Eski Türklerde Evlenme Teklifi

İnsanlık kadar eski bir geçmişi olan kölelik, bir insanın bütün varlığı ile bir başkasının tasarrufunda bulunmasıdır, önceleri savaş esirliği ile ortaya çıkan,beslenen ve sosyal hayata yerleşen kölelik kurumu,zamanla toprağa bağlı kölelik, toplu kölelik ve ev içi hizmeti köleliği biçiminde geniş bir kullanım alanını içine aldı. Bu yapısıyla da yüz­yıllar boyu varlığını korudu ve sürdürdü.

Yakın geçmişe değin de gerek ekonomik gerek sosyal hayat içinde vazgeçilmez bir kurum olarak yerleşen kölelik, zaman zaman dünya politikasını etkilemiş, zaman zaman Osmanlı yönetiminde de ön plana çıkmıştır. Üstelik XIX. yüzyılda onun kaldırılması konu­sunda devletler arası girişimler yoğunlaşmış, ister istemez Osmanlı yönetimi de bu girişimlerden uzak kalamamıştır. ٠

İşte, yüzyıllar boyu gerek dünya gerek Türk sosyal hayatında yerleşen ve varlığını sürdüren bu kurumun, önce tarihî geçmişinin kısa bir değerlendirilmesinde yarar var.

Dünyada kölelik

İnsanlığın tarihi ile birlikte ortaya çıkan kölelik, Eskiçağ bo­yunca yakın ve orta doğu Avrupa ekonomisinin ve sosyal hayatının değişmez bir unsuru oldu. Ortaçağ ile birlikte bu kurum, hem kay­naklarını hem de kullanım alanlarını genişletti. Üstelik, dünyanın belirli yerlerinde “esir pazarlan” kurulmuştu, öte yanda, Asya ve Avrupa’da köleliğin yayılmasında savaşların büyük rolü olurken bir de buna Afrika’dan mülteciler akını ekleniyordu.

Ortaçağ boyunca sosyal hayata iyiden iyiye yerleşen kölelik, Yeniçağ ile birlikte ortaya çıkan Amerika sömürgeciliği ile yeni boyutlar kazandı. Buna, daha çok toplu zenci ticaretini körükleyen Avrupa koloni sistemi eklendi. Deniz ticaretindeki üstünlüklerinden dolayı Batılı devletler, bu sistemi benimsedi ve daha da geliştirdi. Üstelik, köle ticaretini izne bağlayan Asiento () antlaşması yapıldı [1].

Ekonomik çıkarlar doğrultusunda yoğunlaşan bir köle ticareti, arasında, yaklaşık milyon zencinin Amerika'ya taşınmasını sağladı. Amerika'da, özellikle güney eyaletlerde kölelik, 'te patlak veren İç savaşa kadar eski hızını yitirmeden sürdürüldü.

Öte yanda Afrika zenci ticareti, orta doğu ülkelerini de bes­lemeye başladı. Abbasiler donemi (75O)’nde Bağdat, Doğu'nun en büyük “esir pazarı” durumunda idi. üstelik, bu İmparatorluğun güçsüzleşmesinden yararlanan Türk ve Çerkeş köleler, Mısır’da Memlûk Devleti (O)'ni kuruyordu [2]. Ancak, burada hemen belirtelim ki Amerika’da söz konusu olan ağır İş gücüne ve toplu çalıştırmaya dayalı kölelik, orta doğu Müslüman ülkelerinde daha dar bir kullanım alam, ev içi hizmeti olarak görünüyordu.

Son çağlara kadar böylesine bir seyir gösteren kölelik, zaman zaman da tepkilerle karşılaştı. Nitekim, Stoicism felsefesi savunucuları, köleliğin aleyhinde idiler [3]. Ancak bu kuruma karşı ilk hareket, bazı İngiliz soylularından geldi. Bunun üzerine kral John (­),Mağna Carta (Büyük ferman) adil ferman imzalamak zorunda kaldı (). Bu tarihi belgede insan hak ve özgürlüklerinin satıla­mayacağı söz konusu ediliyordu. Ancak, bu ilk adim büyük bir sonuç getirmedi.

Avrupa kültürünün gelişmesi, köleliğin kaldırılmasında büyük etken olmuştur, denebilir. Nitekim bu düşünce, Fransız ihtilali () ile önem kazandı. Santa Domingo (Haiti)’nun sömürgelikten kurtulması bunun sonucudur ().

Bununla birlikte köleliğin kaldırılmasında İngiltere'nin öncülük ettiği görülür. Bu devlet, ilk olarak Amerika sömürgeciliğine son verdiğini ve esir ticaretini resmen yasakladığım açıkladı (). Arkasından Viyana Bildirisi () bu yolda devletler arası ilk girişim oldu. Bu bildiriden sonra Fransa, Brezilya ve Portekiz yıllan arasında esir ticaretine son verdiklerini duyurdular. İngiltere, Fransa, Avusturya, Rusya ve Prusya köleliğin kaldırılması için Ouintupelvertrag Antlaşması (i)’nı imzaladılar.

Köleliğin yasaklanması bir süre sonra ’te gene gün­deme geldi ve 14 devlet, Berlin Konferansı sonunda Berlin Umumî Senedi ile kölelik ve köle alım satımına karşı çıktı. Ar­kasından Osmanlı İmparatorluğu ile Amerika Birleşik Devletleri’nin de katıldığı 16 devlet, “Kölecilik aleyhtarlığı” olarak nitelenen Bürüksel Konferansı’na katıldı, günlü antlaşma ile bu konferans, daha önce gerçekleştirilmiş olunan Berlin Konferansı’nı tamamlıyordu. Bu antlaşma, köle ticaretini kesinlikle yasaklarken sömürgelerde de yerli halka geniş haklar geti­riyordu. Bunu günlü Saint Germain Sözleşmesi izledi. Bu sözleşme ise, daha önce alınan kararlara ek olarak, zorla çalıştırma, uluslararası ve kıtalararası köle ticaretini, evlât edinme ya da borçlanma yolu ile gerçekleştirilen köleliğin ortadan kaldırıl­masını kesin güvence altına alıyordu.

Bu tür antlaşmalar gerçekleştirilir ve yürürlüğe konulurken dünyanın değişik ülkelerinde kölelik, ya gizliden gizliye yürütülüyor ya da devlet gözetiminde sürdürülüyordu. Gizliden gizliye köle kullanımını Çin ve Araplar uygularken Rusya da devriminden sonra kurduğu “esir kampları” ile devlet gözetiminde sürdürülen köleliği sergiliyordu.

Milletler Cemiyeti’nin kurulmasından sonra ise köleliğin kaldırılması konusunda bir başka görüşme gerçekleştirildi. 28 devletin katıldığı günlü sözleşme, köleliğin kısa süre içerisinde kaldırılması konusunda çalışmalar yapılmasını öneriyordu. Birleş­miş Milletler ise, kabul edilen “İnsan hakları evrensel beyanna­mesi” ( )’nin 4. maddesindeki: “Hiçbir kimse kölelik veya kulluk altında bulundurulamaz; kölelik ve köle ticareti, her türlü şekliyle yasaktır” hükmü ile “kölelik”e kesinlikle karşı çıkmıştı. Bu hüküm doğrultusunda bir komisyon, birçok devlette köleliğe benzer uygulamaların bulunduğunu, özellikle Arap yarımadasında bunun klasik biçimiyle sürdürüldüğünü ortaya çıkardı. Bunun üze­rine düzenlenen konferansta, köle ticaretinin ve benzeri uygulamaların kesinlikle önüne geçilmesi karar altına alındı (). Üye dev­letler, bu sözleşmeyi uygulamada gerekli önlemleri almayı üstlen­diler. öte yanda köle ticareti suç sayılırken üye devletler de kendi bayraklarını taşıyan gemilerin köle ticareti yapmasını engellemekle yükümlü tutuldular. Üstelik bu konuda devletler arası iş birliğinin sağlanması da öneriliyordu.

Birleşmiş Milletler’in almış olduğu bu son karar, köle ticaretinin ve köle kullanılmasının ortadan kaldırılmasında büyük rol oynamıştır. Türkiye Cumhuriyeti, bu sözleşmeyi yılında onaylamıştır [4].

Eski Türklerde kölelik

Geniş anlamı ile dünyadaki köleliği böylece değerlendirdikten sonra eski dönemlerden başlayarak Türk sosyal hayatında bu kuru­mun varlığı konusuna da bir göz atmak yerinde olur.

Eski Türklerde köleliğin varlığını, Çin kaynaklarından öğre­niyoruz. O dönemde Çin’de oldukça gelişmiş olan bu kurum, Türk kavimlerine de geçmiş, özellikle karşılıklı akınlar sonucu alınan esirler, köleliğin yerleşmesinde büyük etken olmuştur.

M. Ö. ’lerde Çin’de Ch’in yönetimi sırasında dağınık bir durumda bulunan Hunlar’ın devşirilerek Şan-tung’da satılması, Çin tarihinde ilk köle isyanlarına yol açmıştı. Bu olaylar sonucu, özgürlüklerini kazanan Hunlar, Chao sülalesini kurmuşlardı5.

Hunlardan başlayarak eski Türklerde köle kullanılması kaynak­larda söz konusu edilmektedir. Han döneminde bunlar, ev köleleri daha doğrusu büyük evlerde uşak olarak kullanılan hizmetçilerdi. Tobalarda ise kölelerin bir kesimi üretim alanlarında, bir kesimi ise çoban olarak büyük otlaklarda çalıştırılıyordu [6]. M. Ö. ile M. S. arası Kora kavimlerinde de kölelerin varlığından söz edilmektedir [7].

Eski Türklerde köle kullanımı konusunda en sağlam kaynak 'kuşkusuz yazılı belgelerdir. Bunlar içerisinde eskilik açısından ilk sırayı Orhun yazıtları almaktadır. Nitekim yazıtlarda yer yer “kul”, “câriye” sözlerine rastlamaktayız [8]. Ancak bunların verdiği kavram geniş olduğu kadar bu kişilerin sosyal durumu konusunda da yeterli ve doyurucu bilgi ile karşılaşamıyoruz.

Uygurlar döneminde ise yeni bulunan Köle satış belgeleri'nden bu kurumun varlığını daha açık ve kesin olarak değerlendire- biliyoruz. Bu belgelerden anlaşıldığına göre kadın ve çocuklar, borçlanmadan dolayı köle durumuna düşebildikleri gibi para ve mal karşılığında da satılabilmektedir. Bu konu ile ilgili 14 Uygurca metin bulunmaktadır. Bu belgelerden üçü, önceden köle olmayan kişilerin sonradan köle olarak satılması; sekizi, köle olan kişilerin bir başkasına satılması; biri, kölenin âzâd edilmesi; bir başkası, bir köle ile bir câriyenin evlendirilmelerine izin verilmesi; biri de Orta Asya şehirlerinden köle ve câriye satın alınması konusundadır. Ayrıca bir vasiyetnamede de bir ağabey, öteki malları ile birlikte iki kölesini de erkek kardeşine bırakmaktadır [9].

Köleliğin eski Türklerdeki varlığı, bir de bu konuda kullanılan söz ve kavramlarla ortaya çıkmaktadır. Kök Türkçe ve Uygurcada genel anlamda “kul”, “başka birine tâbi kimse, hizmetçi” karşı­lığında geçmektedir. Câriye için de “kün”ün kullanıldığım görü­yoruz [10]. “Kün” sözü, “dişi kul” olarak değerlendirilmiş, “kul” gibi genel bir anlam kazanmamıştır; doğrudan doğruya “câriye, kadın köle” anlamına gelmektedir; “karabaş” da aynı anlamdadır. Ayrıca, Uygur metinlerinde bir de “küngüz” sözü var; bu da câriye karşılığında kullanılmış [11]. öte yandan “kulsıg” sözünün de “köleye yakışır” diye bir anlam taşıdığı söz konusudur[12].

Uygurlardan sonra Karahanlılar, Harzemşahlar ve özellikle Selçuklular dönemlerinde eskiden beri süregelen kölelik, artık yavaş yavaş yerleşik hayata geçen Türklerde kesin çizgilerle belirmeye başlar. Nitekim, Harzemşahların kurucusu Anuş Tigin, Selçuklu emirlerinden Bilgi Tigin tarafından Gürcistan’da satın alınarak sarayda yetiştirilmiş ve sonra Har ez m valiliğine gönderilmiş Garca adlı bir Türk kölesidir. Ayrıca, X. yüzyılda en güzel ve en beğenilen kölelerin Türk illerinden satın alınanlar olduğunu, Horasan’da Türk köle ve câriyelerin değerlerinin dinara kadar çıktığını, o yüzyıl coğrafyacılarından İbni Hav kal, Kitabü Sûreti'l-arz adlı eserinde söylüyor [13].

İşte bu dönem sosyal hayatında daha da artan köleliğin varlığını, Türk kültür tarihinin en eski ve önemli belgelerinden olan Divani¡ Lügati’t-Türk'te bulabiliyoruz. Türklerin islâmiyete geçişlerinin ilk yüzyılında yazılmış olmasına karşın Türk yaşayışının gerek kendi döneminde gerek geçmişine özgü çok zengin malzemeyi içine alan bu önemli kaynakta, köle için genel olarak “kul” denilmektedir [14]. Ayrıca, “tigin” sözünün de kul, köle için kullanıldığı görülür [15]. Kâşgarh, rengi gümüş gibi olan köleye “gümüş tigin”, güçlü kuv­vetli köleye “güç tigin”, doğan (çağrı) kuşu gibi yırtıcı köleye de “çağrı tigin” denildiğini belirtiyor [16]. Ayrıca, erkek ve dişi ayarımı gözetilmeden kölelere “karabaş” adının verildiği de söz konusudur.

Öte yanda köleliğin XI. yüzyıl topluluklarında geniş yer tutan bir kurum olduğunu, Divan'da gerek onlara verilen adlardan gerek kölelerin sosyal hayattaki durumunu yansıtan sözlerden anla­maktayız [17].

X. yüzyıldan başlayarak Türk illerine yavaş yavaş giren Müs­lümanlık, öteden beri süregelen kölelik kurumuna yeni değer yargıları da katmıştır. Üstelik, İslâm dininin yerleşip yayılması, bu değer yargılarını da birlikte getirmiş ve kölelik bir de “şeriat” hükümlerine göre yön kazanmıştır. Durum böyle olunca, İslâm dininin bu kuruma bakış tarzını da gözden uzak tutmamak gerekiyor.

İslâm'da kölelik

İslâm dini köleliği değerlendirirken bu kurumun Arap dünya­sındaki yapısını göz önüne alıyor. Çünkü, İslamiyetken önce özel­likle “Cahiliyye” döneminde kölelik, önemli bir sosyal kurum duru­mundaydı. Köleler, sert ve acımasız davranışlarla karşı karşıya kalıyordu [18].

İslâmiyetten sonra da bu kurumun sürdürüldüğü görülüyor. Bunda, “İslâm fütuhatı”nın rolü büyüktür. Çünkü, Hz. Peygamber’in Arap kabileleri ile yaptığı savaşlarda, kadın ve çocuklar da olmak üzere, ele geçirilen savaş esirleri, eski Arap geleneklerine göre “fidye-i necat” (kurtuluş akçası) ödemeleri gerekiyordu. Bunu ödeyememe durumunda ise “esaret”e düşülüyordu. Bunun sonucu olarak da köle ve câriye kullanımı Arap dünyasında hoş görü ile karşılanıyordu.

Burada, üzerinde önemle durulması gereken nokta, İslâmiyetin kölelik kurumuna, eskiye göre, daha toleranslı bir bakış tarzı getir­mesidir. Şöyle ki Kur'ân-ı Kerîm'de, “Köle ve câriyelere iyilik ve güzellikle muamele edilmesi, onlara karşı cabbarlıktan kaçınılması ’ [19] önerilmektedir. Ayrıca, “Kölelerin korunması, rızklarının tam ve eksiksiz verilmesi, çünkü o rızkın da Allah’tan geldiği”[20] öğütlenmektedir.

Öte yanda, kölelere iyi davranılması ve onların korunması konusunda da Hz. Muhammed’in birçok hadis'leri ile karşılaşıyoruz. Söz gelişi: “ yine sizin biriniz (memlûküne) kulum, câriyem! diye hitap etmesin (Çünkü hepiniz Allah’ın kulusunuz, hepiniz mem­lûksunuz) ve lâkin yiğitim, kızım, oğlum! diye seslensin” [21] ya da “Herhangi bir kişi müslim bir rakabe âzâdlarsa Allah, onun her uzvuna (mukabil), âzâd edenin bir uzvunu (cehennem) ateşin­den halâs eder” [22]veya “Sizden biriniz hâdimini döğdüğünde yüzüne vurmaktan ictinab etsin” [23] gibi hadisler, köleliği koruyucu nitelik­tedir.

Bir de “şeriat” açısından konuya bakılırsa, esirlerin hukuki durumlarının değişik hükümlere bağlandığı görülür, öncelikle kö­leler, efendinin malı olarak kabul edilmiştir. Onlara herhangi bir kanunî yetki tanınmamıştır. Köleler, ne “vasi” ne de “nâzır” ola­bilirler; bütün kazançları efendileri içindir. Gene bu hükümlere göre, kadın köleler, efendilerinin malı olduğu için onların “istifrâş” (odalık)’ı olabilirler, aralarında nikâha gerek yoktur. Erkek köleler ise efendilerinin izni ile iki kere nikâh edebilirler; ancak bunlar, evleneceği kadının efendisine vermek zorunda olduğu “mehir”i çalışarak ödemek durumunda kalır. Eğer bir köle, karısını boşamışsa, “iddet” (bekleme) süresi içinde o kadını yeniden alabilir; fakat, ikinci kez boşamışsa “talâk” kesinleşir [24].

Öte yanda başka biri ile evli olan câriyenin çocukları, köle olarak efendinin malı sayılır; çocuk, câriyenin sahibinden olmuşsa hürdür. Bu hüküm, eski Araplardaki, “Çocuk batna çeker, yani çocuk annenin medenî haline uyar. Bunun için çocuk her durumda köle olarak doğar” anlayışını kaldırmış oluyordu. Bundan dolayı bir kişi, satın alma yoluyla veya bir başka câriye edinmişse, câriyenin gebe olup olmadığını anlamak için bir süre beklemesi gerekir. Buna, “istibrâ” (beklemek ya da câriyenin rahminin boş olup ol­madığını araştırmak) denir [25].

İslâmda köleliğin bir başka önemli noktası da “âzâdlık” kurumudur. Bu yolla bir köle, özgürlüğüne kavuşabilir. “Âzâdlık”ı, İslâm dininin desteklediği ve salık verdiği bir gerçek. Çünkü Hz. Muhammed’in bu konudaki sözleri gözden uzak tutulmamalıdır.

“Âzâdlık” genel olarak üç yolla gerçekleşebiliyor. Birincisi, efendinin kölesine “Ben öldüğümde hürsün” demesiyle olabiliyor; buna “tedbir” adı veriliyor. İkincisi, efendinin sağlığında “Bundan böyle hürsün” demesi ile gerçekleşiyor. Efendi bunu yaparken o kölenin üzerinde başkalarının hissesi varsa onları da ödemek zorunda kalıyor; ödemiyorsa o köle, yarı hür kabul ediliyor ki buna “muba az deniliyor. Üçüncüsü ve en çok geçerli olanı, kölenin çalışarak bede­lini ödemesi ile ortaya çıkıyor. Bu tür “azâdlık”a da “mükâteb adı veriliyor [26].

Ana çizgileri ile verdiğimiz bu hükümler ve öteki incelikleri iyiden iyiye gözden geçirilecek olursa, İslâm dininin kölelik kurumunu katı kalıplardan kurtardığı, onu yumuşatıcı ve daha insanca davra­nışlara bağlamaya çalıştığı söylenebilir.

İslâmiyetten sonra Türklerde kölelik

İslâmiyetin kabulünden sonra Türk sosyal hayatında kölelik yeni değerler ve kullanım alanları kazanmaya başlar.

Selçuklular döneminde sultanların hizmetinde özel olarak ye­tiştirilmiş köleler bulunmaktaydı. Bu kölelerin en önde gelen görev­leri “hâciblik”ti [27].

Öte yanda Selçuklular, devlet hizmetinde ve orduda kullan­mak üzere Türkmenlere büyük değer ve önem veriyorlardı. Her ne kadar Türkmenler, devlete büyük sıkıntı ve güçlükler yarat­mışlarsa da onların arasından seçilen binlerce genç, “gulam” (kö­lelik) sistemine göre yetiştirilmiş; bu yetişen gençler, sultanların hizmetlerinde bulunmuşlar, devlete gönülden bağlanmışlardır . Orduda ise bu satın alınan çocuklar, özellikle Samanoğulları döne­minde belirli yöntemler doğrultusunda eğitilmişler ve “hassa kıtaları”nda görev almışlardır [29]. özel olarak devşirilen ve yetiş­tirilen bu kölelerin savaşlardaki başarıları da gözden uzak tutulma­malıdır. Söz gelişi, Malazgirt Savaşı’nda Bizans İmparatoru’nu esir alan bir köledir. Nitekim bu köleyi Alp Arslan el üstünde tut­muştur[30].

Bu dönemde câriyelere verilen değeri ise onların saraydaki varlıklarından anlıyoruz. Üstelik, sultanlar tarafından birçok câriyenin başkalarına armağan olarak verildiği de görülmektedir [31].

Selçukluların Türk köleleri kullanmada daha değişik bir yön­tem uyguladıkları dikkati çekiyor. Onlar, bu köleleri genellikle eğitmek ve yetiştirmek eğilimindedirler. Başka kölelerin yaptıkları ev süpürmek, hayvanlara bakmak vb. işlerde onları kullanmazlar, devlet hizmeti için yetiştirirlerdi. Nitekim birçok Türk köle, devlet görevinde ve orduda önemli yerlere kadar yükselmişlerdi [32].

Selçuklulardan sonra Osmanlı devletinin kurulması ve impara­torluğa geçmesi ile kölelik kurumu, daha da gelişmiş, din ve devletin sağladığı hoş görü ile sosyal hayatta önemli bir yer etmiştir.

Osmanlıların kuruluşundan sonra devlet, genişleme politikası gereği hem Anadolu’ya hem de Rumeli’ye akınlar düzenlemeye başlar. Bu akınlar sonucu elde edilen başarılar, birçok savaş gani­metleri yanında sayısız esirlerin de ele geçmesini sağlıyordu. Bu esirler, genellikle devlet ve saray hizmetinde kullanılırken câriyelerın sayısı da gün geçtikçe artıyordu. Osmanoğullarının ilk baş­şehri Bursa’da, ikinci başşehri Edirne’de savaş sonrası elde edilen esirlerin satıldığı “esir pazarları” vardı [33].

