarlarına göre ise sırada Amasia olacak. Çalışmanın başyazarı Dr. Chuan Huang, "Ortaya çıkan yeni süper kıtaya zaten Amasia adı verildi, çünkü Amerika Asya ile çarpıştığında Büyük Okyanus’un (Atlantik ve Hint okyanuslarının aksine) yol olacağını düşünülüyor. Avustralya''nın da bu önemli Dünya olayında rol oynaması bekleniyor, önce Asya ile çarpışıyor ve ardından Pasifik Okyanusu kapandığında Amerika ve Asya''yı birleştiriyor” açıklamalarında bulundu.

Öte yandan; Büyük Okyanus, yaklaşık milyon yıl önce Rodinia''nın parçalanmaya başlamasıyla oluştu ve onu Dünya’nın en eski okyanusu haline getirdi. Bununla birlikte, deniz tabanının altında değişen levha tektoniği nedeniyle yılda metreküp küçüldü.

Tektonik plakalar, boyutları birkaç yüz ila binlerce kilometre arasında değişebilen düzensiz şekilli ve büyük ölçekli katı kaya levhalara verilen isim. 

Gezegenin içindeki radyoaktif süreçlerden gelen ısı, plakaların kaymasına neden olur. Bu hareketler daha sonra okyanuslara dönüşecek olan havzaları yaratıyor. Tektonik plakalar, Dünya yüzeyinin kimyasal yapısını da belirledikleri için önemlidir.

Araştırmaya katılan bilim insanlarından biri olan Michael Tetley. Tektonik plakaların zaman içinde nasıl değiştiğini izlemenin Dünya'nın nasıl çalıştığını anlamak için çok önemli olduğunu söylüyor.

Tetley çalışmanın önemini“Örneğin biyolojik evrimi ve ayrıca iklimsel evrimi bu şekilde görüyoruz” diye açıklıyor.

Araştırmacı Tetley, "Tektoniğe bağlı olan her şey. Dolayısıyla bu temel düzeydeki süreci anlamak bilim için son derece önemlidir" diye konuştu.

Bir milyar yıllık hareketin simulasyonu 40 saniyeye sığdırıldı. Dünya'nın milyonlarca yılda nasıl değiştiği görebiliyorsunuz. 

Tetley, "Dünya inanılmaz derecede dinamik. Her ne kadar insan zaman ölçeğinde olsa da, işler yılda santimetre olarak hareket etse de kıtalar zaman içinde her yerdeydi. Bugün soğuk, buzlu, yaşanılmaz bir yer olarak gördüğümüz Antarktika gibi yerler aslında bir zamanlar ekvatorda oldukça güzel bir tatil yeriydi" ifadelerini kullandı.