Eşeye Bağlı Kalıtım 10 Sınıf

Bir çok hayvan türünde ve bazı bitkilerde bireyler ayrı eşeye sahiptir. Cinsiyeti belirleyen genler, eşey kromozomlarında taşınır. Bu kromozomlara gonozomal kromozom (eşey kromozomu) denir. Diğer kromozomlar ise vücut karakterlerini belirleyen genleri taşır. Bu kromozomlara ise otozomal kromozom (vücut kromozomu veya somatik kromozom) denir.

İnsanın vücut hücrelerinde 2n=46 kromozom bulunur. Bu kromozomlardan 44 tanesi otozom, 2 tanesi ise gonozomdur. Gonozomlar dişide XX, erkekte ise XY ile gösterilir.

İnsanların dişi bireylerinde, mayoz bölünme ile tek çeşit cinsiyet kromozomu taşıyan (22 +X) yumurta hücresi meydana gelir. Erkek bireylerin vücutlarında ise, sperm ana hücresinin bölünmesiyle (22 +X) veya (22 + Y) genotipli spermler oluşur. Mayoz bölünme ile oluşan 22 + Y genetik yapılı sperm hücresi yumurtayı döllerse 44 +XY genotipli erkek, 22 + X spermi yumurtayı döllerse de, 44 + XX genotipli dişi birey meydana gelir.

EŞEYE BAĞLI KALITIM

Gonozomlar canlının eşeyini belirlemenin yanında, bazı vücut karakterlerinin genlerini de taşır. Genleri gonozomlar üzerinde taşınan karakterlere, eşeye bağlı karakterler denir.

“X” KROMOZOMUNA BAĞLI KALITIM

X kromozomu üzerinde bulunan genlerle kalıtılan; kırmızı-yeşil renk körlüğü, hemofili ve kas distrofisi gibi hastalıklar vardır.

• Kırmızı-yeşil renk körlüğü: X kromozomunda bulunan çekinik bir genle kalıtılır. Bu gen X^r ile gösterilir. X^R ise normal görmeyi sağlayan gendir. Dişi bireylerde iki tane X kromozomu bulunduğu için, renk körlüğünün oluşması ancak, iki çekinik genin bulunmasıyla (X^rX^r) mümkün olur. Erkeklerde X^RY sağlam, X^rY renk körü bireylerdir. Erkeklerdeki Y kromozomunda renk körlüğü geni yoktur. Erkeklerde tek X kromozomu bulunduğu için erkeklerin renk körü olma ihtimali dişilerden daha fazla olur.
  

Çözüm: Erkek bireyde özelliğin ortaya çıkabilmesi için çekinik alelin tek bir kopyası yeterlidir. Çünkü erkeklerde bir tane X kromozomu vardır. Özelliği gösteren dişi bireyin erkek çocuklarının hepsinde özellik ortaya çıkar. Çünkü dişi bireyde iki tane X kromozomu vardır ve erkek çocukları annelerinden bu X kromozomunu aldıkları için renk körü olurlar. Özelliğin ortaya çıkmasını sağlayan gen her iki X kromozomu üzerinde de bulunur. Erkek çocuklar X kromozomunu annelerinden aldıkları için erkek çocuklarının hepsinde özellik ortaya çıkar. Heterozigot olan dişi bireyin erkek çocuklarında özelliğin % 50 oranında ortaya çıkması beklenir. Çünkü özelliğin ortaya çıkmasını sağlayan gen X kromozomlarından birinin üzerinde bulunur, diğerinde bulunmaz. Bu durumda erkek çocukların yarısı baskın yarısı ise çekinik genotipli olur. Dişi bireyde özelliğin ortaya çıkabilmesi için bireyin çekinik homozigot olması gerekir. Çünkü genlerden biri baskın olursa baskın genin özelliği ortaya çıkar. Özelliği gösteren erkek bireyin kız çocuklarının hepsinde özelliğin ortaya çıkması için kız çocuklarının annelerinden de bu özellikle ilgili geni almaları gerekir. Aynı şekilde erkek çocuklarda da özelliğin ortaya çıkıp çıkmaması annenin genotipine bağlıdır. Cevap A

• Hemofili: Kanın pıhtılaşması için gerekli olan proteinin eksikliği sonucu ortaya çıkar. X kromozomu üzerinde çekinik genle kalıtılan bir hastalıktır. Dişi bireylerin hemofili hastası olabilmesi için, hem annesinden hem de babasından X^h genini alması gerekir. Hemofili hastası bir kadının, bütün erkek çocukları annelerinden X^h genini aldıkları için hastadır. Eskiden hemofili hastaları, kanın pıhtılaşamaması nedeniyle yaralanmalarda aşırı kan kaybından ölebilirdi. Günümüzde ise bu eksik protein hemofili hastalarına enjekte edilerek bu bireyleri yaşatmak mümkündür.
  