Osmanlı devletinde kölelerin saray hizmetinde kullanılması ve özellikle câriyelerin saraya girmesi, Orhan Bey zamanından başlayarak gittikçe arttı. Fatih döneminde kurulan “Harem”, “cariyelik” kurumunun oluşmasında, gelişmesinde ve revaç bul­masında büyük etken olmuştur [34]. üstelik, I. Bayezid döneminde “Hadim Ağalığının varlığı söz konusu olduğuna göre “Harem” hayatinin başlangıcı daha da geriye götürülebilir [35]. .

“Harem”in sarayda yerleşmesi ve cariyelerle bezenmesi, yeni uygulamaları birlikte getirdi, o zamana değin padişahların Türk kızları ile evlenmeleri geleneği bir kenara itildi, câriyeler ile evlenme ya da onlarla düşüp kalkma alışkanlıkları baş gösterdi. Bu yolu açan da Kanuni oldu, o dönemde saray, çok sayıda esir ve cariyelerle dolmuştu. Nitekim bu cariyelerden olan Ukranyalı Rokzaları (Hürrem Sultan) ile evlenen Sultan Süleyman, sarayda kadın çekişmelerine yol açmış oluyordu [36].

XVI. yüzyılda iyiden iyiye gelişen bu saray geleneği, H. Osman ile ilk tepkiyi görür. Bu padişah, saray geleneklerini değiştir­mek, “Harem-i hümayun”u kaldırmak, sultanların Türk âilelerden kız almasına yeniden yol açmak emelini gütmeye başladı. Bunun sonucu olarak önce Şeyhülislam Esat Efendi'nin daha sonra Pertev Paşa'nın kızı ile evlendi [37]. Ancak onun bu yolda attığı adim, kendisinden sonra gelenlerce sürdürülemedi.

Sarayda böylesine yerleşen kölelik kurumu, bir başka açıdan devlet ve ordu adına da işletiliyordu. Selçuklularda görülen “Gulam” sistemi, Osmanlılarda ’de benimsenen “Pencik Kanunu” gere­ğince “Acemi oğlan” olarak karşımıza çıkıyor. Osmanlıların “Ru­meli fetihleri” ile elde edilen esirlerden bir bölüğü “Acemi teşki­lâtına alınır, bir bölüğü de saraya ayrılırdı. “Acemi teşkilâtı' na almanlar, ordu İçin yetiştirilir; saraya ayrılanlar ise Edirne sarayı, Galatasarayı ve Atmeydani'ndaki İbrahim Paşa sarayında eğitilirlerdi. Acemi oğlanları içinde Bosnalı Müslümanlar ise doğrudan doğruya saray hizmetine alınıyorlardı[ 38]. Bu da kölelik kurumunun bir başka görünümünü sergiliyordu.

Varlığını sürdürdüğü yüzyıllar boyunca bu kurumun sosyal hayattaki görünümü de dikkat çekicidir. “Esir kaynakları”, “Esir pazarları”, “Esir alım satımındaki tutum ve resmî işlemler”, “Esir­lerin satıldıkları yerler”, “Esirlere yapılan davranışlar”, “Gördükleri eğitim ve kullanıldıkları yerler”, “Efendilerinin onlar üzerindeki hak ve yetkileri ’ gibi konular, kölelik kurumunun en belirgin unsurları olarak karşımıza çıkar.

“Esir kaynakları”, öncelikle savaşlar, insan avcılığı, hediye verme yolu ve ticaret olarak dört ana grupta toplanabilir.

Esir elde edilmesinde ilk sırayı savaşlar alırlar. Osmanlı kanun­larına göre savaşta elde edilen esirlerin beşte biri padişaha düşmekte idi; kalanları ise öteki devlet büyükleri paylaşırdı. Nitekim, impara­torluğun yükselme döneminde, özellikle Koca Sinan Paşa’nın serdarlığı sıralarında esir sayısı öylesine çoğalmıştı ki bunların yaş­lıları, kendilerinden fidye dahi istenmeden serbest bırakılmıştı [39].

Savaşlar dışında sınır boylarındaki akıncı güçlerin küçük çap­taki ileri harekâtı, esir elde edilmesinde bir başka yol olarak karşı­mıza çıkıyor. Akıncılar, güz aylarında devletin gösterdiği hedeflere karşı akınlar yaparlardı. Bu akınlarda birçok ganimet yanında elde edilen binlerce genç ve güzel kızlarla oğlanlar, İstanbul esir pazarlarına gönderiliyordu.

Bir de bu işi geçim vasıtası olarak kullanan yeniçeriler de vardı. İnsan avcılığı biçiminde Azak, Kılburun, özi, Çchrin, Hotin, Kamamçe, Bosna, Kilis, Açu, Tiflis vb. kalelerde nöbetçi olan yeni­çeriler, Kazak, Kalmuk, Nogay, Çerkeş beyleri ve Tatar Hanları ile iş birliği yaparak esir toplarlardı. Karlofça ve İstanbul antlaşmaları ile bu yol yasaklanmıştır[40]. Bunların yanı sıra insan avcılarının da küçük çapta esir elde ettikleri söz konusudur. Kaf­kasya’nın güzel kızları, kırlara veya dere kenarlarına gezmeye çıktıklarında bu kişilerce kaçırılır ya da evlenme sözü ile kandırılarak İstanbul'a getirilirdi [41]. Öte yanda korsan avcılığını da buraya ek­lemek gerekir [42].

Hediye verme yolu da köle elde edilmesinin bir başka yönü olarak karşımıza çıkıyor. Önce devletler arasında köle ve cariyeler sunulması yaygın bir gelenektir. Bu, daha çok güçsüz devletlerin güçlü padişahları onurlandırmak ya da onlara yaranmak İçin seç­tikleri bir yoldu. Osmanlı 'Harem”i bu yoldan birçok köle ve özel­likle cariye kazanmıştı [43].

Esir kaynaklarının en önemlisi ve klasik olanı, ''satın alma” yoludur. Eskiçağ'dan beri süregelen bu ticari gelenek, Osmanlı İmparatorluğu boyunca sürmüş, üstelik büyük bir kazanç yolu ol­muştur. Esir ticareti de iki ayrı kolda seyir gösteriyordu. Birincisi, bu İş ile uğraşanların esirleri elde ettikleri bölgelerdir. Nitekim Osmanlı devletinde esir ticaretini besleyen dört ana bölge söz konusu­dur. Birincisi Kafkas bölgesidir ki çerkes, Abaza, Gürcü köleler bu bölgeden geliyordu. Fatih döneminden sonra artan Arap ve Zenci köleleri toplama merkezleri, Afrika'da “Musavvâ”, Arabistan’da “Cidde” idi. Kuzey Afrika’da ise Libya, Tunus, Cezayir ve Senegal ayrı bir bölge olarak karşımıza çıkıyor. Yunanistan, . Sırbistan, Bulgaristan yanında daha kuzeyde Lehistan, Macaris­tan, Ukrayna, Polonya ve Rusya, Balkan bölgesini oluşturuyordu.

Kölelerin elde edilmesinde bir başka önemli yer “esir pazar­ları” idi. Yukarıdan beri saydığımız değişik esir kaynaklarından . toplanarak “esir pazarları”na getirilen köleler, mal gibi alınıp sa­tılmışlardır. İstanbul’a gelen kölelerin birçoğu ise bu güzel şehir­de yaşama arzusu ile satılmayı kendileri istiyordu: “Bir diyar-ı İslâmda öleyim” dileği, daha çok Çerkesler arasında yaygındı [44].

Esir ticaretine dinin hoş görü ile bakması bir yana onun dev­lete kazandırdığı gelirler de bu ticaretin devletçe destek görmesini sağlamıştır. Başbakanlık Arşivi’nin 78 numaralı Mühimme Defteri'nde 26 cemaziyelevvel () tarihli İstanbul kadısına çıka­rılan bir buyruk ile padişah, bir “esir hanı” yapılmasını istemek­tedir. Bunun üzerine Bedesten’in soluna sonradan “Tavuk Pazarı” da denilen yere altlı üstlü odalı büyük bir han yaptırıldı. İm­paratorluğun başından beri düzensiz ve dağınık yerlerde sürdürü­len köle alım satımı, daha önce III. Murad döneminde eski ve yeni Bedestenlerde merkezîleştirilmişti; arkasından I. Ahmed’in bu buyruğu ile esir ticareti bir pazarda toplanmış oldu. Nitekim bu han, esir ticaretinin yasaklandığı tarihe kadar varlığını sürdürmüştür. Daha sonraki yıllarda Fatih ve Üsküdar’da da “esir pazarı”nın ku­rulduğu görülmektedir. Üstelik, Çerkeş ve Gürcü kölelerin “Av­ret pazarı”nda, zencilerin de “Tiryaki çarşısı”nda pazarlandıkları söz konusudur [45].

Öte yanda satılmaları sırasında köleler, hiçbir söz hakkına sahip değillerdi. Efendileri ya da satıcıları neye karar verirlerse ona uyarlardı. Köleyi satın alacak kişi, onu en ince hatlarına kadar göz­den geçirir, erkeklerin güçlü kuvvetli olanları seçilirdi. Eğer satın alınacak câriye, “odalık” olacak ise satın alacak kişi, kızın göğsünü, kollarını, bacaklarını bir iyi kontrol ederdi, buna karşı çıkanların cezası büyük olurdu. Ayrıca, özellikle kadın kölelerin zaman za­man uygunsuz satışlar ile karşı karşıya kaldıkları da söz konusu­dur. Bunların başında “fuhuşa teşvik” geliyor. Bu yol, İstanbul’­daki azınlıkların veya yabancıların zenginlerine, beğendikleri kız­ları sözde denemek üzere geçici bir süre bırakmakla gerçekleştirili­yordu. Yer yer aynı yolu esircilerin, uçarı gençlere de tanıdıkları oluyordu. Bunun farkına varan padişah, İstanbul kadılığına gön­derdiği H. /M. , H. /M. , H. /M. tarihli buyruklar ile bu uygunsuz satışların durdurulmasını, özellikle Müslüman olamayan azınlıklara câriye satılmasını yasaklamıştı[46]. Buna karşın sözü edilen ahlâk dışı ticaretin el altından yer yer sürdürül­düğü de anlaşılıyor.

Esir pazarlarından ya da öteki kaynaklardan elde edilen köle ve câriyelerin kullanıldıkları yerler ile onların yaptıkları hizmet­ler de değişiklik gösteriyor. Kullanıldıkları yerleri de saray ve konak çevresi olarak iki ana grupta toplayabiliriz.

“Saray” denilince akla öncelikle “Harem” gelir. Bu bölüm, sarayın kapalı olduğu kadar en ilgi çekici ve bilinmeyen yerlerin­den biridir. “Harem” konusunda bugüne değin gerek yerli gerek yabancı gözlemci ve araştırmacılarca birçok yazı yazılmış, değişik söylentiler ortaya atılmıştımonash.pw, bunların doğruluğu kesin de­ğildir [47]. Bununla birlikte Ayşe Sultan, Leylâ Saz, Prenses Cavidan gibi o hayatın içinden çıkmış, o ortamı yaşamış olanla­rın anılan bize gerçek “Harem”i bir parça olsun gerçek yönleri ile verebilmektedir.

“Harem”in önde gelen unsuru, “câriyelik kurumu”dur. Sa­ray’a yeni gelen câriyelerin belli kurallar çerçevesinde oraya uyu­mu öncelikle sağlanırdı. Arkasından “Harem kanunları” işlemeye başlardı [48]. Saray’da câriyelerin varlığı öteki hizmetlileri de bir­likte getiriyordu.

“Saray”dan sonra konak ve çevresi içinde kölelerin kullanıl­ması ise, kaynaklandığı Saray’a göre, daha değişik bir görünüm içindedir. Buralarda köle sayısı daha az olduğu için onlarla tek tek ve yakından ilgilenme geleneği yaygındı. Efendiler, kölelere çoğun­lukla ana-baba gibi davranırlar, onların yetişmeleri için ellerinden geleni esirgemezlerdi. Üstelik, kadın köleleri yaşlanmadan “âzâd” ederek kendilerine uygun bir kocaya verirlerdi, öte yanda iyilikse­ver vezirler ya da varlıklı kimseler, zeki ve uyanık kölelerini eğitme ve yetiştirme yoluna gitmişler; üstelik onların devlet katında önemli yerlere gelmesinde yardımcı olmuşlardır. Nitekim bu yolla vezir­liklere kadar yükselen köleler ile karşılaşıyoruz [49].

Osmanlı sosyal hayatında, özellikle konak, köşk ve varlıklı aile­lerin evlerinde, kadın kölelerin önemli bir yeri vardı. Değişik yol­lardan elde edilen câriyeler, çoğunlukla “odalık” olarak alınırdı. Ancak, bu odalıklar yüzünden birçok ailelerde kıskançlıklar sonucu büyük geçimsizlikler baş göstermiş, üstelik bu ortamdan en çok et­kilenenler de câriyeler olmuştur.

Erkek köleler ise daha çok ayak işlerinde kullanılıyordu. Yetenekli olanlarına ya da iş bilenlerine konak yönetiminin bile verildiği oluyordu. Ancak, şurası bir gerçek ki câriyelere göre erkek kölelere yapılan davranışlar daha soğuktu [50].

Köleler arasında en çok güçlük çekenler, kuşkusuz Türkçe bil­meyenler ve özellikle Arap ve Zenci olanları idi. .Bunlar, çoğunlukla mutfağa sokulur, çamaşıra verilir, “âzâd” edilecekleri güne kadar günleri ocak başında geçerdi. Gene de durumlarından yakınmaz­lardı.

Saray, konak, köşk ve çevresinde yoğunlaşan kölelik, alt kesime doğru inildikçe pek rağbet görmez, zaman zaman orta halli ailelerin köle kullandıkları söz konusudur. Ancak bu durum, ko­nak ve köşk çevresindeki kadar değildir. Üstelik konak çevresinin köle kullanması biraz da gösterişten ileri geliyordu. Nitekim bir pa­şanın ağırlığı, biraz da kullandığı köle ve câriye sayısına göre de değerlendirilebiliyordu [51].

Kölelerin böylesine değişik sosyal çevrede yerini alması, on­ların değişik davranışlar ile yüz yüze gelmelerini ortaya çıkaracak­tı. öncelikle onların üzerinde efendilerinin hak ve yetkileri, gerek hukukî açıdan gerek gelenek açısından olsun tam bir sınırsızlık için­de idi. Hiçbir zaman, hiçbir yerde onlar, söz hakkına sahip değil­ler, üstelik her emre uymak zorundaydılar. “Mahkeme sicilleri” (Şeriyye sicilleri)nden anlaşıldığına göre ağır koşullar altında bu­lunan köleler ile efendileri arasında sık sık anlaşmazlıklar çıkıyor­du [52]. Üstelik içinde bulunduğu ağır durumlara dayanamayan ve bu yüzden kaçan birçok köle de vardı. Gene de bunlar, efendileri­nin mahkemeye baş vurması üzerine er geç yakalanır ve ister iste­mez eski yaşayışlarına dönerlerdi.

Bunların dışında Türk sosyal hayatında çoğunlukla iyi dav­ranışlarla karşılaşan köleler, zamanla özgürlüklerini kazanarak halk arasına katılabilirlerdi. Yukarıda “İslâmiyette kölelik”i de­ğerlendirirken belirttiğimiz gibi, eğer efendisi köleyi “âzâd” etmiş­se, bu kişi, kanun önünde kendi varlığından da köleye birtakım hak bırakabiliyordu. Üstelik birçok efendi, çocukları ile birlikte ،،âzâd” edilmiş kölelerine de yüklü bağışlarda bulunmuşlardır, öte yanda câriyesini “âzâd” ederek onunla resmen evlenen ya da kölesinin çehizini düzerek onu bir başkası ile evlendiren efendilere de çok rastlanmıştır [53].

Kölelik kurumunda bir başka önemli nokta da “kölelik süresi”dir. Gerek Saray’da gerek sosyal çevrede bu süre, beyaz köleler için dokuz, siyahiler için yedi yıl olarak belirlenmiş. Bu sürenin sonunda kendilerine “âzâdlık kâğıdı” verilirdi. Onlar, isterlerse efendilerinin yanlarında kalabilirler, isterlerse bütün mal varlığı verilerek “çırağ” edilirlerdi [54].

Kölelik kurumunun ortadan kalkışı

Eski Türklerden başlayarak Türk sosyal hayatında görülen, İslâmdan sonra yeni değer yargıları ile beslenen ve Osmanlı İmpa­ratorluğu boyunca gerek din gerek devlet gözetimi ile sosyal hayata iyiden iyiye yerleşen “Kölelik kurumu”, biraz da dünya devletleri politikasının zorlaması ile, XIX. yüzyıl ortalarından başlayarak Osmanlı yönetimince de birtakım tepkilerle karşılaştı. Aslında böylesine köklü bir kurumun öyle birden bire ortadan kalkması da düşünülemezdi. Nitekim sözünü edeceğimiz ilk tepkilerden ancak yıl sonra Türk sosyal hayatından yavaş yavaş çekildi gitti [55].

Tanzimat’la başlayan bu tepkilere geçmeden, daha önceleri Sultan II. Osman’dan gelen ilk tepkiden söz etmekte yarar var. O, câriyeler ile düşüp kalkmayı bir yana bırakarak ve Türk kızları ile evlenerek “Harem” alışkanlığını yıkmak istedi [56]. Böylece var­lığını ve gelişmesini Saray’a borçlu olan “Harem” ilk tepkiyi de Saray’dan görüyordu. Ancak, bu padişahın davranışı kendinden sonrakilerce benimesenemedi, üstelik “Harem” daha da genişledi.

Kölelik kurumuna daha geniş tepki, Tanzimat’tan sonra kendini gösterir. 3 kasım günlü Hatt-ı Hümayun'da yer alan:

“ tebaa-ı saltanat-ı seniyyemizden olan ahâli-i İslâm ve milel-i sâ’ire bu müsâ’adât-ı şâhâncmize bilâ-istisnâ mazhar olmak üzere can ve ırz ve nâmus ve mal maddelerinden hükm-i şeri ikti- zâsınca kâffe-i memâlik-i mahrûsamız ahâlisine taraf-ı şâhânem- den emniyet-i kâmile verilmiş” [57].

yolundaki sözler, halk arasında en küçük bir ayırım gözetil­meden eşitliğin sağlanacağını açıklıyordu. Ayrıca Reşit Paşa, sadarete geçer geçmez (28 eylül ) “Mücrimlere işkence ve ezi­yetin men’i ve esir pazarlarının kaldırılması kabilinden faaliyet­ler” göstermişti[58]. Bunun arkası kesilmedi, ’de Sultan Abdülmecid, bir gün “meclis-i vükelâ”da vergiler üzerinde görüşü­lürken “Bâb-ı Alî”ye geldi; Üserâ-yı zenciyye ticaretini yasakladığını bildirdi [59]. Padişahın bu kararı, daha sonra irade-i seniyye'ler ile res­miyete döküldü, ()’te zenci ticareti yeniden yasaklanır­ken[60], aynı yıl Üsküdar Esir Pazarı kaldırılıyordu.[61].

Öte yanda Dünya devletlerinin o dönemde köleliğe karşı gös­terdiği tepkilere Osmanlı yönetimi, ister istemez ilgisiz kalamazdı; Paris Antlaşması ile Avrupa Devletler Cemiyeti’ne girerek bu yolda ilk adımı atmıştı. Bu antlaşma sonucu Osmanlı hükümeti, zenci köle ticaretini kaldıracağına, bu ticaret ile uğraşanları cezalandıracağına ve kölelerin ellerine âzâd-name verilece­ğine ilişkin sözleşmeler yapmıştı [62].

Bu olaylar sonucu olsa gerek, Başbakanlık Devlet Arşîvi’nde eli­mize geçen iki belgede, Üserâ-yı zenciyye ticaretinin kesinlikle yasak­landığı Mısır ve Bingazi valilerine duyurulmakta, Akdeniz’de köle ticareti yapan gemilerin bu işten alıkonulması istenmektedir [63].

Ayrıca, padişah 9 muharrem () günlü ferman ile yalnız Çerkeş köle ticaretini yasaklamıştı; () yılının Cemazıyelahır’ında ise yeniden zenci ticaretinin yasaklandığını bir kez daha duyuruyordu [64]. Bu konuda Trablusgarb, Bağdad, Bursa valileri ile Basra Körfezi’ndeki Osmanlı donanmaları komutanla­rına kesin emir verildi. O sırada Alışır valisi bulunan Said Paşa’ya da Sudan ve Habeşistan’dan alınarak Mısır’a getirilen zenci­lerin satılmasının engellenmesi ve bu işle uğraşanların şiddetle ce­zalandırılmalarını isteyen emr-i âlî gönderiliyordu [65].

Bu arada aynı yılda Meclis-i vâlâ’nın aldığı bir karar üze­rinde kısaca durmak gerekir [66]. Bu karar, birkaç yönden dikkat çe­kici nitelikte görünüyor, önce H. (M. ) yılında yasakla­nan zenci ticaretine, Trablusgarb ve öteki bölgelerde uyulmadığı dile getiriliyor. İkincisi, zenci ticareti yasaklanırken Çerkeş köle­lerin satıldıkları yerlerdeki durumlarının iyi olduğu, bundan dolayı onların alım satımının yasaklanmasına gerek duyulmadığı belirtili­yor. Üçüncüsü ve en önemlisi ise bu yasaklamanın İngiliz elçiliğine duyurulmasının istenmesidir. Aslında o dönemde, Dünyadaki esir ticaretinin kaldırılmasında, daha önce de belirttiğimiz gibi, İngil­tere büyük çaba harcıyordu. Onun için bu devletin Osmanlı İmpa­ratorluğuna bu konuda telkinlerde bulunabileceği gözden uzak tutulamaz. Nitekim, İngiltere’nin köle ticaretini kaldırmadaki ön­cülüğüne öteki devletlerin de yardımcı olduğunu, daha sonraki yıllarda çıkan gazete haberlerinden öğreniyoruz [67].

Osmanlı yönetimi, bir yandan fermanlar ve hükümet karar­ları ile köle ticaretini yasaklarken bir yandan da uygulamalarda bu kararları çiğniyordu. Şöyle ki () tarihli iki irade'de Trablus valisinin gönderdiği köle ve câriyelerin yol giderlerinin ödenmesi istenirken[68] aynı anda İstanbul’a ulaşan kölelerin bir listesi de buraya ekleniyordu [69]. Bu da yönetimin bu soruna ciddi­yetle eğilmediğini açıkça gösteriyor.

Bir başka olay ise sonrasında Rus baskısından kaçan Çer- keslerin Trabzon ve Samsun çevresinde açlık ve susuzluktan zor durumda kalmaları üzerine hükümetin orada Esir pazarı kurdurarak bu kişileri sattırmasıdır. Üstelik bunların birçoğu, vükelâ ko­naklarına ya ucuz bir fiyatla ya da armağan yolu ile gönderilir [70].

İmparatorluğun, “Kölecilik aleyhtarlığı” antlaşmasının sağlandığı Brüksel Konferansı’na katılmasından ve orada alınan kararları benimsemesinden sonra, köle ticaretinin yavaş yavaş orta­dan kalktığı söz konusudur. Eskiden kalma köle kullanımı bir ya­na bırakılırsa, Esir pazarı denilen yerler artık tarihe karışmaktadır. Bunun yerini ise Evlât edinme yolu almıştır. ’e kadar süren bu yolun yanında ise gizliden gizliye “takdimcilik”, bir başka deyişle el altından köle satışlarının yapıldığı da gözden kaçmamaktadır [71].

Meşrutiyetinden önce Çerkeş îttihad ve Teâvün Cemiyeti, Saray’daki Çerkeş kızlarının çıkarılmasında Elena Kahramanı Deli Fuad Paşa'dan yardım ister. Paşa, II. Abdülhamid ile dargındır. Ancak, bu konuda İngiliz elçiliği müsteşarı Fiç Moris’i araya sokar ve kızların Saray’dan çıkarıl­masını sağlar. Bunu yaparken Fuad Paşa gene de kızlar adına üzgündür. Cemiyetin üyeleri ile konuşurken,

“ Oradaki kızlar babalarının evinden ziyade emniyette­dirler. Adamın (Abdülhamid) bu cephesi böyle sağlamdır. Bizden bir teklif vuku bulur bulmaz, emin olun derhal bunları çıkarır Sonra bu kızlar ziyan olmasın. Ortalarda kalırlar diye korkarım”[72], yolundaki sözleri, gerçekte bir anlamda doğrudur. Saray ha­yatına alışan bu kızların birden bire dışarıya çıkarılması ve kim­sesiz olanlarının yeniden esir simsarlarının eline düşmesi işten bile değildi. Gene de Çerkeş kızları Saray’dan çıkarıldı. Çıkmak iste­meyenler de oldu. Onlar, Yıldız’ın loş odalarında alıştıkları hayatı seven kimselerdi. Ancak imparatorluğun son bulması ve Türkiye Cumhuriyeti’nin saray geleneklerini yıkması, bu kurumun kesinlikle ortadan kalkmasına yol açtı.

Bununla birlikte, eskinin kalıntıları olarak zengin konakların­da görülebilen köle ve câriyeler, bu hayata alıştıklarından o yer­lerden birden bire kopamadılar [73]. O hayat içinde ya “dadı” ya “lala” ya “uşak” olarak ya da ayak işlerinde hizmet görerek ömür­lerinin sonunu getirmeye çalıştılar.

bibliyografya

Ahmet Refîk, Kadınlar Saltanatı (H ), Orhaniye Matbaası, İstanbul

ALİ RIza Bey, Balıkhane Nazırı, Bir Zamanlar İstanbul, Tercüman Temel Eser: 11, İstanbul (tarihsiz). .

Amicis, Edmondo de, İstanbul (),çev: Beynun Akyavaş, Kültür Bakanlığı Yayınları: , Baylan Matbaası, Ankara

And, MetIn, Saray ve Çevresi,''Hayat Tarih Mecmuası”, c. I, s. 5/6, I Ha­ziran

Ansay, Ord. Prof. Sabri Şakİr, Hukuk Tarihinde İslâm Hukuku, A. ü. ilahiyat Fakültesi Yayını: 25, Ankara

BARKAN, O. LÜTFİ, Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat, “Tanzimat- I Maaril''Matbaası, İstanbul , s.

__________ , Edirne Askeri Kassami’na Ait Tereke Defterleri () - “ Belge­ler,” Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara , c. 3, s.

Baykal, a. Kemal, Odalıklar, “Tarih Dünyâsı”, s. 36, 24 Aralık

Baysun, Cavİt, Mustafa Reşit Paşa, “Tanzimat I,” Maaril" Matbaası, İstanbul , s-

BirseL, Salah, Kanlıca’da Bir Sadrazam. “Türk Dili”, c. 38, s. , Aralık

Çağatay, Dr. Neşet, İslamdan önce Arap Tarihi ve Cahiliyye Çağı, A. Ü. İlâhiyat Fakültesi Yayını: 41, Ankara üniversitesi Basımevi, Ankara

Çandiroğlu, GülÇİn, Türk Toplumunda Kadın, “Hayat Tarih Mecmuası”, c. I s. 4, 1 Mayıs

DÜZDAĞ, M. ERTUĞRUL, Şeyhülislam Ebussuud Efendi Fetvaları Işığında Asır Türk Hayatı, Enderun Kitabevi, Hikmet Basımevi, İstanbul

Eberhard, Prof.W., Çin’inŞİmâl Komşuları, Türk Tarih Kurumu Yayını, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara

Engelhard, Ed., Tanzimat,çev: Ayda Düz, Milliyet Yayınları Tarih Dizisi: Yelken Matbaası, İstanbul

Esen, Prof. Bülent Nuri, Kölelik ve Hürriyet, On Kitap Kulübü: 2, Nebioğlu Yayınevi ve Matbaası, İstanbul (tarihsiz).

Fetgerİ, Mehmet, Osmanlı Âlem-i İctimâisinde Çerkeş Kadınları, Zerafet Mat­baası, İstanbul

Findikoglu, Z. Fahri, Tanzimatta İçtimâi Hayat, “Tanzimat I,” Maarif Mat­baası, İstanbul , s.

GENÇ, DR. REŞAT, Divanü Lugâti't-Türk'e göre XI yy'da Türk illerinin Siyasi, Etnik, Sosyal ve Kültürel Durumu, Basılmamış Doktora Tezi, D. T. c. F. Kütüphanesi, Yazma Eserler Bölümü.

Gülensoy, Çelİk, 70 Odasıyla Serasker Rıza Paşa Konağı, “Yıllarboyu”, s. 3, Haziran

Günaltay, Şemsettin, İslamdan önce Araplar Arasında Kadının Durumu,'Belle­ten”. Ekim

Hifzi, Veldet, Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat, “ Tanzimat I,”Maarif Matbaası, İstanbul , s.

HİSAR, A. ŞİNASİ, Boğaziçi YaIıları, Varlık Yayınları, İstanbul

___________Eski Zaman Köşkleri, Varlık Yayınları, İstanbul

İNALCIK, Halİl, Osmanlı Hukukuna Giriş, “Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi”, c.

İslâm Ansiklopedisi:

____________:Abd,abid, cüz: 2 (4. b.) M. E. Basımevi, İstanbul , s

_____________:Çerkesler,cüz: 25 (3. b.) M. E. Basımevi, İstanbul , s

______________:Memlûk, cüz: 77 (3. b.), M. E. Basımevi, İstanbul , s

____________Türkler, (Kültür ve Teşkilat) cüz: , M. E. Basımevi, İstanbul , s.

İZGİ, ÖZKAN,İslâmiyetten önce Türklerde Kadın, “Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi”, ,

Karal, e. ZİYA, Osmanlı Tarihi, Nizam-i Cedid ve Tanzimat Devirleri (­), c. 5, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara

———, Osmanlı Tarihi, Islahat Fermanı Devri (), C. 6, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara

KonyalI, I. Hakkı, Câriyeler ve Esir Pazarı, “Tarih Dünyâsı”, yıl: I , S. 2, 1 Mayıs

Köprülü, m. Fuat, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri Hakkında Bazı Mülâhazalar, Evkaf Matbaası, İstanbul

KÖymen, m. Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara

_______________Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ayyıldız Matbaası, Ankara

_______________Tuğrul Bey ve Zamanı, Kültür Bakanlığı Kültür Eserleri: 4, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul

Ongan, Halit, Ankara'nın I Numaralı Şeriyye Sicili, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara

ÖZTUNA, Yılmaz, Kanuni Devrinde İstanbul, “Hayat Tarih Mecmuası”, c. 2, S. 8, I Eylül

———, Osmanlı Sarayında Câriyeler, “Hayat Tarih Mecmuası”, c. 2, s. II, I Kasım

Prenses, Cavidan. Harem ve içyüzü, “Tarihin Sesi”, s. I, I Şubat

Rado, Şevket, Esirliğin Kaldırılması Hakkında Sultan Aziz’in Fermam, “Hayat Tarih Mecmuası”, yıl: 2, c. I, s. I, 1 Şubat

Sahilloğlu, Prof. Dr. Halil, Onbeşinci Yüzyılın Sonu ile Onaltıncı Yüzyılın Başında Bursa'da Kölelerin Sosyal ve Ekonomik Hayattaki Yeri, “O.D.T.'Ü. - "Dergisi”, Özel Sayısı, s.

Saz, Leyla, Geçen Asırda Kadın Hayatı,“ileri”, 25 Nisan

_______________Harem'in içyüzü,yay: Sadi Borak, Milliyet Yayınları, Sıralar Matbaası, İstanbul

Sümer, Dr. Faruk, Osmanlı Sarayında Kadın, “Resimli Tarih Mecmuası”, VI/68,

Şehsuvaroğlu, Bedii, Türk İslâm Aleminde Kadın Hakları, '‘Hayat Tarih Mec­muası”, c. 2, S. 7, I Temmuz

TANERİ, AYDIN, Osmanlı Devletinin Kurulu؛ Döneminde Hükümdarlık Kurumun Gelişmesi ve Saray Hayatı Teşkilâtı,D. T. c. F. Yayını: , Ankara üniversitesi Basımevi, Ankara

Tokin, FüRUZAN Hüsrev, Osmanlı Türklerinde Fikir Hareketleri, Buket Bası­mevi, Ankara

Türk Ansiklopedisi:

__________: Câriye, c. 9, s.

__________: Esir, c. ,5, s.

_________: Esir Pazarı, c. 15, s.

_________: Kölelik, c. 22, s.

ULUÇAY, ÇAGATAY, Harem", Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara II. Beyazıd'ın Harem ve Safahat Âlemleri,''Yeni Tarih Dünyâsı”, c. 1, S. 7, 17 Aralık

————, Harem’in Sırrı Nedir?, “Yeni Tarih Dünyâsı'' c. 1, s. 2, 1 Ekim

Uzunçarl, İSMAİL Hakki, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara

__________:Kütahya Şehri, Devlet Matbaası, İstanbul

__________: XII-XIII. Asırlarda Anadolu'daki Fikir Hareketleri ile İçtimaî Müesseselere Bakış, III. Tarih Kongresi, Türk Tarih Kurumu IX. Seri, No: 3, Ankara

ÜlkütaşIr,M. Şakİr, Türk Toplumunda Kadının Yeri, “Hayat Tarih Mecmuası”, c. ı, S. 4, 1 Ocak

Dipnotlar

1. Bu konuda geniş bilgi için bak. Encyclopaedia of the Social Sciences, “Slavery” (Primitive, Ancient, Mediaeval), New York , Vol. XIV, s.
2. 2 Türk Ansiklopedisi, “Memlûkler”, C. XXIII, s.
3. 3 Roma’nın Stoicism mektebine bağlı feylesoflardan Seneque, köleler için şu sözleri söylüyordu: “Siz onlar esirdir diyorsunuz. Hayır, onlar da insandırlar, onlar da senin gibidir. Senin esir dediğin (insan) senin gibi aynı tohumdan vücuda gelmiştir” (Sadri Maksudi Arsal, Teokratik Devlet ve Lâik Devlet, Tanzimat I, Maarif matbaası, İstanbul , s. 85).
4. 4 Bak. Meydan Larousse, “Kölelik”, İstanbul , C. 7, s.
5. 5 İslâm Ansiklopedisi, “Türkler”, Cüz: , İstanbul , s.
6. 6 Prof. monash.pwrd, Tabalarda Köle Usulü, Belleten, C. X, S. 37, s.
7. 7 Prof. monash.pwrd, Çin'in Şimâl Komşuları, T. T. K. Basımevi, Ankara ,s
8. 8 Söz gelişi, Kül -Tegin anıtının doğu yüzündeki 7. satırda: “tabğaç budunka beglik un oğhn kul boltı, eşilik kız oğlın kün boltı “(Türk halkı - bey olacak erkek evlâdı ile - Çin halkına - kul oldu, hanımefendi olacak kız evlâdı ile -Çin halkına- câriyc oldu) denmektedir. Buna yakın bir ifâde de satırda var. Ayrıca sa¬tırda: “budını kün kul boltı” (Halkı kul ve câriye oldu) (Prof. Saadet Çağatay, Türk Lehçeleri Örnekleri, Ankara , s. ). Bilge Kağan anıtının doğu yüzündeki satırda: “Bu y de marja kul boltı” (Bu yerde bana kul oldu) (Hüseyin Namik Orkun, Eski Türk Tazıdan I, İstanbul , s. 66) sözü ve başka örnekler. Kök Türklerde köle ve cariye kullanılmasını İfade ediyorsa da bunların kullandıkları yerler ve durumlarım aydınlatan geniş bilgiye rastlayamıyoruz.
9. 9 Bu konuda şu iki makalede oldukça geniş bilgi var:<br> N. Yamada, Uighur Documents of Slaves and Adopted Sons, “Memoirs of the Faculty of Letters Osaka üniversity”, vol. XVI, March , s. <br> P. Zieme, Drei neue Uigurische Sklavendokumente, “Altorientakishe Forschungen V,Berlin , s.
10. 10 Bu konuda baş vurduğumuz belli başlı sözlükler şunlar:<br> monash.pwf, Wörterbuches der Türk - Dialecte II. 2,Petersburg , s. <br> Ahmet Caferoğlu, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, T. D. K. yayını: , İstanbul , s. <br> Sir Gerard Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Türkisch, Oxford , s. <br> Maytrısimit, yay: Dr. Şinasi Tekin, Atatürk üniversitesi Edebiyat Fakültesi yayınları: 54, Ankara , s. 75/53,16/6.
11.  monash.pw und A. von Gabain, Türkisch Turfan - Texte IV, Berlin ,, s.
12. 12 Gabain, Alttürkische Grammatik, Leipzig , s.
13. 13 Reşat Genç, Divanü Lûgati’t-Türk’e göre XI. yy'da Türk illerinin Siyasi, Etnik, Sosyal ve Kültürel Durumu, Basılmamış Doktora Tezi, DTCF Kütüphanesi, s.
14. 14 Divanü Lûgati'1-Türk Dizini, yay. Besim Atalay, Ankara , s.
15. 15 A. g. e., s.
16. 16 Divanü Lügati't-Türk Tercümesi, yay. Besim Atalay, c. I, Ankara , s.
17. 17 A.g.e., C. I, s. , C. II, s. <br> Câriyelere verilen adlar için bak: <br> A.g.e., C. I, s. 80, , , <br> C. II, s. , , <br> C. III, s. 30, , ,
18. Neşet Çağatay, İslâmdan önce Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, A. Ü. İlahiyat Fakültesi Yayını: 41, Ankara , s.
19. 19 Kur’ân-ı Kerim, “Nisa” Sûresi, âyet.
20. 20 Kur'ân-ı Kerim, “Nahl” Sûresi, âyet.
21.  Sahih-i Buharı Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercümesi, Diyanet işleri Başkanlığı Yayınları: /4, Ankara , C. 7, s. , hadis.
22. 22 A.g.e., C. 7, s. , IIII. hadis.
23. 23 A.g.e., C. 7, s. , hadis.
24. 24 Juynbol, “Şeriate göre esirlerin hukukî vaziyeti”, İslâm Ansiklopedisi, Cüz: 2, İstanbul , s. III.
25. 25 Sabri Şakir Ansay, Hukuk Tarihinde İslam Hukuku, Ankara , s.  
26. 26 A.g.c., s.
27. 27 M. Altay Köy men, Büyük Selçuklu imparatorluğu, T. T. K. Basımevi, Ankara , s.
28. 28 M. Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ayyıldız Matbaası, An¬kara , s.
29. 29 A.g.e., s. ,
30. 30 A.g.e., s. <br>İ. HakkI Uzunçarşılı, XII-XIII. Asırlarda Anadoludaki Fikir Hareketleri ile İctimati Müesseselere Bakış, III. Tarih Kongresi, Türk Tarih Kurumu IX. seri no: 3, Ankara , s.
31. M. Altay Köymen, Tuğrul Bey ve Zamanı, Kültür Bakanlığı Kültür Eserleri 4, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul , s.
32. 33 Halil Sahillioğlu, XV. yüzyılın sonu ile XVI. yüzyılın başında Bursa'da kölelerin sosyal ve ekonomik hayattaki yeri, “O. D. T. ü. Gelişme Dergisi”, özel sayısı, s. <br>İ. Hakki Konyalı, Cariyeler ve Esir Pazarı, “Tarih Dünyası”, yıl I, s. 2, 1 mayıs
33. 34 Ziya Ergins, Osmanlı Haremi Ne zaman Kuruldu, “Tarih Dünyası", yıl I, S. , 15 Ağustos
34. 35 M. Fuad Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri Hakkında Bazı Mülâhazalar, Evkaf Matbaası, İstanbul , s.
35. 36 Çağatay Uluçay, Harem II. T. T. K. Basımevi, Ankara , s. II. <br>İ. Hakki Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, T. T. K. Basımevi, Ankara , s. <br> Faruk Sümer, Osmanlı Sarayında Kadın, “Resimli Tarih Mecmuası” VI/68, İstanbul
36. 37 1. Hakki Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, T. T. K. Basımevi, Ankara , s.
37. 38 Aydın Taneri, Osmanlı Devletinin Kuruluş Döneminde Hükümdarlık Kurumunun Gelişmesi ve Saray Hayatı Teşkilâtı, Ankara , s.
38. 39 Halil Sahillioğlu, XV. yy'ın sonu ile XVI. yy'ın başında Bursa'da Kölelerin sosyal ve Ekonomik Hayattaki yeri,،،O. D. T. Ü. Gelişme Dergisi**, özel sayısı, s.
39. 40 Türk Ansiklopedisi, “Esir” maddesi C. XV, s.
40.  Leyla Saz, Harem'in içyüzü, yay: Sadi Borak, Milliyet yayınları. Sıralar Matbaası, İstanbul , s
41. 42 Hammer, Devlet-i Osmaniyye Tarihi, müt. Mehmet Ata, c. 7, İstanbul ,, s. <br>Öte yanda Korsan avcılığı konusunda ünlü Fransız gezginci Ubıcını şunları söylüyor: " Fatih’in annesi Fransız imiş, daha önce Bizans İmparatoru loannis Paleologos’la nişanlanmış; prensesi getiren gemi, kaptan-ı derya Sanca Paşa tarafından zabtedilmiş, O devirde tahtta olan II. Murat kızın dırahomasını teşkil eden gemi hamulesini kaptan-ı deryaya bırakmış, fakat kızı haremine almış. Zekâsını ve zerafetini beğenerek bir süre sonra onunla evlenmiş. II. Mehmet bu evlilikten doğmuş” ('te Türkiye, Tercüman Temel Eser, İstanbul , s. ). Ancak burada hemen şunu belirtelim ki Fatih’in annesi, Ubıcını’nın dediği gibi Fransız değil İsfendiyaroglu Damad II. İbrahim Bey’in kızı Hümâ Hatun’dur (bak. Türk Ansiklopedisi, “Hümâ Hatun” maddesi, c. XIX, s. ). <br> Gene Ubıcını, bir başka yorumunda II. Mahmud’un annesi İçin de Fran¬sız diyor (A.g.e. s. ). Oysa II. Mahmud’un annesi Nakış-ı Dil Valide Sultan'dır ve Gürcü asıllıdır (Bak. Türk Ansiklopedisi,"Nakş-ı Dil Valide Sultan maddesi, c. XXV, s. 88). Bu yanlışlık Valide Sultan’ın Frenk esirler arasında Saray’a getirilmesinden kaynaklanıyor olsa gerek. Bunlar bize yabancıların bu konularda verdiği bilgilerin iyice değerlendirilmesi ve araştırılması gerektiğini gösteriyor.
42. 43 Adnan Giz, Gülnüş Sultan, “Tarih Dünyâsı”, yıl. I, 15 Nisan
43. 44 Mehmet Fetgeri, Osmanlı Âlem-i içtimâisinde Çerkeş Kadınları, Zerafet Matbaası, İstanbul , s.
44. 45 Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, Bir Zamanlar İstanbul, Tercüman  Temel Eser: II, İstanbul , s. <br>İ. Hakki Konyalı, Cariyeleri Esir Pazarı, “Tarih Dünyası”, yıl. I, s. 2, 1 mayıs
45. 46 R. Ekrem Koçu, Esirler ve Esirciler, “Hayat Tarih” mecmuası, C. I, S. 5.
46. 47 Nitekim Türkiye’ye gelen yabancıların birçoğu, bu gerçeği açıklıkla dile getirmişlerdir. Söz gelişi, B. D. Fontmagne, “Söylentiye göre (Abdülmecid) yedi nikâhlı karısı, on dört hususî câriyesi varmış. Aslında Harem’inde hiç görmediği sekiz yüze yakın kadını varmış” (Kırım Harbi Sonrasında İstanbul, çev: Gülçiçek Soytürk, Tercüman Temel Eser: no, İstanbul , s. ) derken bu gerçeği dile getirmiş oluyor. Daha doğrusu bütünüyle anlatılanlar süreklice “-mış” larla karşımıza çıkıyor.
47. 48 “Harem” geleneklerine göre buraya ilk gelen cariye sıkı bir kontrolden geçiyor. Arkasından eğer Müslüman değilse, “kelime-i şehâdet” getirtiliyor, Müslüman ediliyor ve onun eğitimine geçiliyor (Leyla Saz, Harem'in ¡(yüzü, yay: Sadi Borak, Milliyet yayınları, İstanbul , s. 46). Bunun için sarayda özel hocalar görev yapıyordu. Söz gelişi, Çöğürcü Osman, Neyzen Mehmet Çelebi, Kemini Ahmet Çelebi, Hanende Receb Çelebi ile Kuklacı Usturacı Mehmet bu görevler ile saraya girip çıkıyorlardı, (İ. H. Uzunçarşılı , Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, T. T. K. Basımevi, Ankara , s. ). Bunların İçinde de en ünlüsü, Türk musikîsinin en büyük bestekârlarından Hacı Arif Bey idi. Bu yolda eğitilen kızlar, zamanla câriye, şâgird, usta ve gedikli derecelerine yükseliyorlardı. Bu derecelerden geçerek pâdişâhın hizmetine geçen¬lere “kadın” ünvanı verildi. Pâdişâhın birden fazla kadını varsa, I. Kadın, II. Kadın, III. Kadın diye anılırlardı. Çocuk doğuranlara ise “Haseki” denilirdi (A.g.c. s. ). ''Harem” içindeki bir gelenek de cari yelere fettanlıkları, güzellikleri, karakterleri ya da görünüşleri dikkate alınarak yeni adlar verilirdi. “Hoş-nevâ, Hande-rû, Mâh-cemâl, Mihr-İ can, Neş’e-dil, Nakş-ı nigar, Nev-res, Saye-perver, Sanavber, Şevk-efzâ, §ive-kâr, Tûbâ, Tal’at, Zîşân v.b.” (Çağatay Uluçay, Harem II,T. T. K. Basımevi, Ankara , s. 18; Eski Câriye isimleri, Vesika, “Hayat-Tarihi Mecmuası”, c. I, s. 6).
48. 49 Bunlardan birkaçı: XVI. yy'da İskender Çelebi, XIX. yy’da Koca Hüsrev Paşa (Türk Ansiklopedisi, “Kölelik” maddesi). Anadolu beyler beyi ve valilerden ishak Paşa, devşirmelerden olup Saruhanlı’nın kölesi idi; Gedik Ahmed Paşa, devşirmelerdendi; Hasan Paşa (Cezayirli) Anadolu Valisi Ömer Paşa’nın esaretindendir. Şahin Ali Paşa, Çelik Mehmet Paşa’nın kölesidir; Hüsrev Paşa, Çavuşbaşı Said Efendi’nin kölesidir (İ. H. Uzunçarşılı, Kütahya Şehri, İstanbul , s. , , ). Son devir devlet adamların¬dan Asaf Damad Mahmud Celaleddin Paşa, Hüsrev Paşa’nın kölesi ve monash.pw’un kızlarından Saliha Sultanin kocasıdır (I. M. Kemal İnal. Son Asır Türk Şâirleri, cüz I, s. 41). Ayrıca, bu konuda pek çok ünlü kişinin adlarına “Sicill-i Osmani’de rastlamak mümkündür.
49. 50 Türkiye’deki kölelerin ev içi hizmetleri konusunda M. A. Ubıcını, şunları söylüyor: “Kölelerin vazifeleri tamamıyla ev içi çalışmalar ve hizmetçiliktir Ya kendi şahsî hizmetine veya hanımlarının hizmetine bağlı bulunan bu köleler, normal olarak selamlıkta veya haremde kalırlar ve patronlarının ev arkadaşı olur ve onların boş zamanlarını birlikte geçirirler” {Türkiye , Tercüman Temel Eser : 64, İstanbul (tarihsiz) s. ). Buna göre kölelerin iyi bir dost ve arkadaş olduğu da söz konusu oluyor.
50. Ahmet Refik, Kadınlar Saltanatı, İstanbul , s.
51.  Çelik Gülersoy, 70 Odasıyla Serasker Rıza Paşa Konağı, “Yıllarboyu”, S. 3, Haziran
52. 52 Bu konuda Ankara’nın Şer'iyye Sicilleri'nde pek çok kayıt var. Bunların bir kısmını Halit Ongan yayınladı(Ankara’nın I Numaralı Şer’iyye Sicili Rebiülahır Evâhir-i muharrem , Ankara ). Ayrıca, Başbakanlık Arşivi’nde bul¬duğum bir belge ise yine bu konu ile ilgilidir: Biri, kölesinin elini ve bazı uzuvlarını keser. Kölenin şikâyeti üzerine Meclis-i Vâlâ bu cezayı ağır bulur; efendinin “te’dibi ”ne karar verilir (Başbakanlık Arşivi Vesikaları, İrâde-i Dâhiliyye, No: , sene: /). Kölelere yapılan ağır muamele konusunda Fontmagne, Abdülâziz’in doktoru Zagforos’tan duyduğu bir olayı şöyle anlatıyor; “Zengin bir Müslüman karısı, kocası tarafından hâmile bırakılan bir câriyeyi kamına tek¬meyle vurarak öldürmüş. Karısının câriyeleri üzerinde hiçbir hakkı olmayan efendi ise olayı sadece seyretmiş “(Kırım Harbi Sonrasında İstanbul, İstanbul , s. ). Öte yanda M. Ertuğrul Düzdağ, Şeyhülislâm Ubussuûd Efendi’nin fetvâlarını yayınlarken (İstanbul ), köleler ile ilgili kararları ayrı bölümlerde toplamış. Bu fetvâlarda da kölelere yapılan birçok davranışlara rastlamaktayız.
53. 53 Ö. Lütfi Barkan, Edirne Askeri Kassamı’na Âit Tereke Defterleri () ”Belgeler” T. T. K. Basımevi, Ankara , C. 3, S. ,
54. 54 Leyla Saz, Harem'in içyüzü, yay: Sadi Borak, Milliyet yayınları, İstanbul , s. 52
55. 55 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, e. 6, T. T. K. Basımevi, Ankara ,, s. <br>Öte yandan köleliğin Tanzimat’tan sonra gerilediğini M. A. Ubıcını, şöyle anlatıyor: <br> “Türkiye’de kölelerin sayısı günden güne azalmaya doğru gitmektedir. Herşeyden önce harp, artık bunları sağlayamaz olmuştur. Dış memleketlerden ticaret yoluyla İthâl edilenlere gelince, bunlar da gerek adaletlerin değişmiş olması, gerekse hükümetin bunların alim ve satımlarında çıkardığı engeller yüzünden her sene daha da seyrekleşmeye başlamıştır. Bu mey anda yılı sonlarına doğru çıkarılan bir ferman esir pazarlarının kapatılmasını emretmiş ve bu utanç verici ticaret eskiden herkesin gözü önünde yapılırken bugün sadece kanun müsaadesinden yararlanan sakil bir faaliyete dönüşmüş ve yavaş yavaş da bu adeti kaldırmaya doğru yönelmiş bulunmaktadır. (Türkiye , Tercüman , Temel Eser. 64, İstanbul , s. ). Köleliğin gerilemesi ve yavaş yavaş ortadan kalkması ko¬nusunda bu değerlendirme oldukça sağlıklı görünmektedir.
56. 56 monash.pw Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı,T. T. K. Basımevi, .Ankara , s. <br> F. Hüsrev Tökin, Osmanlı Türklerinde Fikir Hareketleri, Buket Basımevi, Ankara , s.
57. 57 E. Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, c. 5, T. T. K. Basımevi, Ankara , s.
58. 58 Cavit Baysun, Mustafa Reşit Paşa, Tanzimat I, Maarif Matbaası, İstanbul , s.
59. 59 Engelhart-Ali Rejad, Türkiye ve Tanzimat, İstanbul , s.
60. 60 Başbakanlık Arşivi, İrade-i hariciyye, sene: , no:
61.  Başbakanlık Arşivi, İrade-İ dahiliyye, sene: , no: (üç ayrı karar).
62. 62 S. Şakir Ansay, Hukuk Tarihinde İslâm Hukuku, A. Ü. İlahiyat Fakültesi yayını: 25, Ankara , s.
63. 63 Başbakanlık Arşivi, İrade-i dahiliye, sene: , no: ,
64. 64 Ömer Lütfi Barkan, Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat, “Tanzimat I,” Maarif Matbaası, İstanbul , s.
65. 65 Düstûr, İstanbul , cüz. 4 s.
66. 66 Başbakanlık Arşivi, İrade-İ dâhiliyye, sene: , no:
67. 67 “Hadika”, No: 24, 16 Kanunıevvel
68. 68 Başbakanlık Arşivi, İrade-İ dâhiliyye, sene: , no:
69. 69 Başbakanlık Arşivi, İrade-İ dâhiliyye, sene: , no:
70. 70 Çerkeş Muhacirleri, “Hürriyet”, no: 17, ,9 ekim
71.  Mehmet Fetgeri, Osmanlı Âlem-i içtimâisinde Çerkeş Kadınları, İstanbul ,, s.
72. 72 Çerkeş Kızları Saraydan Niçin Çıkarılmıştı, “Yeni Tarih Dünyası”, c. I, s. ,,
73. 73 Abdülhak Şinasi Hisar, Boğaziçi Yalıları, İstanbul , s.