“Y” KROMOZOMUNA BAĞLI KALITIM

Y kromozomunun, X ile homolog olmayan bölgesindeki genlerle kalıtılan karakterler sadece babadan oğula geçer. Y kromozomunun homolog olmayan parçası üzerinde bulunan bir gen, baskın veya çekinik olsa da erkek çocuklarda mutlaka fenotipte etkisini gösterir. Kulak kıllılığı, balık pulluluk ve yapışık parmaklılık gibi özellikler Y kromozumuna bağlı kalıtıma örnek olarak verilebilir.

KALITIM #7
EŞEYE BAĞLI KALITIM, EŞEYİN BELİRLENMESİ

Eşeye Bağlı Kalıtım, Eşeyin Belirlenmesi;

EŞEYİN BELİRLENMESİ

→ Genler kromozom üzerinde bulunur.
→ İnsanda; 2n = 46 kromozom bulunur. Üreme hücrelerine (Gametlerde) n = 23 kromozom vardır.
→ Diploit canlılarda vücut kromozomu (otozom), eşey kromozomu (gonozom) olmak üzere iki çeşit kromozom bulunur.

Dişi → 44 + XX = gametleri 22 + X 22 + X
Erkek → 44 + XY = gametleri 22 + X 22 + Y
(detaylar ve örnek çözümler videoda)

Y kromozomuna bağlı kalıtım
Daima erkeklerde görülür. Dişilerde görülmez.

ÖRNEK
Kulak kıllılığı
Balık pulluluğu
Yapışık parmaklılık
(detaylar ve çözümler videoda)

X kromozomuna bağlı kalıtım
Bu özellikler genelde çekiniktir.
Hem erkek hem de dişilerde gözlenebilir.
Erkeklerde görülme olasılığı daha fazladır.

ÖRNEK
Hemofili
Kas distrofisi
Renk körlüğü (Daltonizm)
(detaylar ve çözümler videoda)

DALTONİZM

Kırmızı yeşil renkleri birbirinden ayıramazlar. X kromozomu üzerinde çekinik taşındığı için dişinin hasta olması için anne ve babasından hastalık geninin almalıdır.

HEMOFİLİ

Kanın pıhtılaşmaması hastalığıdır. Bu hastalıktaki kızlar ergenliğe kadar yaşayabilirler.

KAS DİSTROFİSİ

Kaslarda gittikçe zayıflama ve uyumlu çalışamama durumudur. Yirmili yaşlara kadar yaşarlar.

KAP GEÇ
→ Anne hasta ise erkek çocuk kesin hastadır.
→ Kız çocuk hasta ise; baba mutlaka hastadır, anne taşıyıcı ya da hastadır.
→ Erkek çocuk hasta ise; hastalık genini mutlaka anneden alacağı için anne ya taşıyıcı ya da hastadır.
→ Anne hasta, baba sağlam olduğunda; erkek çocukların tümü hasta, kız çocukların tümü taşıyıcı olur.
(detaylar ve örnekler videoda)

Eşeye Bağlı Kalıtım, Eşeyin Belirlenmesi konusundan sonraki konu  Otozomlarda ve Gonozomlarda Ayrılmama dır.
Youtube deki Eşeye Bağlı Kalıtım, Eşeyin Belirlenmesivideoma buradan gidebilirsiniz.

1. Drosophila melanogaster (Sirke sinegi) de X e Bağlı Kalıtım

Drosophila melanogaster 2n = 8 kromozomludur. Dişiler 6 + XX, erkekler ise 6 + XY kromozomlarına sahiptir. Y kromozomunda eşeyi belirleyen genlerin dışında somatik karakterlerle ilgili genler hemen hiç bulunmaz. Bundan dolayı bu türde eşeye bağlı kalıtım X e bağlı kalıtım ile aynı anlamdadır.

Drosophila melanogaster' de göz rengi ile ilgili gen X kromozomunda taşınır. Kırmızı ve beyaz olmak üzere iki çeşit fenotip vardır. Kırmızı göz geni baskın, beyaz göz geni ise çekiniktir.

Örnek:
Homozigotken öldürücü olan çekinik bir geni, X kromozom çiftinin birinde taşıyan normal fenotipli bir dişi sirkesineği ile normal bir erkek sirkesineği çaprazlandığında, meydana gelebilecek dişi ve erkek yavrulardaki ölüm oranı aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir?

Çözüm:
Sirke sineklerinde dişilerin eşey kromozomları XX, erkeklerin eşey kromozomları XY dir.

a => Homozigot durumda öldürücü olan çekinik gen
A => Normal fenotipe neden olan baskın gen

2. İnsanda Eşeye Bağlı Kalıtım
İnsanlarda kromozom sayısı 2n = 46 dır. Bu kromozomlardan bir çifti gonozom, 22 çifti ise otozomdur.