Çok genel bir ifade ile, bir kızla bir erkeğin baba ocağını terkederek yeni bir ev kurmaları olayını evlenme, evlenen karı-koca ve çocuklardan oluşan küçük topluluğu da aile olarak tanımlamak mümkündür.

Bir topluluğun siyasî, sosyal, hukukî ve ahlâkî yapısını anlayabilmek için, o toplumun küçük bir modeli olan aileye bakmak gerekir. Ailenin iyi tahlil edilmesiyle, o devlete ait birçok mesele rahatlıkla çözülmüş olacaktır. Ailede, çocuklar üzerinde babanın otoritesi ile, devlet yönetiminde, hükümdarın millet üzerindeki otoritesi birbirine benzerlik göstermektedir. Eski Türk anlayışına göre "Gök kubbesi devletin, çadır ise ailenin” birer örtüsü gibi kabul ediliyordu. Gök altında devlet, çadır kubbesi altında ise aile düzeni” yer alıyordu[1]. Aile içinde “karı-koca” münasebeti ile devlette “kagan-hâtun” hukuku arasında pek fazla fark görülmüyordu.

Bir ailenin fertleri arasında sosyal, siyasî, hukukî ve ahlâkî denge varsa, o toplumlarda da sosyal, siyasî, hukukî ve ahlâkî denge var demektir. Eski Türk ailesi incelendiği vakit, Türk devletlerine etki eden bazı özelliklerini de görmek mümkündür[2].

Eski Türk aile yapısı ile Osmanlı dönemi aile yapısının gelenek- göreneklerini, çeşitli özelliklerini daha iyi anlıyabilmek için, bazı toplumların aile yapılarına kısaca bakmanın fâideli olacağı kanısındayız.

I —Değişik Toplumlarda Aile ve Evlenme Usulleri

1 — Çin Toplumunda Aile ve Evlenme Usulleri

Çin ailesi, önceleri kadının hâkim olduğu “maderşahî-anaerkil” (matriarkal), daha sonraları ise, babanın hâkim olduğu “pederşahî-babaerkil” (patriarkal) tipinde idi.

Evlenmeler, kadının güvey adayı tarafından satın alınması şeklinde olup, gelin adayı da ana evinden çeyiz getirirdi. Eski Çin’de kadın, koca, baba, kardeş ve büyük oğlanın nüfûzu altında bulunurdu.

Aile reisi babadır. Babanın otoritesi mutlak olup, çocukları satmaya, hatta öldürmeye kadar varabilirdi. Velâyet hakkı babaya aitti.

Ölen, baba veya kardeşlerin eşlerini, hiç kimse yanlarına alamazdı. Eski Çin ailesi “Geniş aile” (Büyük aile) tipinde idi[3].

2 —Hind Toplumunda Aile ve Evlenme Usulleri

Eski Hind aile yapısı kadının hâkimi olduğu “matriarkal” (maderşahî) tipinde daha sonraları dîni telâkkilerin değişmesiyle baba hâkimiyetinin kabul edildiği “patriarkal” (pederşâhî) tipine dönüştü. Bu değişiklik olmazdan önce, bir kadın birkaç kocaya sahip olabildiği gibi, bazan erkek kardeşler aynı kadınla evlenebiliyorlardı.

Evlenmenin gayesi, babaya varis olacak, babanın günahlarını affettirecek, cehennem azabından kurtulması için, âile dinini devam ettirebilecek bir oğlan evlâdına sahip olmaktı. Eğer, bir erkeğin çocuğu olmuyorsa, veya erkek çocuğuna sahip olamamışsa, karısını başka bir erkekle birleştirerek erkek çocuğuna sahip olabiliyordu. Ailede, erkek çocuğun doğumu saadet kabul edilirken, kız çocuğun doğumu ise felâket kabul ediliyordu. Bu anlayıştan dolayı, baba mirası yalnızca oğlan evlatlar arasında pay edilip, kızlar mirastan mahrum edilirlerdi.

Boşanma hakkı yalnızca kocaya ait olup, kadının boşanma hakkı yoktu. Kocası ölen kadın evlenemezdi. Kocanın, öbür alemde de sevgiye muhtaç olduğu düşünülerek, dul kadın da yakılarak öldürülürdü[4].

3 —İran’da Aile ve Evlenme Usulleri

İran’da aile, babanın hâkim olduğu “pederşahî” (patriarkal) tipinde idi.

Evlenmede, kan bağı evliliğe mani olmadığından, bir erkek kendi kızı, ya da kız kardeşi ile evlenebiliyordu. Evlilikte, poligami (çok evlilik) usûlü yaygındı. İranlı erkekler, satın alma yoluyla birçok cariyeye de sahip olabilirlerdi.

Ailede baba otoritesi hâkimdi. Bu otoriteye, kadın da çocuklar da uymaya mecburdu. Baba otoritesini tanımayan çocuklar, mirastan mahrum edilebilirdi[5].

4 — Yunanlılarda Aile ve Evlenme Usulleri

Aile yapısı, “patriarkal” (pederşahî, babaerkil) tipinde idi. Aile, bir atadan meydana gelen “Genos” (Geniş aile) şeklinde idi. Kanbağı ile meydana gelen “Genos” lar bir arada yaşar, en yaşlı olanı dinî ve idâri lider olurdu.

Atina ve Isparta’da “monogami” (tek kadınla evlenme) usûlü yaygındı. Yakın akraba evlilikleri yaygın olduğundan, iki kardeş birbiri ile evlenebilirdi.

Evlenmenin gayesi, devlete çocuk yetiştirmek şeklinde tanımlandığından, bir erkeğin evlenip devlete çocuk vermesi mecburdu. Bu amaçla, yaşlı bir erkek genç karısını bir erkeğe takdim edip, bu münasebeten doğan çocuğu öz evladı olarak kabul ederdi. Bu tür uygulamanın bir ürünü olarak, bu şehir devletlerinde nüfusun yarısı gayr-ı meşru insanlarla dolu idi.

Hellas erkekleri arasında, birbirlerinin karılarını satın alma geleneği de yaygındı. Böyle bir ortamda, kadının hiçbir siyâsî hakkı da yoktu.

Yunan Filozofu Eflâtun (m.ö. 4 yy.) aile ve devleti tanımlarken, kadınların erkekler arasında ortak olmasını, hiçbir kadının hiçbir erkekle ayrı oturmamasını, çocukların ortak olmasını, bu sebeblerle yapılan kavgaların bitmesiyle herkesin devleti sevmiş olacağını kabul ederek, devlet bünyesinden aile mefhumunu çıkarmaktadır[6].

5 — Roma’da Aile ve Evlenme Usulleri

Roma ailesi “patriarkal” (pederşâhî, babaerkil) tipinde idi. Cumhuriyet devrine kadar, ailedeki kadın ve çocuklar üzerinde babanın otoritesi sınırsızdı. Baba isterse, çocuğu terk edebilir, atabilir, satabilir, zincire vurabilir, hatta öldürebilirdi. Çocuğa ait olan herşey babanın malı sayılırdı. Baba, aile içinde hem dinî hem de idari lider durumundaydı.

Evlenmelerde “monogami” (tek evlilik) esastı. Evlenecek kız ve oğlan iradelerini istedikleri yerde istedikleri şekilde beyan edebiliyorlardı. Evlenme merasimi bir çeşit satın alma şeklinde olup, kadın, kıymetli eşya veya bir köle gibi satın alınıyordu.

Roma toplumunda aileler “Gens”leri, "Gens”ler “Curia”ları, “Curia”lar da “Tribus”ları meydana getiriyordu[7].

6 — Moğollar’da Aile ve Evlenme Usulleri

Moğol ailesi, annenin hâkim olduğu, ana hukukunun kabul edildiği “matriarkal” (maderşâhî, anaerkil) usûle bağlı iken, zamanla bu usûl terk edilerek, babanın hâkim olduğu “patriarkal” (pederşâhî, babaerkil) aile tipine geçilmiştir.

Moğol ailesi, kan bağı esasına tabi olduğundan, dıştan evlilik prensibi esastı. Ailede, poligami (çok evlilik) uygulaması yaygındı. Bu tür uygulamada, kadınlardan biri “asil kadın” kabul edilip, bundan doğacak olan ço-cukların hükümdârlık hakkına vâris oldukları görülmektedir.

Evlilikte, iki kabile anlaşarak evlilik akdi yaparlardı. Evlenme olayında, bazen, kızın rızasına hiç ihtiyaç duyulmazken, bazen de evlenecek kız ve oğlanlar bir ırmak kenarında eğlence tertipleyip, evlenebilecekleri adayları serbestçe seçebilirlerdi.

Güvey adayı, kız evine “kalın” adı verilen belirli bir para verirdi. Buna karşılık, gelin adayı kız da çeyiz getirirdi.

Değişik nedenlerle dul kalan kadının evlenmesi yasaktı. Ama, “Leviratus” sistemi denilen gelenekle dul üvey anneyi oğullardan biri alabiliyordu.

Baba ve ananın malı erkek çocuklar arasında taksim edilirdi. Kız çocukların mirastan pay alması gibi, bir adet yoktu. En büyük erkek çocuk da mirastan özel olarak yararlanırdı.

Kan bağı ile meydana gelen Moğol ailesine “uruğ”, uruğların meydana getirdiği topluluğa da “Ayimağ” (Oymak) denirdi. Moğol aile yapısı “Geniş aile" (büyük aile) şeklindeydi[8].

7 — Câhiliyye Devrinde Araplarda Aile ve Evlenme Usulleri

Câhiliyye devri Araplarında aile, “patriarkal" (pederşâhî, babaerkil) yapıya sahipti.

Evlenme akdi, satım olayı gibiydi. Baba satıcı, erkek alıcı, kız ise satılan meta durumundaydı. Evliliğin câiz olabilmesi için, erkeğin, kızın velisi olan babasına, erkek kardeşine veya akrabasından birisine “mehir” vermesi gerekiyordu. Mehir verilmezse, evlilik akdi geçersiz sayılıyordu.

Aile yapısında, poligami (çok evlilik) usûlü yaygındı. Kan bağı evliliğe mani olmadığından bir erkek iki kız kardeşle evlenebiliyordu. Ayrıca, “Leviratus” (ölen erkek kardeşin dul kalan zevcesi ile veya dul fakat genç ve çocuksuz üvey anne ile evlenme şekli) olarak nitelendirilen uygulamalar da mevcuttu.

Bu dönemde, kadın, toplumun bir parçası sayılmazdı. Sadece erkeklerin ihtirasını tatmin eden, onlara yardım ve hizmet eden, fakat mirastan da pay almayan varlık olarak görülmektediydi.

Eski Araplarda 10 çeşit nikâh akdi vardı.

1 - İstibdâ Nikâhı: Bir erkek, karısının asil bir kimse ile birleşmesine izin vererek, asil bir erkek çocuğa sahip olabilme adetidir.

2 - Bedel Nikâhı: İki erkeğin karılarını muayyen bir süre için değiştir-meleridir.

3 - Hıdın Nikâhı: Bir çeşit metres hayatı yaşama usûlüdür.

4 - Ortak Nikâh: On kişiden az olmak kaydı ile, bir takım erkeğin kendi aralarında analaşarak bir kadını müşterek zevce olarak almaları âdetidir.

5 - Biga Nikâhı: Bir takım kadınların evlerine gelen erkeklerle beraber olmaları âdetidir.

6-Şigar (takas) Nikâhı: Evlenmek için erkeklerin hiçbir şey vermeden velisi bulundukları kadınları (kızlarını, kız kardeşlerini, kardeşlerinin kızlarını) mübadele suretiyle alma usûlüdür.

7 - Makt Nikâhı: Babası ölen adamın üvey analarını alma, bir çeşit “Leviratus” âdetidir.

8 - Mut’a Nikâhı: Velîlerin rızasına lüzum görülmeksizin, kadınla erkek arasında belli bir zaman için, yapılan nikâh âdetidir.

9- Ortaklaşa Nikâh: Aralarında kardeşlik akteden iki adamın, malları gibi, karılarına da müştereken sahip olmaları âdetidir.

10 - Sahih Nikâh: Evlenecek erkekle kızın velîsi arasında yapılan bir anlaşmaya dayanan nikâh şekline denmektedir.

Eski Araplarda nikâh dinî nitelik taşımazdı. Kadın, çocuk doğurduğu zaman kocası ailesine girebilirdi. Çocuk doğurmayan kadın, babası ailesine tâbi sayılıyordu.

Doğan çocukların oğlan olması istenirdi. Kız çocuğunun doğması, aile için utanç meselesi kabul edildiğinden, zaman zaman kız çocuklarının diri diri toprağa gömüldüğü de olurdu.

Boşanma hakkı, yalnızca kocaya aitti. Bazan, boşanan kadın, eski ko-casının tahakkümü altında da kalabiliyordu[9].

8 — Orta Asya Türklerinde Aile ve Evlenme Usûlleri

Orhun Kitabelerine göre, Türklerde aile “Oguş” (Kabile, boy, soy, oymak, hısım, akraba, nesil ve aile) manalarına gelmektedir.

Ziya Gökalp’e göre, Türk ailesi, baba hâkimiyetinin kabulü demek olan “pederi” (velî, dost, yardımcı) tipinde olup, değişik toplumlarda görülen, ve çoğu kere zor ve cebre dayanan “patriarkal” (pederşâhî, babaerkil) aile tip ve anlayışlarından ayrılmaktaydı[10].

Aile, kan akrabalığına dayandığı için, ekzogami (dıştan evlenme) usûlü yaygındı. Evliliklerde genellikle “monogami” (tek evlilik) geleneği yaygın bir uygulama olmakla beraber, bazen siyâsî ve askeri mülahazalarla, hükümdarlar arasında poligami (çok evlilik) şeklinin de uygulandığı görülmektedir.

Evlenme çağına gelen kız, hayat arkadaşını hür iradesiyle seçme hakkına sahipti. Evlenecek erkek, kız evine “kalın” veya “sep” denilen belirli bir para veriyordu. Bu para, kızın satın alınma değeri olarak telâkki edilmeyip, yetiştirilip, büyütülmesinde gösterilen gayret ve emeğin karşılığı olarak alındığı kabul ediliyordu. Verilen para miktarı, evlenen kişilerin serveti ile orantılı idi. “Kalın” veya “sep” güveyi adayı tarafından, gelin adayına verilen çeyiz durumundaydı. Gelin adayı, bu çeyizle beraber baba ocağından da belirli bir çeyiz getirir ve kocası bu çeyiz üzerinde hiç bir hak iddia edemezdi. Oğlan evinden “kalın” alan kız evi, kızlarını vermek zorunda idiler. Eğer, kızın verilmesinden vazgeçilirse, alınan “kalın”ın da iade edilmesi gerekiyordu. Bazen, birbirlerini seven aileler, “kalın”ı hesaba katmaksızın “beşik kertmesi” denilen usûlle çocuklarını beşikte iken nişanlayabiliyorlardı. “Kalın” alıp-verme usûlünün X. yüzyılda Oğuz Boyları arasında da devam ettiği görülmektedir.

Evlenme, aileler arasında yapılan, törenlerle gerçekleşiyordu. Yapılan evliliklerde, kadını korumak, malının, aile malından ayrılmasını önlemek gibi nedenlerle, ölen kardeşin dul karısı ile babanın ölümünden sonra çocuksuz üvey anne ile evlilik (Leviratus) usûllerinin de yaygın olduğu görülmektedir.

Aile içinde, gerek anne, gerekse çocukların kullanabildikleri, satabildikleri, kiraya verip rehin edebildikleri özel mülkiyetleri vardı. Bu gibi konularda, anlaşmanın kimsenin aleyhine bozulmaması için, şahitler huzurunda mukavelelerin imzalanması gelenekten idi.

Evlenen kız ve erkek baba ocağını terk ediyordu. Özellikle, büyük oğul evlenirken, baba ev yaptırıp içini döşerdi. Fakat, küçük oğul evlendikten sonra, baba ocağını terk etmeyerek, yaşlı ana-babasıyla beraber kalır ve bu oğula “Odteğin” (Ocak, ateş prensi) adı verilirdi.

Aile içinde kadının (Hâtunun) yeri büyüktü. Aile reisi olan koca, evin dış işlerini yürütürken, kadın, çadırın kurulması, keçe çorap örülmesi, elbise dikilmesi, süt sağıp peynir ve tereyağı yapılması vb. işlerini yürütürdü. Gerektiği zaman ata biner, silah kullanır, ok atar, değişik spor faaliyetlerinde bulunabilirdi. Normal zamanlarda ise, dikkati çeken elbiseler giymeyi, saçlarına koku sürüp ruj kullanmayı da ihmal etmezdi.

Türk aile yapısında, erkek ve kadının zina suçu işlemesi yasaktı. Bu suçu işleyenlerin cezası ise ölümdü. Aynı şekilde toplum fertlerinin de hırsızlık etmesi yasaktı. Hırsızlık yapanın başı kesilip babasının boynuna asılırdı.

Türk ailesi, "Geniş aile” (Büyük aile) tipinde olmayıp, anne-baba ve çocuklardan oluşan “Küçük aile” (Dar aile) tipindeydi [11].

II—İslâm Hukuku ile Osmanlı Kanun-nâmelerinde Ailenin Yeri

1 — İslâm Hukukunda Ailenin Yeri

İslâm Hukukunda, önemli bir mani olmadığı sürece bekâr bir kızla bekâr bir erkeğin evlenmesi dinî vecibe olarak kabul edilmiştir, özellikle Nûr Suresi’nin [12], Rûm Suresi’nin [13] ve Nisâ Suresi’nin 3, 22, 23, 24, 25, , vd. Ayetlerinde[14] durum açık olarak belirtilmiştir. Yine, Hz Peygamber (a.s.) değişik hadis-i şeriflerde, müminlerin evlenip çoğalmalarını emretmektedir[15].

İslâm hukukunda, her ne kadar, dört kadına kadar poligami (çok evlilik) bir evlilik kabul edilmiş görünüyor ise de, zevceler arasında adâletin[16] sağlanması şart koşulmakla bu kapı kapatılıp monogami (tek evlilik) evlilik usûlü kabul edilmiş gibi görünmektedir.

Eski Yunan’da, İran’da, Hindistan’da, Moğollar’da, İslâm Öncesi Orta Asya Türkleri ile Cahiliyye çağı Arapları arasında, kardeşlerin birbiri arasında evlenmesi, babanın kızı ile evlenmesi, bir kadının birden çok erkekle evlenmesi, “Leviratus” denilen uygulama ile bir erkeğin ölen erkek kardeşinin karısı ile evlenmesi, ölen babasının dul kalan üvey anası ile evlenmesi gibi uygulamalar yaygındı. İslâm dini zuhur edince, kendine has, ekzogami (dıştan evlilik) usûlünde yeni bir evlenme kâidesi getirerek yukarıda belirtilen tüm uygulamaları kaldırıp, çeşitli ayet ve hadislerle kimlerin kimlerle evlenebileceğini hükme bağlamıştır[17].

Evlilik sosyal bir olaydır. Baba ocağını terk eden kız ve erkek, toplumun küçük, fakat en değerli bir nüvesi olan aileyi meydana getirirler. İslâm dini, meydana gelen ailenin karı-koca münasebetlerinin bilinmesi, doğan çocukların neseplerinin tayin edilmesi, analık-babalık, evlatlık hak ve vazifelerinin tesbiti, velâyet, miras, nafaka vb. gibi konuların zabt u rabt altına alınması için nikâh akdinin yapılmasını şart koşmaktadır. Değişik ayet ve hadislerde nikâhın şahitler huzurunda herkese açık olarak yapılması emredilirken, evliliğin açık ve devamlı olmasını istemektedir[18].

Evlenme sırasında, güvey adayının gelin adayına “mehir” adı altında belirli bir para vermesi dinî vecibelerdendir. Cahiliyye devri arapları ara-sında da olan bu uygulamayı, İslâm dini kadının lehine düzelterek yalnızca kadının almasını, kocasının, babasının ve kardeşlerinin alması adetini kaldırmıştır[19].

Cahiliyye çağında kadın toplumun bir parçası olarak kabul edilmeyip, erkeklerin ihtirasını yerine getiren, onlara yardım eden bir varlık olup, mirastan da pay almazdı. İslâm hukuku, bu durumu çağın şartlarına göre kadın lehine düzeltmiştir. Birçok ayet ve hadiste, kadının, toplumun bir parçası olduğu, saygı görmeye lâyık olduğu, değişik konularda erkeklerle eşit olduğu, hatta “Cennetin anaların ayakları altında” olduğu şeklinde hükümler yer almaktadır. Evlenirken, hür iradesiyle eşini seçebilmesi, mahkemelerde şahitlik edebilmesi, babası ile kocasının malına mirasçı olabilmesi gibi insanî ve hukukî haklar belirli kâide ve prensiplere bağlanmıştır[20]. Özellikle kadınların ticârî faaliyetlerde, karşılıklı akidler yapabilme, nikah, hibe, şüfa, idâ’, icâre, iâre, vekâlet, şirket, kısmet, da’vâ, ikrâr, sulh, vasiyyet vb. gibi medenî haklar ile şer’i konularda erkeklerle tamamen eşit kabul edilmektedirler. Hatta, kocasının iznini almadan, malını dilediği gibi tasarruf edebilir, satabilir, alabilir, terhin edebilir, vâris olabilir, velî olabilir, küçük çocuklara vasî nasb edilebilir. Sadece şahitlik vb. konularda hakkı sınırlanmıştır[21]. Görüldüğü gibi, birçok konuda erkeklerle eşit kabul edilirken, bazı konularda ise kocalarına bağımlı olmadan hür iradelerini ortaya koyabilmektedirler.

İslâmdan önceki çeşitli toplumlar, önceleri ana hukukunun geçerli olduğu “madriarkal” (maderşahî, anaerkil) yapıya sahip iken, çeşitli nedenlerle daha sonraları baba hukukunun geçerli olduğu “patriarkal” (pederşahi, babaerkil) yapıya dönüşmüştür. İslâm hukukunda ise ailede baba hukuku ve babanın otoritesi geçerlidir. Fakat, bu otorite sınırsız olmayıp, belirli bir nizama bağlanmıştır. Aile yapısının bir dilimini oluşturan kadının, kocası üzerinde maddî ve manevî hakları vardır. Koca, istediği an sorumsuzca kadını boşayamaz, başka birilerine devr edemez, kendi mal ve mirasından mahrum edemezdi. Aynı şekilde aile içinde doğup büyüyen öz evlatların baba üzerinde hakları vardır. Baba, Çin’de, Hindistan’da, İran’da Moğollar’da, Cahiliyye devri Araplarında olduğu gibi çocukları, atamaz, satamaz, öldüremez, mirastan mahrum edemez, kız veya oğlan çocuğu şeklinde ayırım da yapamazdı. Birçok ayet ve hadisler, bu konularda, babalara yasaklamalar getirdikleri gibi, bunları belirli hukukî prensiplere bağlamayı da ihmal etmemiştir[22].

İslâm dini, kadın ve erkekten oluşan aileyi kutsal kabul etmiştir. Bu kutsal yuvanın yıkılmasına, madden veya manen hastalanmasına, etki eden davranış ve fiilleri yasaklamıştır, İslâm hukuku, ailenin temelini sarsan davranışların başında, zina suçunun geldiğini belirtmektedir. Değişik ayet ve hadislarde bekâr olsun, evli olsun, erkek ve dişilerin zina yapmasını yasaklamış ve zina edenlere “recm” ve “hadd” cezası uygulanmasını em-retmiştir[23].

İslâm hukuku, evlenmeyi teşvik edip aileyi kutsal olarak kabul ederken, boşanma olayını da hoş karşılamamıştır. Mümkün olduğu kadar, boşanma ve ayrılıklardan kaçınılmasını, bütün çabalara rağmen evlilik yürümezse, tarafların birbirlerinin haklarına tecavüz etmeden, ayrılmalarını hükme bağlamıştır[24].

İslâmın kabul ettiği, aile kurumunun sarsıntı geçirmesi, ayrılık veya boşanma olayının sürüncemede kalması, değişik nedenlerle ailenin reisi olan kocanın uzun süre ailesinden uzak kalması vb. gibi nedenlerle kadına, küçük yaşta, babanın ölmesiyle yetim kalan çocuklara nafaka bağlanması, İslâmî hukukun prensiplerinden idi. Kur’an-ı Kerim ve Sahîh kitaplarında, bu konuda birçok ayet ve hadis bulmak mümkündür[25].

2 — Osmanlı Kanun-nâmelerinde Ailenin Yeri

Bilindiği gibi, Osmanlı İmparatorluğu, Türk-İslâm karakterli bir devlettir. Kuruluşundan beri, devlet yönetiminde ikili hukuk sistemi hâkimdir. Bunlardan birincisi, kaynağını ayet, hadis, kıyas ve icma hükümlerinin teşkil ettiği şer’i hukuk, İkincisi ise, kaynağını, Türk teşkilât ve idarecilik geleneği ile fethedilen memleketlerde tesadüf edilen vergi usulleri ile kanunların teşkil ettiği örfi hukuktur. Bunlardan, birincisi olan, şer’i hukuku (bazı yönleriyle) genel hatlarıyla yukarı da açıklamağa çalıştık.

Osmanlı kayıtlarında, kanun-nâmeler hakkında şu isimlerin: “Padişah Kanunu”, “Kanun-ı Hümayun", “Kavanîn-i Örfiye”, “Kavanin-i Örfiyye-i Osma-niye”, Kazayây-t Örfiyye”, “Kavanın-ı Divan-ı Osmanî”, Ferman-ı âlişân-ı zıllı-ı Rabbânî” vb. yer aldığı görülmektedir.

Türkler, değişik asırlarda, çeşitli toplumların yaşadığı coğrafî mekanlarda birçok devletler kurmuşlardır. Kurulan bu devletlerin idari, askeri, sosyal ve ekonomik yönden teşkilâtlanması, sevk ve idare edilmesi hususlarında küçümsenmiyecek kadar büyük tecrübe ve bilgiler kazanmışlardır. Kurulan devletlerin, büyüyüp gelişmesi için, zaman zaman gaza ve cihad politikası takip ederek birçok memleket fethettiler. Fethedilen yerlerde yaşayan insanları mutlu etmek, hoşlanmadıkları konularda taciz etmemek için, yıkılan devletin koyduğu kanunları, vergi usûl ve yönetmeliklerini çoğu kere ayrıen kabul ettiler. Sadece, o toplumlara ağır gelen hükümleri, toplum yararına değiştirdiler. İşte, bu iki tarihi sebeble Osmanlı örfî hukuku doğdu.

Bazı fethedilen bölgelerin, eski kanun ve vergi usulleri hemen değiştirilmeyip, uzun süre Osmanlı yöntemi tarafından ayrıen kabul edildi. Örneğin: Akkoyunlu Hükümdârı Uzun Hasan Bey’in Fatih tarafından yenilmesinden sonra Diyarbekir, Mardin, Erzincan, Ergani ve Urfa’da (h). tarihine kadar, bazı yönleri ayrıen, bazı yönleri ise tadil edilmiş şekilde Hasan Padişah Kanun-nâmesi adı altında devam etti. Ancak, Osmanlı yönetimi tarafından, tarihlerine doğru, Diyarbekir Kanun-nâmesinin vaz edildiği görülmektedir. Yine, Sis (Adana) ve Tarsus bölgelerinde Mısır ve Suriye Sultanı Kayıtbay’ın Kanun-nâmesi, Zülkadiriye Vilâyetinde (Maraş ve çevresi), muhtemelen (h.) tarihine kadar Alâüd-düvle Bey’in kanunu geçerli olup, bu tarihlerde tahriri yapılan Maraşta, Zülkadiriye Kanunu yerine Rum Kanunu (Osmanlı Kanunları) kabul edilmiştir. Fakat, hazırlanan Osmanlı Kanunları adı altında Alâüd-devle Bey’in Kanunları tagyidr ve tebdil edilmeksizin kabul edilmiştir. Aynı şekilde, Arap ve Acem ülkelerinde yapılan fetihler sonunda, o bölgenin eski yönetimleri tarafından kabul edilmiş kanunların birçok hükümlerinin Osmanlı Yönetimi tarafından kabul edilerek, Osmanlı Kanun-nameleri hükümleri altına sokulmuş oldukları görülmektedir[26].

İslâm hukukunun, Osmanlı örfî Kanunun-nâmelerine tesiri hususu hâlâ aydınlığa kavuşturulmuş değildir. Hammer, İslâm hukuk prensiplerinin, kanun-nâmelere tesir ettiğini savunurken, Ömer Lütfi Barkan tesir etmediğini savunmaktadır. Yine Barkan, kanunnâmeler hazırlanırken, İslâmî hukukun tesiri olmayıp, çeşitli belde ve kıtalarda yaşayan insanların ihtiyaçlarının etkili olduğunu belirttikten sonra, fethedilen yerlerdeki toprakların statüsü konusunda, “bir insanın toprağı veya evi üzerindeki tasarruf hakları ve bu gibi gayr-i menkullerinin alımı, satımı, ve kiraya verilmesi gibi fıkıhın muamelât kısmını alâkadar eden meselelerle, evlenme, boşanma ve miras usulleri gibi şeriatin en aslî kaynakları tarafından şekilleri sarahatle tâyin edilmiş” olan bazı konularda, kanun-nâmelerin İslâmî hükümlere müdahale ederek zaman zaman onlan hükümsüz kıldığını belirtmektedir[27].

Çeşitli “ferman”, “emir” ve “hükümler” şeklinde meydana gelen kanunnâmelerin hazırlanmasında, Müftü ve Şeyhülislamların etkisi yoktu. Bunların düzenlenmesinde, kendi görevlerinde temayüz etmiş olan yüksek seviyeli devlet memurlarının etkili olduğu görülmektedir. Hatta, Barkan, Şeyhülislam Ebussuud Efendi tarafından tanzim edilen toprak hukukunun, Şeyhülislamlık sıfatı ile olmayıp, “Tahrir Emini” veya “İl Yazıcısı” sıfatı ile hazırlanmış olabileceğini belirtmektedir[28].

Değişik zamanlarda “Ferman”, “Emir” ve “Talimat-nâmeler” şeklinde vaz edilen hükümler, zamanla toplanıp Osmanlı Kanun-nâmeleri haline getirilmiştir. Bugüne kadar bilinen ilk “Kanun-nâmeler Külliyâtı” monash.pw Hüdavendigâr zamanında ve onun emri ile Beylerbeyi Timurtaş Paşa tarafından hazırlandığı sanılmaktadır. Daha sonra, Fatih ve Kanûnî Sultan Süleyman Kanun-nâmeleri hazırlanmıştır. Zamanla, bu kanun-nâmelerin derlenip toparlanmasıyla “Kanun Mecmuaları” meydana getirilmiştir. Bugüne kadar, bilinen belli başlı kanun-nâmeler, Hezâr Fen Hüseyin Efendi’nin ( ( h.) tarihlerine doğru hazırladığı, “Telhis’ül-beyan fî-Kavanîn-i Âli Osman” adlı eser ile, Ayni Ali Efendi’nin ( h.) (İstanbul, ()) tarihli “Kavânin-i Âli Osman Der-Hülâsâ-i Mezâmîn-i Defter-i Divân” adlı risalesi yanında, Ankara Mahkemesi Mukayyidi Mehmed Emin Efendi’nin ( h.) tarihlerinde hazırladığı eserler ile Tanzimat sonrası hazırlanan Mecelle, Aile, Nafaka, Arazi vb. kanunnâmeleri saymak mümkündür[29].

Buraya kadar, Örfi hukuku yansıtan Osmanlı Kanun-nâmeleri hakkında bilgi vermeye çalıştık. Pekiyi, bu kanun-nâmelere göre Osmanlı toplumunun aile yapısı neydi?

Kanun-nâmeler, idari, askeri, sosyal ve ekonomik konularda bölge ve toplumlara göre düzenleyici hükümler getirirken, aile hukuku konusunda böyle bir düzenlemeye gitmemiştir. Zaman zaman fıkıhın muamelât kısmını ilgilendiren evlenme, boşanma ve miras usulleri gibi bazı şeriatlık konulara ufak tefek müdahalelerin dışında bu konuyu İslâm şeriatına bırakmıştır. Bu bakımdan, Osmanlı toplumu aile yapısının iyi bilinebilmesi için, İslâm hukukunun aile ve aile fertleri hakkında vaz ettiği hükümlerin de iyi bilinmesi gerekmektedir. İslâm hukukunun aile hakkında ortaya koyduğu hükümler iyi bilinirse, arşivlerimizde bulunan belgelerden, özellikle Şer’iyye Sicillerine yansıyanlar daha iyi anlaşılmış olacaktır. Teorik olarak ortaya konulan İslâm hukuku ile bu hukukun uygulanmasında görülen başarılar, başarısızlıklar, çelişkiler, hukuk yolundan sapmalar Kadı Sicillerinin incelenmesi, bunlarda görülen belgelerin bilimsel ölçülerle ortaya konulmasıyla mümkün olacaktır.

Biz, Osmanlı toplumunun bir kesitini oluşturan Tokat’ın aile yapısını işlerken, ister istemez İslâm hukukunun aileye bakış açısını ortaya koymak zorunda kaldık. Araştırmamızın bundan sonraki bölümlerinde, teorik İslâm hukuku ile, Osmanlı kadısının uygulamalarını yan yana getirerek, Osmanlı toplumunun aile yapısını aydınlatmaya çalışacağız.

III — Tokat'ta Bulunan Müslim ve Zimmî Gruplar

Bilindiği gibi, imparatorluklar, homojen yapıya sahip olmayıp, değişik din, dil ve ırklardan meydana gelmektedirler. Üç kıtada hüküm sürmüş olan Osmanlı imparatorluğu da böyledir. İmparatorluk şehirlerinin incelenmesi, bunu açık olarak ortaya koymaktadır. Birçok Osmanlı şehirlerini incelediğimiz zaman din, dil ve ırk bakımından karışık olduğuklarını açık olarak görebiliriz. XVIII. yüzyılın sonlarında () incelemeye tabi tuttuğumuz Tokat’ta durum böyleydi. Bu dönemde dinî bakımdan müslim ve zimmî olmak üzere iki toplum görülmektedir. Yapılan tahrirlerde, genellikle din faktörü esas alındığı için, Müslim zümrelerin, Türklerden başka hangi etnik unsurlardan meydana geldiğini, kesin olarak tesbit etmek mümkün olmadığı halde, Zimmî zümrelerin tahrirînde, dinî yapısıyla beraber, etnik yapısının da belirtilmiş olmasından dolayı, Tokat’ta oturan Zimmî kesimin diniyle beraber milliyetini de tesbit etmek mümkün olmaktadır.

Devlet zaman zaman, şer’î ve örfi vergiler toplamaktaydı. Bu vergilerin âdil ve eşit olarak tarh u tevzî edilebilmesi, belirlenen resimlerin biran önce toplanabilmesi amacıyla, şehir halkı belirli aralıklarla tahrir ediliyordu. Bu tahrirlerde, Müslim ve zimmî mahallelerin halkları ayrı ayrı sayılarak, kimin ne kadar vergi vereceği tesbit edilirdi. Bu şekilde tanzim edilerek Şer’iyye Sicillerine geçirilen kayıtlara, “Mevkufat Defteri Suretleri”, “Salyâne Defterleri”, “Mahallat Haneleri Defterleri”, “Mahallet Defteri”, “Hane Defteri”, “Müfredat Defteri", “Tevzi ve Taksim Defteri” vb. isimler verilmekteydi[30]. İşte, bu defterlerden yararlanarak, şehirde ne kadar mahalle olduğunu, hangi adları taşıdığını, mahallelerde oturanların dinî ve etnik yapılarını, mahalle halkının kaç avârız ve nüzül-hânesi sayıldığını, her hânenin ne kadar vergiye müstahak olduğunu vb. ayrı ayrı tesbit etmemiz mümkün olmaktadır, örneğin: 15 Eylül (Gurre-i Rebiyü’l—Evvel ) tarihli “Müfredat Defteri” ne göre Tokat’ta toplam olarak 77 tane mahalle vardı[31]. Bu sayımda, mahalleler Müslim, Zimmî ve karışık şeklinde belirtilmemiştir. Onun için, kesin olarak mahallelerin hangileri Müslim mahallesidir, hangileri Zimmî mahallesi, hangilerinin karışık olduğunu tesbit edemedik. yılında yapılan ilk nüfus tahririnde, şehir halkı sayılırken Müslimlerin oturduğu mahalleler, Zimmîlerin oturduğu mahalleler ile karışık olan mahalleler ayrı ayrı belirtilmiştir. Biz, Tokat Şer’iyye Sicilleri üzerinde çalışırken bu defteri aramamıza rağmen bulamadık. O nedenle, bu konuyu tam olarak aydınlatmak mümkün olmadı. Fakat, ( h.) tarihli tahrîre göre 54 mahalleden 62 tanesi Müslim, 8 tanesinin Müslim ve zimmî karışık olduğunu tesbit etmek mümkün oldu[32]. İncelediğimiz dönem zimmî mahallerinden, birisinde Yahudiler, geri kalanlarda ise (muhtemelen 10 mahalle olmalı) Ermeni ve Rumlar ya ayrı ayrı, ya da müslimlerle karışık olarak oturuyorlardı. Zimmîlerin adını taşıyan bazı mahallelerde cami, mescit ve türbelerin bulunması, buraların Müslimlerle karışık olduğunu göstermesi bakımından önemlidir[33].