İnsanlarda eşey belirlenmesi XX – XY yöntemi ile olur.

Bazı özellikler sadece X kromozomunda taşınır, bazı özellikler sadece Y kromozomunda taşınır. Bazı özelliklerle ilgili allel genler hem X de Y kromozomunda bulunur.

1. X e Bağlı Kalıtım

X kromozomunun Y kromozomu ile homolog olmayan bölgesinde taşınan karakterler X e bağlı kalıtım gösterir. Renk körlüğü ve hemofili bu karakterlere örnek verilebilir.

Renk Körlüğü
Renk körü bireyler kırmızı ve yeşil renkleri ayırt edemezler. Normal görme geni, renk körlüğü genine baskındır.

R : Normal görme geni
r : Renk körlüğü geni

Hemofili
X kromozomu üzerinde çekinik bir gen ile aktarılır. Renk körlüğünden farklı olarak bu gen öldürücüdür.

Hemofili, kanın pıhtılaşmaması hastalığıdır. Yaralanma veya kanamalarda hemofili hastaları kan kaybından ölebilerler.

H : Normal pıhtılaşma geni
h : Hemofili geni

Örnek:
Bazı bireyleri numaralanmış olan aşağıdaki soyağacı, bir ailedeki bireylerin, X kromozomunda, çekinik bir allelle taşınan bir özellikle ilgili fenotiplerini göstermektedir.

Buna göre, bu bireylerin genotipleriyle ilgili,
I. 2. bireyde, özellikle ilgili allellerden biri baskındır.
II. 3. bireye, özellikle ilgili allel 1. bireyden geçer.
III. 4. bireye 1. ve 2. bireylerden özellikle ilgili farklı alleller geçmiştir.
yargılarından hangileri doğrudur?
A) YalnızI B)YalnızII C)Yalnız III D) I ve III E) II ve III

Çözüm:

Erkek çocuklara anneden X, babadan Y kromozomu gelir. Buna göre 3 numaralı bireye X'a kromozomu 2 numaralı bireyden, Y kromozomu 1 numaralı bireyden gelmiştir. Kız çocuklara X kromozomlarından biri anneden, diğeri babadan gelir. 4 numaralı bireydeki XA kromozomu anneden, Xa kromozomu babadan gelmiştir.
Yanıt D

Örnek:
X kromozomunda taşınan çekinik bir özelliğin kalıtım şeması aşağıdaki soyağacında verilmiştir.

K, L, M bireylerinin 1, 2, 3 numarayla gösterilen bireylerle yapacakları evliliklerden olacak çocuklarda, bu özellikle ilgili,

I. K nın evliliğinden doğacak kız çocukların hiçbirinde bu özellik görülmez.
II. L nin evliliğinden doğacak erkek çocukların hepsinde bu özellik görülür.
III. L nin evliliğinden doğacak kız çocukların hepsi bu özellik yönünden taşıyıcıdır.
IV. M nin evliliğinden doğacak erkek çocukların hiçbirinde bu özellik görülmez.

yorumlarından hangilerinin doğruluğu kesin değildir?
A) YalnızII B)YalnızIV C)I ve II D) I ve III E) III ve IV

Çözüm:

K nın evliliğinden doğacak kız çocukların hepsi babasından XA kromozomunu alacağı için baskın fenotipte olurlar. L nin evliliğinden doğacak erkek çocukların hepsi annesinden Xa kromozomunu, babasından Y kromozomunu alacağı için çekinik fenotipte olurlar. L nin evliliğinden doğacak kız çocuklara babadan daima XA kromozomu, anneden Xa kromozomu geçeceği için taşıyıcı olurlar.

Erkek çocuklara X kromozomu anneden geçer. Buna göre M bireyinden erkek çocuklara ya XA ya da Xa kromozomu geçer. Buna göre bireyin erkek çocuklarında bu özelliğin görülme olasılığı % 50 dir.
Yanıt B

Örnek:

Aşağıdaki soy ağacında X e bağlı çekinik bir özelliğin kalıtımı gösterilmiştir.

Buna göre, soy ağacındaki bireylerden hangilerinin bu özellik bakımından genotipi kesin olarak söylenemez?
A) 1. ve 3. B) 2. ve 4. C) 3. ve 4. D) 4. ve 6. E) 6. ve 7.

Çözüm:

X e bağlı çekinik kalıtılan bir özellik Xa şeklinde gösteriliyor.Hasta birey Xa genini 1. bireyden alır. 7. birey dişi olduğundan 5. bireyden Xa geni alır. 6. bireyden ise XA geni alır. 4 ve 6. bireylerin genotipleri XAXA veya XAXa dır kesin bilinemez.
Yanıt D

Biyoloji 2 YGS- LYS Konu Anlatımı ve Konu Testine Geri Dön