Anlaşıldığı gibi, incelediğimiz dönem Tokat’ında, etnik yapısı kesin olarak bilinmeyen Müslimler yanında Ermeniler, Rumlar ve Yahudiler olmak üzere toplam olarak 4 tane etnik toplum (müslimlerin durumuna göre bu sayı fazlalaşabilir) ile üç tane semavî dine mensup insanların bir arada yaşadıkları görülmektedir.

IV — Tokat’ta Aile ve Evlilik Gelenekleri

1 — Nikâh Akdi ve Ailenin Teşekkülü

İslâm hukukunda aile, kutsal bir yapı olarak nitelendirilmiştir. Türk toplum yapısında da durum bundan farklı değildir. Osmanlı mahkemesinin başı olan kadı da bu kutsallığı korumuştur.

Ailenin teşekkül edebilmesi için evlenmenin, evlenmenin teşekkül edebilmesi için de nikâh akdi denilen sözleşmenin yapılması şarttır. İslâm hukukuna göre evlenme ve nikâh akdinin alenî olması şarttır[34]. İşte, bu şarttan dolayı olmalıdır ki, Osmanlı döneminde yapılan evliliklerin büyük bir çoğunluğu Şer’iyye Sicillerine kayıt edilmektedir.

Evlenecek bir kızla, erkeğin iradelerini kullanmaları İslâmî bir prensiptir[35]. Bu dönemlerdeki uygulamalarda, bu prensibin geçerli olduğunu görmek mümkündür. Evlenirken, şu tür evlenme ve nikâh akidlerinin yapıldığını görmekteyiz.

a — Evlenecek kız ve erkek hür iradelerini kullanarak kendileri ve aileleri arasında anlaşıp karara vardıktan, sonra, mahkeme-i şer’e gelerek, şahitler huzurunda, nefislerini birbirlerine tezviç ettiklerini beyan ederek nikâh akidlerinin yapılmasını isterlerdi. Nikâh akidleri yapılarak, sonuç Sicil-i Mahfuza kayıt edilirdi.

b — Evlenecek kız ve erkek, kendileri ve aileleri arasında anlaştıktan sonra, kız, mahkemeye gelmeyerek (mahremiyyet nedeniyle olsa gerek) anasını, babasını veya güvendiği yakın akrabalarından birisini şahitler huzurunda vekil tayin ederek mahkeme-i şer’e gönderir. Mahkemede yapılan duruşmada, vekâlet suretiyle bu nikâh akdi de yapılarak sonuç Sicill-i Mahfuza kayıd edilirdi. Zaman zaman, vekâlet usûlünü erkeklerin de uyguladığını görmek mümkün olmaktadır.

c — Bazan evlenecek kız ve erkek kendileri ve aileleri arasında anlaştıktan sonra, mahkeme-i şer’e müracaat ederek, nikâh akidlerinin evde yapılmasını isterlerdi. Bu gibi hallerde, bazan mahkemenin başı olan kadı veya nâib (bunların gitmesi çok ender olurdu) ama çoğunlukla da mahkemenin başkâtibi, birinci, ikinci veya üçüncü kâtipleri ile mukayyidler vb. bu gibi görevlere gönderilirlerdi. İstenilen yere giden mahkeme görevlileri, şahitler huzurunda nikâh akdini yaptıktan sonra, sonucu getirip Sicill-i Mahfuza yazarlardı. Bazan bu usullerle yapılan nikâh akidleri, kız ve erkeğin, veya evli çiftlerin mahkemeye gelerek, şahitler huzurunda hür iradelerini kullanarak evlenmekten vazgeçtiklerini belirterek, nikah akidlerinin feshini istiyebiiirlerdi. Bu isteğe uyan mahkeme, kıydığı nikâhı feshedebilirdi. Örneğin: 2 Ağustos (19 Safer ) tarihinde Tokat’ta Baş Meydan Mahallesinde oturan es-Seyyid Mehmet Efendi, Şerife binti Mehmet Emin adlı bâkir ve bâliğa kızla, kendi rızaları ile birbirlerine “namzed” olurlar. Fakat, aradan 6 ay geçtikten sonra araları açılır ve Seyyid Mehmet Efendi, es-Seyyid Halil bin Mustafa ile Hasan bin Hızır’ın şahadetleriyle, es-Seyyid Mustafa Efendi ibni Ebubekir Efendi’yi kendine vekil tayin ederek mahkemeye gönderir. Seyyid Mehmed Efendi’nin vekili olan, Seyyid Mustafa Efendi, mahkemede hazır bulunan “namzed" Şerife binti Mehmed Emin üzerine dava açarak,“vekilinin 6 ay önce Şerife’ye “nam-zed" olduğunu, aralarında nikâh akdinin geçmediğini, şimdi ise namzedlikten vazgeçtiklerini, Şerife’nin isterse nefsini başkasına tezviç edebileceğini” beyan ettiğini ve mahkemenin de bu isteğe uyduğunu görmekteyiz[36]. Mahkemenin bu kararı, tamamen İslâm hukukuna uygun düşmektedir[37]. Yine, 1 Nisan (25 Safer ) tarihli başka bir kayıtta, Tokat’ta Mahmut Paşa Mahallesi’nde oturan Rukiye binti Süleyman adlı kız mahkemeye gelerek şu beyanda bulunur. “Bundan üç sene önce, babam müteveffa, beni, şu anda Tokat’ta bulunmayan Mustafa bin Abdullah’a evlenmek vaadiyle “namzed" etti. Aramızda sahih bir nikâh da yok. “ben âkile ve baliğa ve âkillâ-ı fâile muhtar olduğum ecilden nefsimi ahara tezvice izin murad eylerim" diyerek serbest kalmasını ister. Mahkeme şahidleri de dinledikten sonra "namzed" Rukiye kızın isteğini yerine getirerek, istenmeyen bir evlilik akdinin önüne geçmiş olduğu görülmektedir.[38]

Orta Asya Türklerinde, kan bağı evliliğe mani olduğu için, evliliklerde ekzogami (dıştan evlilik) usûlü yaygındı. İslâm dinî de zuhur edince, kan bağının evliliğe mani olduğunu, Nisa Suresinin 22 ve ayetlerinde kimlerin kimlerle evlenebileceğini karara bağlayarak, üvey anne, kız, kız kardeş, hala, teyze, sütanne ve süt kardeşlerin vb. birbirleri ile evlenemeyeceklerini kesin prensip haline getirmiştir[39]. Osmanlı Arşivlerinde yaptığımız çalışmalarda, üvey anne, kız, kız kardeş, sütanne ve süt kardeşler arasında ceryan eden, evliliklerle ilgili hiçbir belgeye rastlamamız mümkün olmadı. Bu tür, bir evlilik girişimi olduğu zaman mahkeme müdahale ederek evliliğe mani oluyordu. Örneğin: 21 Ocak (27 Şevval ) tarihinde Tokat’ta Huruş (gürültü, şamata ve telaş manasına gelmektedir) Mahallesinde oturan es-Seyyid Ebubekir bin Abdurrahman adlı kişi, aynı mahallede oturan Hatice binti Ömer adlı kızla kendi aralarında “namzed" (nişanlanma) olurlar. Tam nikâh akdi yapacakları zaman, bazı kişiler bunların süt kardeşi olduklarını mahkemeye intikal ettirirler. Mahkeme, durumun aydınlığa kavuşması için, evlenecek erkeğin süt kardeşi olmadıklarına dâir şahit getirmesini ister. Güveyi adayı olan Seyyid Ebu Bekir şahidler getirir ve getirilen şahitler bunların süt kardeşi olmadıklarını, söylentinin iftira olduğunu beyan ederler. Bunun üzerine mahkeme adayların kendi aralarında evlenebileceklerini nikâh akdi yapmada sakınca olmadığını belirten hüccet-i şer'iyye vererek davayı sonuçlandırmıştır[40]. Bu örnekte de görüldüğü gibi mahkemenin kararı İslâm fıkıhına uygunluk göstermektedir.

2— Müslîmlerde Evlilik Gelenekleri

Yukarıda belirttiğimiz gibi, Müslim kesimin evlenmesi, evlenecek kızla erkeğin kendi hür iradeleri ile anlaşmalarına bağlı idi. Aralarında anlaşan adaylar, önce belirli bir süre nişanlı kalırlardı. O günkü ifadeyle, buna “namzed" deniliyordu. Birbirlerine “namzed” olan adaylar, bu süre içinde birbirleri ile ailelerini daha yakından tanımış oluyorlardı. Eğer bu süre içinde, kendi aralarında evlilik akdi yapmaya mâni bir durum çıkarsa, mahkemeye müracaat ederek, şahitler huzurunda, “namzed” olmaktan vazgeçtiklerini beyan ederek, nikâh akdini yaptırmazlardı. Yukarıda verdiğim iki örnekde, bu durum daha iyi anlaşılmaktadır.

Eğer, evlenecek adaylar, nikâh akdi yaptıracak seviyeye kadar gelebilirlerse, ya mahkemeden bir görevliyi evlerine çağırarak veya kendilerine bizzat mahkemeye giderek şahidler huzurunda nikâh akdini yaptırıyorlardı.

Evlenecek kızın, mehir alması, İslâm hukukunun prensibi olduğu kadar, Türk töresinin de bir gereği idi[41]. Mahkemede nikâh akdi yapılırken, günün şartlarına göre, ne kadar mehr-i muaccel ile mehr-i müeccelin, güveyi adayı tarafından gelin adayına verileceğinin bildirilmesi şarttı. Birçok sicil kayıdına bakılacak olursa bu durum açık olarak görülmektedir. Eğer, nikâh sırasında mehirin miktarı belirtilmezse, boşanma veya ölüm hallerinde emsallerine göre terekeden alınmaktaydı[42].

Orta Asya Türkleri arasında, bazı istisnalar olmakla beraber, poligami (çok evlilik) evlilik usûllerine pek rastlanmaz. Genellikle, yaygın olan evlenme biçimi, monogami (tek evlilik) usûlüdür. İslâm hukuku, değişik ayet ve hadislerde, geçerli bir mazeretin yanında, adaletin mutlaka sağlanması şartıyla, dörde kadar evlenmeye müsaade etmiştir[43]. Fakat, hanımlar arasında, adaletin sağlanması şartıyla bu kapı hemen hemen kapatılarak, tek kadınla evlenme usûlü teşvik edilmiş gibidir.

Biz, Tokat Sicilleri üzerinde yaptığımız araştırmada, İslâm hukukunun müsade etmesine rağmen, poligami evlilik usûlünün tatbik safhasına konulmadığını gördük. () tarihleri arasında ki sicillerden örnekleme yöntemiyle 26 tane tereke seçtik. Bu terekeler, şehrin değişik yerlerinde oturan Müslim ve Zimmî karışık olmak üzere ehl-i örf mensubu olan eski Tokat Voyvodasına, bazı askerî tâifeye, hekime, bakkallık ve attarlık gibi ticaretle iştigal eden esnaf kesimi ile evinde oturup ev işlerini yapan bazı ev kadınlarına âit bulunmaktadır. Bu 26 terekeden % 69,23 oluşturan 18 tanesi Müslimlere, % 30,77 oluşturan 8 tanesi de Zimmî gruplara âittir[44]. 18 tane Müslim erkekten sadece 4 tanesi (% 15,38’i) 2 evlidir. Bunlardan birisinin ilk karısı öldüğü için evlenmiştir. Öbür üç kişi ise, birinci hanımlarından ya hiç çocukları olmadığından, veya bir erkek çocuğa da sahip olabilmek için, ikinci evliliği yapmış görünmektedir. Çünkü, bu üç erkeğin de birer çocuğu vardır. Bunlardan iki tanesinin birer erkek çocuğu, bir tanesinin de bir kız çocuğu vardır. Burada açık olarak görüldüğü gibi, ikinci evlilikler, sırf bazı arzuları tatmin etmek için yapılmaktan çok, bazı zaruretlerden dolayı yapılmış olduklarını açık olarak göstermektedirler. Erkeklerin, % 84,26’sının tek evli olması, bunun delili olsa gerekdir.

Bu örnekler ile, XVI. yüzyılın sonlarında Türkiye’den geçen Alman protestan papazı Salomon Schweigger’in verdiği şu bilgiler: “Türkler dünyaya, karıları da onlara hükmeder. Türk kadını kadar gezen, eğleneni yoktur. Çok karılık yoktur. Herhalde bu işi denemiş, dert ve masrafa neden olduğunu anlayıp vazgeçmişler. Boşanma pek görülmüyor. Çünkü boşanırken erkek para ve eşya veriyor ve kız çocuk anaya kalıyor”[45] birbirlerini tamamlamaktadırlar.

Bu örnek ve ifadelere dayanarak, Anadolu’da ve Tokat’ta çok evlilik usûlünün yerleşmediğini söylemek mümkündür.

3— Zimmilerde Evlilik Gelenekleri

Osmanlı döneminde yaşayan Zimmîler dil, din ve gelenek yönünden tamamen serbest idiler. Kendi kitaplarına inanıp, kendi kilise ve havralarında âyin yapma haklarına sahip oldukları gibi, kendi dillerini konuşarak gelenek ve göreneklerini rahatlıkla yaşatabiliyorlardı. Aile hukuku ile ilgili bazı konuları, kendi cemaatleri arasında hallederken, bazılarında ise mahkeme-i şer’iyyeye gelerek çözümlemekte oldukları görülmektedir. Bu nedenle, kadı sicillerinde, Zimmîlere âit evlilik uygulamalarıyla ilgili bazı kayıtlar, Müslimlerinki kadar, çok sık olarak yer almamaktadır. Ama, zaman zaman görülen belgelerde, Zimmî kız ve erkeğin de kendi aralarında anlaştıktan sonra günün şartlarına ve malî kudretlerine göre aralarında mehr-i muaccel ile mehr-i müecceli kararlaştırdıktan sonra, mahkemede, şahidler huzurunda nikâh akdi yaptırarak evlenme olayını gerçekleştirdikleri gözlenmektedir. Eğer, evlenirken mehr-i müeccel kararlaştırılmaz, veya verilmezse, kocanın ölümü halinde, bu mehir günün şartlarına göre mutlaka terekeden düşülüyordu. Örneğin: 9 Aralık (19 Cemaziye’l Âhir ) tarihinde Tokat’ta, Kaya Mahallesinde oturan Kirkor Veled-i Gabril ölür. Terekkesi karısı Seronaz binti Vartan ile üç çocuğuna kalır. İslâm ferâiz hukukuna göre, terekkeyi taksim etmeye gelen, mahkeme-i şer’ görevlisi, önce terekeden borçlar ile kadına takdir edilen 33 guruşluk mehiri çıkardıktan sonra taksimatı yapar[46]. Görüldüğü gibi, Zimmî kesim kendi ge-leneklerini rahatlıkla yaşatırken, mahkeme-i şer’iyyenin yürütmekte olduğu haklaştırma hizmetlerinden de yararlanmaktaydılar.

Zimmî unsurlar arasında da, poligami (çok evlilik) usûlü var mıydı? Bu sorunun cevabını bulabilmek için, incelemeye tâbi tuttuğumuz 26 terekeden, Zimmîlere âit olan 8 tanesini yeniden gözden geçirdik. Fakat, Zimmîler arasında 2 evli olan erkeklere rastlamamız mümkün olmadı.

İncilde, sarih bir hüküm olmamakla beraber, din azizleri tarafından iki evlilik pek hoş karşılanmıyordu[47]. Acaba, Zimmî kesimin bu davranışında, bu, dinî telâkkilerin etkisi var mıydı? Bunu kesin olarak bilemiyoruz. Belki, zamanla aydınlığa kavuşacaktır.

4— Mehir

Mehir, güvey adayı tarafından, gelin adayına verilen belirli bir miktardaki paradır. Moğollarda güveyi adayının, gelin adayı evine verdiği paraya “kalın” deniyordu. Orta Asya Türkleri arasında da, güveyi adayının, kız evine verdiği paraya “kalın” veya “sep” deniliyordu. Cahilliyye çağı Araplarında ise, evlenecek erkeğin, evleneceği kızın babasına, erkek kardeşine veya akrabasından birisine mutlaka “mehir” vermesi gerekmekteydi[48].

İslâm hukuku, zuhur ettiği zaman, bu gelenekleri devam ettirmiştir. Ancak, kadın lehine fevkalâde güzel düzenleme ve yenilikler getirerek, mehirin mutlak surette kadının hakkı olduğunu, bu parada, babanın, kardeşlerin ve diğer akrabaların hiç hakkı olmadığı gibi, kocanın da hakkı olmadığını kesin kurallara bağlamıştır[49]. Mehiri kızın dışında başka birisinin almasını kesinlikle yasak ettiği gibi, evlenmeden önce mehr-i muaccel ile mehr-i müeccel adını taşıyan ve günün şartlarına göre, ailelerin zengin veya fakir oluşlarına göre değişen belirli bir paranın kıza verilmesini şart koşmuştur. Hatta, öyleki, mehir veremiyecek kadar fakir olan bir gencin, kıza Kur’an-ı Kerim öğreterek bu borcunu ödemesi istenmektedir[50].

Mehirin miktarı, günün şartlarına, evlenecek kızın güzel, çirkin, maharetli vb. oluşuna göre değişmekteydi. İslâm fıkıhına göre, gelir getiren herşey mehir olabilmektedir[51].

Güvey adayı gelin adayına mehir verirken, gelin adayı da cihaz getir-mektedir. Ancak, verilen mehir ile cihazın denk olması diye bir kural yoktur[52]. Kadına verilen mehirleri birkaç isim altında toplamak mümkündür.

a — Mehr-i Muaccel

İslâm hukukuna göre, nikâh akdinden önce veya nikâh akdi sırasında, şahitler huzurunda güveyi adayı tarafından gelin adayına verilmesi gereken bir paradır. Eğer bu para, akid sırasında verilmezse, boşanma veya ölüm halinde terekeden alınmaktadır.

İncelediğimiz tarihleri arasındaki sicil kayıtlarında, bu dinî ve hukukî geleneğin uygulandığını açık olarak görmekteyiz. Bu dönemde, gelin adaylarına verilen mehirin miktarı kesin olmamakla beraber 50 ile guruş arasında değişmekteydi[53].

b — Mehr-i Müeccel

Bu mehir de, gelin adayının hakkıdır. Nikâh akdi sırasında, miktarının şahidler huzurunda tesbit edilmesi lâzımdır. Eğer, akid sırasında tesbit edilmezse, boşanma veya ölüm halinde, emsallerine göre miktarı tesbit edilerek terekeden alınıp, kadına verilmekteydi, örneğin: 20 Nisan (23 Safer ) tarihinde Tokat’ta Yazıcık Mahallesinde oturan Hüseyin monash.pw vefat eder. Eşi, Fatma monash.pw terekenin yazımı sırasında, kocasının nikâh akdi sırasında kendine guruş mehr-i müeccel verdiğini beyan ederek, iki tane de şahid getirir. Mahkeme-i Şer’ görevlileri, bu durumu kabul ederek guruş mehr-i müecceli terekeden düşerek Fatma monash.pw’a vermişlerdir[54].

Bazan, nikâh akdi sırasında mehr-i müeccelin miktarı tesbit edilmeyebiliyordu. Bu durumlarda, boşanma veya ölüm olayı vuku bulursa, o za-man emsaline göre veya bazan vereselerin kendi aralarında takdir edecekleri miktara göre, belirli bir para mehr-i müeccel adı altında terekeden düşülerek kadına verildiği de oluyordu, örneğin: 21 Nisan (23 Şevval ) tarihinde Tokat’ta Sogukpınar-ı Müslim Mahallesinde oturan Mustafa Ağa ibni Abdullatif Ağa ölür. Karılarından Alime binti Mahmud’a, terekenin yazımı sırasında, vereseler arasında 25 guruşluk mehr-i müeccel takdim edilerek terekeden düşülmüş olduğu görülmektedir[55].

c — Namzedlik Akçesi

İslâm hukuku, evliliğin, âkil ve bâliğ olduktan sonra yapılmasını, evlenecek kız ve erkeğin kendi hür iradelerini kullanmalarını, velîlerin kesinlikle müdahale etmemelerini, kız veya erkeğin dışında nikâh akdi veya zorla evlendirme gibi uygulamaların yapılamayacağım hükme bağlamıştır[56]. Fakat, toplum hayatında zaman zaman bazı sapmalar olarak, bu yasakların dışına çıkıldığı da oluyordu. Bazan bir baba, küçük yaştaki kızını birisine vererek belirli bir para ve mal alıyordu. Kız büyüyüp geliştikten sonra da ona vererek evlendiriyordu. Bu uygulamaya “namzed”, alınan paraya da “namzedlik akçesi" deniyordu. Bu usûl, bir çeşit “başlık” alınarak “beşik kertmesi" usûlü ile evlendirme şekliydi. Ankara, Çankırı ve Konya gibi Osmanlı şehirlerinde bu tür evliliklere rastlanmaktadır[57]. İncelediğimiz dönemde, bu tür evlendirme şeklinin Tokat’ta da uygulandığı görülmektedir. Örneğin: 1 Nisan (25 Safer ) tarihli bir sicil kaydında, To-kat’ın Mahmud Paşa Mahallesinde oturan Rukiye binti Süleyman adlı kız, mahkeme-i şer’e gelerek şöyle der: “Tarih-i kitabdan üç sene mukaddem, babam müteveffa Süleyman beni, gaip ani’d-diyâr Mustafa bin Abdullah nâm kimesneye tezviçe vadeyleyip beynimizde akd-i nikâh-ı sabk (sabh) olmayup mücerred namzed olduğumuzdan gayri ben âkile ve bâliğa ve âkilâ-i faile muhtar olduğum erilden nefsimi ahere tezvice izin murad eylerim" şeklinde ifade vermektedir. Mahkeme Rukiye’nin şahitlerini de dinledikten sonra, isteğini yerine getirerek, İslâmî olmayan bir evliliğin gerçekleşmesine mani olmuştur[58]. Burada, açık olarak görüldüğü gibi, mahkeme, kızın hür iradesini kullanma prensibine uyarak istenmeyen evliliği engellemiştir. Bu tür namzedlik olaylarında, Ankara, Çankırı ve Konya’da “Namzedlik Akçesi” adı altında belirli bir para veya mal almıyordu. Fakat, Tokat sicilleri üzerinde yaptığımız araştırmalarda böyle bir paranın alındığına dâir bir belgeye rastlamamız mümkün olmadı.

d — Kalın (Seb) veya Başlık Verme Usûlü

Moğollarda, güveyi adayı, kız evine belirli bir para verirdi. Bu paraya “kalın”, uygulamaya da “kalın verme veya kalın alma” denilirdi. Orta Asya Türkleri arasında da aynı uygulamalar vardı. Türkler arasında verilen bu paraya “kalın veya seb” deniliyordu[59]. Türklerin, İslâma girmesiyle beraber, bu isimlerin “mehir”, “namzedlik akçesi”, “başlık” “halat” vb. gibi isimlerle değişmiş olmaları kuvvetle muhtemeldir.

Osmanlı aile yapısı incelenirken, mehr-i muaccelin, mehr-i müeccelin, ve namzedlik akçesinin alınıp verildiğini kadı sicillerinden tesbit etmek mümkün olmaktadır. Bazı yörelerde “başlık parası” alma adeti ile “halat alıp verme” adetinin uygulandığı bugün dahi bilinmektedir[60]. Sicillerde, “başlık parası”, “halat” veya “kalın” alıp verme ile ilgili belge bulunabilir mi? Bu soruyu şimdilik olumlu olarak cevaplamak pek mümkün görünmüyor. Ankara ve Tokat Sicilleri üzerinde yaptığımız araştırmalarda bu konuları aydınlatan belgelere rastlamamız mümkün olmadı. Kadı sicilleri incelendikçe, bu konunun da aydınlığa kavuşacağını belirtmek isteriz.

e - Cihaz Yapımı

Moğollarda ve Orta Asya Türkleri arasında güveyi adayı kız evine “kalın” veya “seb” adını taşıyan belirli bir para verir, buna karşılık kız evi de oğlan evine cihaz getirirdi. Cahiliyye çağı Arapları arsında böyle bir uygulamaya pek rastlanmıyor.

İslâmın zuhuru ile, bu konunun da, belirli kâide ve nizamlara bağlandığı görülmektedir. Güveyi adayı, ne kadar mehir verirse versin karşılığında mehire denk bir cihaz talebinde bulunamaz. Hatta, bir baba, yarısı mehir yarısı da cihaz yapımı için para alıp da cihazı yapmasa, güveyi adayı, ne kızı ne de babasını (kayın babasını) taciz edemez[61]. Cihaz yapımı Anadolu’nun değişik yörelerine göre farklılıklar arzetmektedir. Bazı yerlerde oğlan evi mehiri verip, hiçbir cihaz yapımına karışmaz, bazı yerlerde cihaza yarı yarıya ortak olur, bazı bölgelerde ise cihazın tamamım da oğlan evi yapar. Bugünkü uygulamalarda dahi bölgelere veya şehilere göre farklılık arzeden cihaz yapma usûlü, acaba incelediğimiz dönem Tokat’ında nasıldı? Bu sorunun cevabını bulmak için, incelediğimiz Tokat Şer’iyye Sicillerinde, cihazı hangi tarafın ve ne miktar yaptığını, cihazda nelerin bulunduğunu, bunların, ekonomik değerinin ne olduğu, yapılmadığı zaman ne gibi sorunların çıktığını isbat eden herhangi bir belgeye rastlamamız mümkün olmadı.

5— Nafaka Tayini

Nafaka, çıkmak, gitmek, sarf etmek manalarını taşırken, fıkıh ıstılâhında ise, yeme, giyinme, barınma ve bunlara tabi olan şeylere denmektedir.

İslâm hukukuna göre, evin reisi erkektir. Erkek, kadın ve çocukların kimseye muhtaç olmayacak şekilde yeme, içme, giyinme ve barınma vb. ihtiyaçlarını karşılamakla yükümlü tutulmuştur. Eğer, erkek bu yükümlülüğünü yerine getirmiyor veya değişik nedenlerle getiremiyorsa, mahkeme kanalıyla bu görevin nerede ve nasıl yerine getirileceği tayin edilecektir[62].

Evin reisi olan babanın, korumakla görevli olduğu karısı ve çocuklarının yeme, giyinme ve barınma ihtiyaçlarını yanlarında bulunduğu sürece karşılamakla yükümlü tutulduğu gibi, beldeden kaybolması, çok uzaklara gitmesi, iflas edip fakir düşmesi vb. gibi durumlarda bile nafakalarını karşılaması emredilmektedir[63].

İslâm hukukuna göre, evinde olduğu halde, veya, uzaklara gitmesi durumunda, veyahutta kadının boşandıktan sonra beklemesi gereken iddet müddetinde, kocasının karısı ve çocuklarına nafaka tayin etmesi bir vecibe olarak kararlaştırılmıştır[64]. Bu İslâmî hükmün, çeşitli Osmanlı Mahkemeleri ile Tokat Mahkeme-i Şer’iyyesinde de uygulandığını görmekteyiz. Örneğin: 31 Ocak (3 Şaban ) tarihinde Tokatın Hoca Ahmet Mahallesinde oturan Akide Dudu hinti Abdülbakî adlı kadın, vekili olan babası vasıtasıyla mahkeme-i şer’iyyeye başvurarak, Abdurrahman bin İsa Efendi ile evli olduklarını, şimdi ise kocasının diyar-ı aharda ikâmet ettiğini beyan ederek, kocasına âit kiralık ev ile bağın gelirlerinden yeteri kadar “Nafaka ve Kisve Baha” tayin edilmesini istediğini görmekteyiz[65]. Yine, 8 Şubat ( Şaban tarihinde Tokat’ın Soğukpınar Mahallesinde oturan Şerife hinti es-Seyyid Salih adlı kadın, kocası es-Seyyid Zeynelabin bin Mehmed'le mehr-i müeccel, nafaka-i iddet konularında aralarında anlaşarak boşandıklarını görmekteyiz[66]. Yine, 4 Ocak (28 Zilkaade ) tarihinde Tokat’ın Akdeğirmen Mahallesinde oturan Mehmed bin Mahmud ölünce, arkada kalan 4 küçük yetim çocuğa mahkemenin yevmî olarak her birine fi'şar para “nafaka ve kisve baha” tayin ettiğini görmekteyiz[67]. Bu örneklerde görüldüğü gibi, Osmanlı mahkeme-i şer’iyyesi İslâm hukukunun nafaka konusundaki prensiplerine ayrıen uymuştur.

6— Boşanma (Mufarakat) ve Zina

a – Mufarakat

Lügatte bir şeyin, iki kişinin bibirinden ayırılması, fıkıh ıstılahında ise “zevciyyet bağlarının çözülmesi, karı ile kocanın birbirinden ayrılması’' manalarını taşımaktadır.

İslâm dini, evlenmeyi teşvik edip, aileyi kutsal kabul etmiştir. Birçok ayet ve hadis evlenmeyi evlenen çiftlerin birbiri üzerinde hakları olduğunu, müşterek hayatta her birinin ayrı ayrı sorumlulukları bulunduğunu açıklamaktadır[68]. İslâm hukuku, evlenmeyi böyle teşvik edip aileyi kutsal kabul ederken geçimsizlik ve boşanmayı da hiç hoş karşılamamaktadır. Boşanmalarda yaygın olarak uygulanan yöntem “talâk” usûlü idi. En çok uygulanan talâk ise “bain ve ric’i”dir. Talâk-ı Bain, kocanın, karısına üç talakla sahip olması, bu üç hakkı kullanırsa, karısı üzerindeki, zevciyyet hakkını tamamen kaybetmesi demektir. Talâk-ı Ric’i ise, kadının iddet müddeti bitmeden, kocasının tekrar karısına dönebilmesi yani evliliğin devam etmesi manasına gelmektedir[69].

Karı-koca arasında, bazı anlaşmazlıklar olursa, önce bunları kendi aralarında iyilikle hal etmelerini, eğer bu mümkün olmazsa, kadın ve erkek ailelerinden seçilecek temsilcilerin anlaşmazlığı gidermesini, anlaşmazlığı olmayan kadın ve erkek arasına girilmemesini, bütün şartları zorlayarak sulh yoluna gidilmesini, bütün çabalara rağmen anlaşmak mümkün olmazsa, kadınların haklarını vererek iyilikle boşanmalarını, boşanan kadınların üç hayız (3 ay kadar) müddeti beklemelerini, bu iddet süresince eski kocasının nafakasını vermesi konusunda birçok ayet ve hadis hükmünü görmek mümkündür[70].

İslâm dininin, bu hükmünü uygulayan Osmanlı kadısının aynı doğrultuda kararlar verdiğini birçok sicil kayıdında görmek mümkün olmaktadır. Bazan karı-koca arasındaki anlaşmazlık hemen boşanma noktasına gelmiyordu. Eski Cahiliyye devri Arapları arasında, sırf nefis terbiyesi olmak üzere karılarından bir iki yıl ayrı kalma ve bu ayrılık süresince de durumu düzeltmek için yemin edilirdi. İslâm dini bu süreyi, azamî olarak dört aya indirmiştir. Dört aydan fazla, karısına yaklaşmamak için yemin eden kimse, bu yemininde israr etmiyerek yeminini bozup kefaret vererek karısının yanına gitmesi hükme bağlanmıştır[71]. Osmanlı mahkemesinde de bu tür uygulamaların olduğunu görmekteyiz. Bazan, karı-koca birbirlerinin yanına 12 ay kadar varmamağa and içip, eğer varırlarsa belirli bir parayı nezir etmeyi şart koşarlardı. Bu uygulama, bir çeşit geçici ve hukuken kesin olmayan bir yöntemle, eşlerin birbirinden ayrılıp, bu kararlaştırılan süre içinde daha mantıklı ve tarafsız olarak, düşünmelerine fırsat vermekte, hata yapıyorlarsa muhtemel bir boşanmanın önüne geçilmiş oluyor, veya yıkılacak bir yuvanın yıkımını hızlandırmış oluyordu. Örneğin: () tarihinde Tokat'ta, Çay Mahallesinde oturan Ayşe binti Osman bin Mehmed’in kocası, yanında 12 ay kadar varmamağa andiçer. Eğer varırsa, ikisi beraber ayrı ayrı yüzer guruş nezir ederler [72]. Bu hüküm, İslâmî prensibe tamı tamına uymuyor idiysede, Hanefi fıkıhına göre, bu durumlarda 4 ayı geçiren kimsenin karısı telâk-ı bain ile bir telâk boş olmakta, ama, erkek iki talâk-ı bain ile zevcesine yine sahip olabilmekteydi [73].

Bazı uygulamalarda, bu tür ayrılıklar görülmeden direkt olarak boşanmalara gidildiği de olurdu, örneğin: 22 Aralık (3 Receb ) tarihinde Tokat’ta Kiras Mahallesinde oturan Şerife binti İbrahim adlı kadın, mahkeme-i şer’e gelir ve kocası üzerine dava açarak; “aralarında “adem-i hüsn-ü imtizaç” (anlaşma)[74], olmadığından, aralarında “mufarakal” istediklerini, kocası Ahmed bin Ahmed’in de “mufarakatı” kabul ettiğini, bu kabulden sonra kocası Ahmed’in kendini “muhalea-i sahih-i şer’iyye ile hal” ettiğini[75], kendisinin de bu hal’i kabul ettiğini, şimdi ise eski kocası-nın zimmetinde bulunan guruş mehr-i müeccel ile bir döşek, bir yorgan vb. alacaklarını talep ve dava ettiğini beyan ederek” mahkemenin haklarını alıvermesi hususunda istekte bulunduğunu görmekteyiz[76].

Mahkeme, kadının isteklerine uyarak, kocasından hakkının alınması hususunda girişimde bulunarak mahkemeyi sonuçlandırmıştır.

Bazan, boşanmak isteyen karı-koca kendi aralarında anlaşarak, kadının, “mehr-i müeccel” ile “nafaka-i iddet” istememesi, buna karşılık da, kocanın, “muhalea”yı (nikâhı, talâk sözleri ile bitirme, yani, kadını boşama) kabul etmesiyle evlilik ve nikâh akdinin sona ermesi şeklinde boşanmalara da rastlamaktayız. Örneğin: 8 Şubat (21 Şaban ) tarihinde Tokat’ta Soğukpınar Mahallesinde oturan Şerife binti es-Seyyid Zeynelabidin bin Mehmed üzerine dava açarak şu beyanda bulunur: “Zevcem Zeynelabidin ile aramızda “adem-i hüsn-ü zindegâne” mizden (geçim, hayat, dirlik) dolayı “mufarakal” (ayrılık, boşanma) gerekti. Şimdi, kocam zimmetinde olan “mehr-i müeccel ile nafaka-i iddel-i müennet-i sükenamdan fâriğa ve muhâleaya talibe ve râgıbe olduğumda, mezbur dahi beni ol mukabelede hâl-ı şer’i ile hâl’ ilmekle, ben dahi hâl’-i mezburu kabul idüb ” bundan sonra zevciyyet hukuku ile doğabilecek bilcümle haklarımdan vazgeçtim” diyerek ifadesini bitirdiğini görmekteyiz[77]. Bu belgede de görüldüğü gibi, taraflar en tabi ve hukukî haklarından vazgeçerek boşanma olayını gerçekleştirmiş görünmektedirler.

b — Zina

Zina; Bir akdi şer’iye müstenid olmaksızın bi’l-ihtiyar yapılan haram bircimadır. Bunu yapan erkeğe “zani” kadına da “Zaniye” denir.

Zina yapanların aralarında, meşru bir akid olmaması, âkil ve bâliğa olmaları gerekmektedir.

İslâm dini zina konusunda çok titiz davranarak, zinayı aile ve toplumun helâkine neden olan hastalık olarak nitelendirmiştir. Birçok ayet ve hadiste, zinanın en büyük ve en kötü günah olduğu tekrar tekrar açıklanarak müminlerin zinadan kaçınması istenmiştir[78]. Zinadan kaçınma ve zina suçunu işleyenler için İslâm fıkıhı birçok hükümler vazetmiştir.

Zinada, evli erkek ve kadına recm, bekar erkek ve kıza had vurulabilmesi için zina olayının vuku bulması, şüpheden ârî olması, aralarında itilaf olmayan dört erkek şahidin aynı mecliste şahadet etmesi, veya zina edenlerin, hâkim huzurunda ayrı ayrı dört meclis önünde itiraf etmesi vb. gibi şartlar aranmaktadır[79].

İslâm dini, zina konusunda bu kadar titiz davranmasına rağmen asr-ı saadet döneminde bile zina olaylarına rastlanılmamıştır.

Osmanlı döneminde de zaman zaman zina olaylarına tesadüf edilmektedir. Devlet, zina fiilinin işlenmemesi için ehl-i örf ve ehl-i şer’ mensuplarını görevlendirmiştir, bu görevlilerin çeşitli zaman ve saatlerde "kola çıkarak” zina ve diğer suçları men ettiklerini biliyoruz[80].

Osmanlı toplumunu incelerken, zina suçları ile ilgili davaları kadı sicillerinden bolca bulmamız mümkün olmaktadır. Fakat, Osmanlı kadısı zina suçu ile baktığı davalarda “zinanın sübut ettiği” hükmüne pek varamamış gözükmekdedir. Mahkemeye intikal eden davalarda, dört erkek şahidin şahadetiyle zinanın sübut ettiği hükmüne vararak “recm” ve “hadd” cezası verememiştir. Sadece, Osmanlı Tarihinde, yılında, İstanbul’da Aksaray’da kocası seferde olan bir kadının, ipekçilikle geçinen Zimmî bir gençle zina halinde yakalandığı iddia edilmiş, ve mahkeme kadının evli olduğu için “recm” edilmesine, Zimmî gencin de idam edilmesine hükm etmiştir. Rumeli Kadıaskeri hükmü, istemiyerek onaylamış ve ceza infaz edilmiştir. Fakat, bu olay ulema arasında nefretle karşılanmış ve bir daha da böyle bir ceza Osmanlı Mahkemeleri tarafından verilmemiştir[81].

Zina suçlarında, “recm” ve “hadd” cezaları verilmeyişi, ilk bakışta İslâm hukukundan sapmalar olduğu intihabını vermekte ise de, aslında bu, sapmalar olduğu şeklinde yorumlanmayıp, zinanın sübut ettiğini, dört erkek şahitle aynı anda ve aynı mecliste tesbit edilmesi, veya zina yaptığını itiraf eden kişilerin hâkim huzurunda ayrı ayrı dört mecliste zina yaptıklarını itiraf etmeleri, eğer bu durum tesbit edilir de zina yapan kişiler de Al-lah’ın lânetini üzerine çekerek zina yaptıklarını inkar ederlerse, kadı veya nâibin, “zinanın sübut ettiği” hükmüne varmalarının mümkün olmayışı şeklinde değerlendirilmesi gerekmektedir. Zina fiilinin, "sübut ettiği” hükmüne varmayan Osmanlı kadısının, “recm" ve “hadd” cezası vermemesi de beklenemezdi. Mahkemelerde verilen kararlar, genellikle “zina isnadı” hükmünde kaldıkları görülmektedir.

XVI. yüzyılda, bazı örf mensuplarının şüphelendikleri evlere baskın yaparak, uygunsuz halde yakaladıkları kişileri mahkemeye getirdikleri vakit, mahkemenin hükmü “zina isnadı” şeklinde olup, yakalananlara kürek ve hapis cezaları verilmiştir[82].

tarihleri arasında incelemeye tabi tuttuğumuz Tokat Şehrinde durum neydi? Bu sorunun cevabını Tokat Şer’iyye Sicillerinde bulmamız mümkün olmaktadır.

Zaman zaman, şehrin çeşitli mahallelerinde oturan kadınlar için, zina suçu işlediklerine dâir şikayetler gelmekteydi. O günün ifadesiyle, buna “fiil-i şeni” deniyordu. Ehl-i örf ve Ehl-i Şer’ mensupları bunun önüne geçmeye çalışıyorlardı. Yönetim baskısına maruz kalan, zina etmiş kadın, mahkemeye gelerek, bir daha zina etmiyeceğini, “tevbe-i nasuh ile tevbe ettiğini” beyan ederek Sicill-i Mahfuza tevbesini kayıt ettiriyordu. Bu şekilde tevbe edenler bir daha bu suçu işlemezlerse herhangi bir cezâi müeyyide (recm veya hadd gibi) uygulanmıyordu. Eğer, zina yapan kadın, bu suçu tekrar işler veya işlemede israr ederse, ya kendi mahallesinden çıkartılarak başka bir mahalleye, veyahutta başka bir şehire sürgün cezası ile cezalandırılıyorlardı. Zina fiilini işliyenler arasında din ve milliyet farkı yoktu. Müslim kadınlar arasında zina fiilini işleyenler olduğu gibi, Zimmî kadınlar arasında da işleyenler mevcuttu. Örneğin: 31 Ocak (21 Receb ) tarihinde Tokat’ta Hoca Ahmed Mahallesinde oturan mühtedi Fatma binti Abdullah meclis-i şer’e gelerek “fiil-i şeni’ (zina) etmemek üzere tevbe-i nasuh ile tevbe ve istiğfar ettiğini” beyan ederek Sicill-i Mahfuza tevbesini kayıt ettirmiş olduğu görülmektedir[83]. Yine, 25 Şubat (21 Zilkade ) tarihinde mahkeme-i şer’î tarafından Tokat Sübaşısı ve Şehir Zabiti olan Hasan Ağa’ya yazılan bir mürasele-i şer’iyyeye göre, Tokat şehrinde oturan, Şerife Ayşe ile Şerife adlı kadınlar gece gündüz, gelip-geçen, mukim ve misafir erâzil ve eşkiya tâifesi ile ülfet ve işret ettikleri, çevreyi ifsad eden hareketlerde bulundukları belirtildikten sonra, belde halkının emniyeti amacıyla bu kadınları ahar beldelere tard (sürgün) edilmelerini birçok Müslüman mahkeme-i şer’den istediklerini, bu nedenle bu kadınların Karahisar-ı Şarkî (Rize) tarafına sürülerek orada ikamete mecbur edilmelerini, bu amaçla bu kadınların bir an önce oraya tard ettirilmesinin istendiği görülmektedir[84]. Burada açık olarak görüldüğü gibi, kadınlar zina suçu ile yargılanmışlar, ancak mahkeme “zinanın sübut ettiği” kararına vararak bunlar hakkında “recm” veya “hadd" cezası verememiştir. Mahkemenin kararı “zina isnadı” şeklinde kaldığı için “tevbe-i nasuh ile tevbe” ettirme yöntemiyle, islah etme yolu yanında, mahalle ve şehirden başka şehirlere sürgün ve orada “mecburi ikâmet” cezası verilmiştir.

Siciller üzerinde yaptığımız çalışmalarda, ( h.) tarihinden ( h.) tarihine kadar geçen 54 yıllık zaman dilimi içinde, Tokat Şehri’nin değişik mahallelerinde “fiil-i şeni” (zina) işleyip de, mahkemeye gelerek “tevbe-i nasuh ile tevbe eden” 54 tane kadın ve erkeğin “tevbe-i istiğfar” kaydına rastladık[85]. Bu rakam ilk bakışta fazla gibi görünürse de, yarım asırdan fazla bir dönemde, yılda sadece bir tek zina olayına rastlanması pek öyle yadırganacak bir durum olmasa gerek. Hele bu rakamı, günümüz insanlarının “fiil-i şeni”leri ile karşılaştıracak olursak, ihmal edilecek kadar küçük bir değer olduğu ortaya çıkacaktır.

V — Doğum Olayı ve Çocuk Sayısı

1 — Müslim Ailelerin Çocuk Sayısı ve Cinsiyetleri

İslâm hukukuna göre, aile kutsal bir yuvadır. Bu yuvanın içine renk katacak çocukların olması değişik hükümlerde prensip haline getirilmiştir[86]. Bu hükümler, bütün İslâm memleketlerinde aynı şartlarda uygulanamıyordu. Bölgenin durum ve şartları bunu etkiliyordu.

İncelediğim dönem Tokat Şehri’nde durum neydi? Bunu kesin olarak tesbit edebilmek için, incelememize 26 terekeyi ölçü olarak aldık[87]. Bunlardan 8 tanesi (%30,77’si) zimmilere âit olduğu için buraya almadık. Geriye kalan 18 (% 69,23’ü) terekeye bakıldığı zaman şu sonuç ortaya çıkmaktadır.

a — Ailelerin Sahip Oldukları Çocuk Sayısı

Bu sonuçlarda açık olarak görüldüğü gibi, 15 ailenin 21 çocuğu vardır. Bunlardan 13 erkek 8 kızdır. 3 ailenin ise hiç çocuğu yoktur.

Bu sonuçlar, yılları arasında Tokat Şehrinde oturan müslümanlar arasında doğum oranının çok düşük olduğunu, ailelerin en fazla bir veya iki çocuk sahibi olduklarını, üç veya dört çocuklu ailelere pek fazla rastlamanın mümkün olmadığını çok açık olarak göstermektedir.

2 — Zimmî Ailelerin Çocuk Sayısı ve Cinsiyetleri

yukarıda, Müslim ailelerin çocuk sayısı ile cinsiyeti üzerinde durduk. Acaba, Zimmîlerde durum neydi? Bunu tesbit edebilmek için, ölçü olarak aldığımız 26 terekeden, Zimmîlere âit olan 8 (% 30,77’si) tanesini esas kabul edeceğiz[88].

a — Ailelerin Sahip Oldukları Çocuk Sayısı

Bu sonuçlarda da açık olarak görüldüğü gibi, 6 Zimmî ailesinin toplam olarak 12 çocuğu vardır. Bunlardan 9’u erkek, 3’ü de kızdır. 2 ailenin ise hiç çocuğu yoktur.

Bu sonuçlar incelediğimiz dönemde Tokat zimmîleri arasında da doğum oranının, Müslimlere göre birazcık fazla olmakla beraber çok düşük olduğunu, Zimmî ailelerin de en fazla üç çocuğa kadar sahip olduklarını, yine Zimmî ailelerin Müslim ailelere göre fazla oğlan çocuğuna sahip olduklarını açık olarak göstermektedir.

VI — Sosyal Güvenlik kurumları

1 — Vasilik, Nazırlık ve Hacr-ı Terbiye

a — Vasi Tayini

Vasi; Bir kimsenin mallarında veya çocuklarının işlerinde tasarruf et-mek üzere nasb edilen kimsedir. Taşıdığı sıfata da “vesâyet” denir.

Vasiyyi Muhtar; Bir kimse tarafından vefatını müteakip terekesinde veya şâir işlerinde tasarruf etmek üzere tayin olunan vasidir.

Vasiyyi Mensub; Bir kimsenin herhangi bir hususu için hâkim tarafından nasb ve tayin olunan vasidir.

Vesayetin caiz olabilmesi için, bir kimsenin, veya hâkimin, bir kimseyi vasi tayin etmesi, onun da kavlen veya fiilen kabul etmesi lâzımdır.

Bir kimsenin vasi olabilmesi için, âkil, bâliğ, hür, müstakim ve tasarrufunda tüm yetkilerini kullanmaya hâiz olması lâzımdır.

Çocukların vasileri öncelikle babalar, babaların tayin ettiği vasiler, daha sonra sahih cedler (en yakın akrabalar), onların vasileri, hiçbiri bulunmazsa hâkimin nasb ve tayin edeceği kişiler vasi olarak tayin edilebilir[89].

İslâm dini, aileyi kutsal olarak kabul ederken, çocukları da ailenin Ziyneti dolarak kabul etmektedir.

Küçük çocukların veya değişik nedenlerle geçimini temin edemeyen çocukların nafakası babaya aittir., Ailenin reisi olan hiçbir baba, eşinin ve çocuklarının nafakasını temin etmekten kaçınamaz[90]. Nafaka temini babaya aittir. Eğer baba, sağlığında aklî veya bedenî bakımdan değişik hastalıklara yakalanır veya çeşitli israf ile kötü alışkanlıklara müptela olursa ya kendi veya hâkim tarafından, eğer vasiyet etmemişse ölümü halinde hâkim tarafından babanın küçük çocuklarına bakmak, malı üzerinde meşru tasarruflarda bulunmak üzere vasi tayini İslâmın prensiplerindendir[91]. Tayin edilen vasinin hangi şartlar dahilinde bu görevi yerine getireceği fıkıhî hükümlerle tanzim edilerek bir sosyal güvenlik kurumu oluşturulmuştur. Belirttiğimiz hükümler İslâm hukukunun teorik yönüdür. Acaba, bir Türk-İslâm Devleti olan Osmanlı İmparatorluğu’nda bu hükümler tam olarak uygulanabilmiş midir? veya uygulandıysa ne derece başarı sağlanmışdır? İncelediğimiz dönem Tokat Şer’iyye Sicillerinden topladığımız bazı belgelerle, bu durumu aydıtlatmaya çalışacağız.

Vasi tayinlerinde, İslâm hukuku prensiplerine uyularak, vesâyet görevini yerine getirebilecek en yakın akrabalar (anne, baba, kardeşler, dede ve nineler, dayı ve halalar, amcalar vb.) ile emin ve mutemet kimselerin seçildiğini görmekteyiz. Çoğu kere boşanma veya ölüm nedeniyle yetim kalan çocuklara, mahkeme-i şer’iyyenin başı olan kadı veya nâib, çocuklara bakmak, büyüyünceye kadar mallarını tasarruf etmek, yevmî olarak çocuklara “nafaka ve kisve baha” adıyla belli bir parayı sarf etmek üzere “hüccet-i şer’iyye” ile uygun gördüğü bir kimseyi “Vasiy-i muhtar” sıfatıyla tayin ediyordu. Örneğin: 1 Ekim (17 R. Evvel ) tarihinde Tokat’ta Semerkandî Mahallesinde oturan, Ömer bin Ahmet ölür. Mirası, küçük oğlu Ömer’e kalır. Küçük Ömer’e bakmak, nafaka ve kisvesi ile il-gilenmek, babasından kalan terekeyi koruyup tasarruf etmek amacıyla ak-rabalarından es-Seyyid Ali Alemdar ibni Mehmed’in bu işi yapmaya muktedir olduğu, mahkeme-i şer’iyyede şahitlerin şahadet etmesi üzerine kadı (nâib) tarafından vasi tayin edildiğini, vasi Seyyid Ali Alemdar ibni Mehmed’in, küçük Ömer’in şiddetle “nafaka ve kisve baha” ya muhtaç olduğunu beyan etmesiyle mahkeme, günün rayiç fiyatlarına göre yevmî 4’er paranın terekeden alınarak “nafaka ve kisve baha” adı altında Ömer’e sarf etmek üzere, vasinin eline “hüccet-i şer iyye" verdiği görülmektedir[92].

Müslim yetim çocuklar için, vasilik kurumu işlerken, acaba zimmi aileler için de aynı usûl işliyor muydu? Siciller üzerinde yaptığımız çalışmalarda, aynı sosyal güvenlik kurumunun Zimmîlere de hizmet verdiğini açık olarak görmek mümkün oldu. Örneğin: 8 Ocak (27 C.Âhir ) tarihinde Tokat’ta Hoca Ahmet Mahallesinde oturan Kirkor veled-i Toros ölür. İki küçük oğlu Bedros ve Bogos ile küçük kızı Memayik’e bakmak, çocuklara babalarından geçen terekeyi korumak ve tasarruf etmek amacıyla yukarıdaki örnekte belirttiğimiz usulle mahkeme-i şer’iyye tarafından çocukların anası (ölenin karısı) Elmas bitni Ohan adlı nasrani kadın vasi tayin edilir. Yine, vasinin isteği üzerine mahkeme, çocukların terekesinden harç ve sarf edilmek üzere yevmî olarak her birine 10’ar para “nafaka ve kisve baha” tayin ederek eline “hüccet-i şer’iyye” vermiş olduğu görülmektedir[93].

Görüldüğü gibi, iki örnekte de, Osmanlı Mahkemesinin İslâmî prensiplere uygun olarak kararlar vermiş olduğu açık olarak gözlenmektedir.

b — Nâzır Tayini

Nâzır; Vasinin yapacağı tasarruflara nezârette bulunmak üzere mûsî (mal sahibi) veya hâkim tarafından tayin olunan kişidir. Buna “müşrif” de denilmektedir. Bir kişi veya hâkimin, bir kimseyi nazır tayin etmesi, onun da nazırlığı kabul etmesi şarttır.

İslâm dinine göre, çocuk, mal vb. işler için bir veya birden fazla vasi tayini caiz olduğu gibi, vasi ile nazır tayini de caizdir. Fakat, nâzırın, vasi gibi tasarrufa yetkisi yoktur. Ancak malı sadece koruma konusunda nazır, vasiye tercih edilmektedir. Hâkim, bir çocuk üzerine vasi tayin ederken, vasi ve çocuk üzerine nâzır da tayin edebilir[94]. Nâzır konusunda, özet olarak, İslâm fıkıhının hükümleri bunlardır. Osmanlı toplumunda durum neydi? Bu konuyu sicil kayıtlarından aydınlatmak mümkün olmaktadır. Birçok sicil kaydı, Osmanlı dönemi ailesi ve çocukların durumu hakkında bilgi verirken bu konuyu da aydınlatmaktadır. Osmanlı Mahkemesi, bu konuda da İslâmî prensiplere hemen hemen ayrıen uymuş gözükmektedir. Bir babanın ortadan kaybolması, veya aile reisliği görevini yerine getirerek eşi ve çocukların nafakasını karşılayamaması, veyahutta ölümü halinde, mahkeme, çocuklarını büyütüp beslemek, yedirip-giydirmek, terbiye etmek, babanın çocuklara bıraktığı terekeyi koruyup tasarruf etmek amacıyla bir vasi, vasi ve çocuklar üzerine de bir nâzır tayin etmekteydi. Örneğin; 7 Haziran (Gurre-i Zilhicce ) tarihinde Tokat’ta Yâr Ahmed Mahallesinde oturan es-Seyyid Mustafa Efendi ibni es-Seyyid Salih Efendi ölür. Terekesi küçük oğulları Ahmed ve Salih’e kalır. Küçük çocukları yedirip-giydirmek, büyütüp-beslemek, terbiye etmek, babalarından kalan malı koruyup tasarruf etmek amacıyla çocukların anası Fatma binti Ahmed, mahkeme tarafından vasi tayin edilir. Tayin edilen vasi, ve çocuklar üzerine Amcaları (ölenin kardeşi) es-Seyyid Mehmed Efendi ibni el-Mezbur es-Seyyid Mustafa Efendi de nâzır tayin edilir. Tayin edilen nâzır da, nazırlığı kabul ettikten sonra mahkeme tarafından eline “hüccet-i şer’iyye” verilmiş olduğu gözlenmektedir[95].

c - Hacr ve Terbiye

Hacr; Lügatta mutlaka men’ manasınadır. Tazyik, haram manasına da gelir. Akla da hacr denmiştir, çünkü sahibini çirkin ve âkibeti muzir şeylerden men’eder. Fıkıh ıstılahında ise, “Bir muayyen şahsı tasarruf-ı kavlîsinden men’etmekdir” ki o şahsa bu hacrdan sonra “mehcur” denir.

Tasarruf-ı kavilden men; O tasarrufu hükümsüz, gayr-i sabit ve gayrı nâfız addetmek demektir.

Hacr, fiilde geçerli değildir. Çünkü yapılan işin reddi mümkün olmamaktadır.

Kârla zararı ayırt edemiyecek kadar küçük olan çocuklar, aklî dengesini kaybetmiş bunaklar, deli olanlar, cinnet getirenler, malını lüzumsuz yere sarf ederek israf edenler, ölüm döşeğindeki hastalar vb. kendilerine âit olan meşru mallarını, bu halleri düzelmedikçe kullanamazlar. Meşru mallarını doğru olarak kullanmada, çeşitli engeller olduğu için, İslâm fıkıhı bu gibilerin mağdur olacağını hesap ederek kullanım ve tasarruf hakkını yasaklamıştır[96].

İslâm hukuku, hacr’a maruz kalan kişilerle ilgilenmeyi, onların beslenme ve barınma ihtiyaçlarının giderilmesi, mallarının korunup en uygun şartlarda tasarruf edilmesi görevini babalarına, babalarının vasilerine, velilerine, velilerinin vasilerine, hâkimlere, hâkimler bulunmazsa cemaâti müslimîne bırakmıştır[97].

Bir kız veya erkek çocuğu rüştünü ispatlamadan, âkile olmadan babasından kalan malı istediği gibi tasarruf edemez. Ettiği takdirde, ileride pişmanlık doğuracak zarar ve mağduriyetler olacaktır. Eğer, bu tür çocuklara tayin edilen vasiler, şahitler huzurunda “şahid olunuz ki, vesâyetim altında bulunan falan oğlanla falan kızın rüşdüne ve malını hıfz edeceğine kanaat ettiğim için, onun hacrini fekettim, tasarrufunu kendisine bıraktım, kendisine temlik ettim” şeklinde beyanlarda bulunurlarsa o zaman bu çocuklar, mallarını istedikleri gibi tasarruf edebilmektedirler[98].

Burada amaç, çocukların ve diğerlerinin mağduriyetini önlemektir.

Osmanlı Mahkemelerinde bu tür uygulamaları bolca görmek mümkün olmaktadır. Bir kişi vasi tayin edilirken, o çocuğa bakmak, yedirip-içirmek, besleyip-büyütmek, terbiye etmek, babasından kalan terekeyi korumak ve en uygun şartlarda tasarruf etmek şartıyla tayin ediliyordu. Zaman zaman nâzır tayininde de aynı şartların arandığını görmekteyiz. Hatta öyleki vasi ve nâzır tayin edilen şahıslar, çocukların malından, çocuklara istedikleri kadar “nafaka ve kisve baha” dahi tayin edemezlerdi. Günün şartlarına göre, babalarından kalan maldan, her çocuk için ne kadar yeme ve giyinme parası sarf edeceklerini belirlemek üzere mahkemeye başvurmak zorunda idiler. Mahkemenin, bir “hüccetle” günlük olarak belirlediği "nafaka ve kisve baha" kadar kullanmakla yükümlü idiler. Örneğin; 1 Ekim (17 R. Evvel ) tarihinde Tokat’ta Semerkandî Mahallesinde oturan Ömer bin Ahmed’in çocuklarına Sayyid Ali Alemdar vasi tayin edilmiş, mahkeme, çocuğun babasından kalan maldan yevmî olarak 4’e para “nafaka ve kisve baha” adı altında sarf etmesine izin vermiştir[99]. Yine 1 Aralık (19 C. Evvel ) tarihli bir hüccette yevmî 3 para[], 1 Temmuz (28 C. Evvel ) tarihli bir hüccet kaydında ise yevmî 4’er para tayin edildiği görülmektedir[]. Bunlara benzer, çeşitli konularda çeşitli belgeleri sicil kayıtlarında bulmak mümkündür.

d - Kayyım Tayini

Mefkud; İkâmetgâhı ve hayatta olup olmadığı bilinmeyen gâib kimse-dir. Bir mefkud, kendi nefsi hakkında diri, başkaları hakkında ise ölü sayılır.

Kayyım; Mefkûdun mallarını muhafaza, nâsın zimmetlerinde bulunan alacaklarını kabz, mefkûdun emvalinde usûlü dâiresinde tasarruf için hâkim tarafından nasb edilen emin, mutemet kimse demektir.

Mefkud hakkında, hâkimin velâyeti câridir. Mefkûdun malını korumakla görevlidir.

Hâkim, mefkûdun malını ve menfaatlerini korumak için, mefkûdun akrabasından veya hariçten kayyım tayin edebilir. Bu tayini, mefkûdun akrabalarının isteyip istememesi önemli değildir. Çünkü hâkim, kendi işini göremeyen âciz kişiler için kayyım tayin etmekle görevini yerine getirmiş olmaktadır[]. Bu hükümler, İslâ fıkıhının prensipleridir. Bu hükümlerle, ne şekilde olursa olsun, kişi haklarının garanti altına alınması istenmiştir. Osmanlı Mahkemesinin de bu prensipler doğrultusunda kararlar verdiğini birçok sicil kayıdında bulmak mümkündür.

Bir kimse, âkil, bâliğ, hür ve muktedir ise, aklî ve bedenî hastalıklardan arınmış ise, bunak, deli ve mecnun değilse, bilinen yer ve adreste ikâmet ediyorsa öncelikle ve mutlaka kendi malını onun koruyup tasarruf etmesi şart ve haktır. Eğer belirttiğimiz arazlardan biri özellikle de beldeden habersiz olarak kaybolma gibi durumlar zuhur ederse beldenin kadısı veya naibi hemen o kişinin mal ve haklarını korumak için ehliyet ve liyâkati temayüz etmiş mutemet kişilerden birini kayyım tayin etmekteydi. Örneğin; 20 Şubat (16 Zilkade ) tarihinde Tokat’ta Seyyid Necmeddin Mahallesinde oturan es-Seyyid Mehmed bin Ebubekir vefat eder. Büyük oğlu Ebubekir de beldeden kaybolur. Kaybolan Ebubekir’e babası malından isabet eden terekemi korumak için, kızkardeşinin kızı (yeğeni) şerife hinti Ahmed mahkeme tarafından kayyım tayin edilmiştir[].

Beldeden kaybolan, veya malı korunması gereken kişinin Müslim veya zimmî olması fark etmezdi. Aynı sosyal güvenlik hukuku, zimmîler için de geçerliydi. Örneğin; 30 Ocak (Evâhir-i Şaban ) tarihinde, Tokatta’ta Soğukpınar Mahallesinde oturan Asdor veled-i Bogos ölür. Terekesi oğlu Bogosa kalır. Fakat, Bogos beldeden kaybolur. Mahkeme, kaybolan gaibin tereke ve haklarını korumak için, mahkemede hazır bulunan şahitlerin şahadetiyle annesi Durik binti Bogos'u kayyım tayin eder. Durik ise kayyımlığı kabul ederek eline “hüccet-i şer’iyye” verilir[]. Görüldüğü gibi, İslâm hukukunun prensipleri ile Osmanlı kadısının (nâibinin) verdiği hükümler birbirine uymaktadır.

2 — Çocuklara Nafaka ve Kisve Baha Tayini

İslâm dini, müminlerin evlenip çoğalmalarını emrederken, aile ve çocukların da her türlü tehlikeden korunmalarını prensip haline getirmiştir. Yukarıda üzerinde durduğumuz vasi, nâzır ve kayyım tayinleri bunun en açık örnekleridir.

İslâm fıkıhı, prensip olarak, kişi ve kişi haklarını, âciz ve muhtaç olanların korunmasını, dünyaya masum olarak gelen çocukların mutlaka yaşama haklarını garanti altına alıcı tedbirler almayı ihmal etmemiştir[].

Osmanlı mahkemesi de, bu doğrultuda tedbir almayı ihmal etmemiştir. Kimsesiz ve bakıma muhtaç olan küçük çocuklara vasi ve nâzır tâyini ile çocukların can ve mal emniyetleri garanti altına alınmış oluyordu. Ama, onların beslenme, giyim-kuşam ve barınma ihtiyaçları nasıl giderilecekti? İşte bu sorunların cevaplarını da kadı sicillerinde bulmamız mümkün olmaktadır.

Ailesini kaybeden yetim çocuklara vasi ve nâzır tayin ediliyordu. Ancak, bu kişiler yetimin babasından veya anasından kalan malı istedikleri gibi kullanarak çocuklara yiyecek, giyecek veya yatacak yer alamazlardı. Eline vasilik veya nâzırlık hücceti alan kişi, önce mahkemeye müracaat ederek vesâyeti altındaki çocuğa günün şartlarına göre “nafaka ve kisve baha” adı altında belirli paranın takdir edilmesini, takdir edilen parayı da kullanabilmek üzere kendine izin verilmesini talep ederdi. Mahkeme bu durumu inceleyip şahitleri de dinledikten sonra vasi veya nâzırın istediğini yerine getirerek günün şartları ve rayiç fiyatları esas alarak “nafaka ve kisve baha”yı tayin ederdi. Bu tür tayinlerde, kişilerin veya çocukların Müslim veya zimmî olması durumu değiştirmezdi. Örneğin: Şubat başları (Evâsıt-ı Zilkade ) tarihinde Tokat’ta Yâr Ahmet Mahallesinde oturan Karabet veled-i Bogos ölünce, çocukları Mıgırdıç, Kirkor, Agob ve Baybuk’a (?) vasi tayin edilen anaları Hurbesme binti Kirkor, mahkemeye müracaat ederek, “çocukların nafaka ve kisve bahaya şiddetle ihtiyaçları olduğunu” beyan ederek, babalarının malından harcanmak üzere, günün şartlarına göre “nafaka ve kisve baha” tayin edilmesini istediğini, mahkemenin de bu isteği kabul ederek her çocuğa yevmi 3’er para “nafaka ve kisve baha” tayin ettiğini görmekteyiz[]. Yine, aynı yöntemle, 4 Ocak (28 Zilkade ) tarihinde Tokat’ta Akdeğirmen Mahallesinde oturan Mehmed bin Mahmut ölünce, çocuklarına vesâyet eden vasinin isteği üzerine, mahkeme babalarının terekesinden sarf etmek üzere her çocuğa yevmi olarak 6’şar para “nafaka ve kisve baha” tayin ettiği görülmektedir[].

Tayin edilen bu “nafaka ve kisve baha”nın miktan ailelerin zengin veya fakir oluşuna göre değişmekle beraber, yılları arasında bizim bulduğumuz rakamlar şöyledir.

değişen miktarlara rastladık[]. Görüldüğü gibi, “nafaka ve kisve baha” miktarı durum ve şartlara göre değişkenlik arz etmektedir.

VII— Çocukların Miraslardan Aldıkları Paylar

Çocuklar, İslâm hukukuna göre ailenin ayrılmaz bir parçasıdır. Eski Çin’de, Hindistan’da, Cahiliyye Çağı Araplarında olduğu gibi çocuklar istenildiği zaman atılan, satılan, mirastan mahrum edilen, diri diri toprağa gömülen, acımasızca öldürülen birer varlık kabul edilmeyip, şerefli ve mübarek bir yaratık olarak kabul edilmişlerdir. Bu varlığın, ana ve baba tarafından korunması, beslenip büyütülmesi, terbiye edilmesi şarttır. Eğer ana ve baba bunu yapmaktan âciz kalırsa, yukarıda anlattığımız vasi ve nazırlık kurumu devreye girerek bu görevi yerine getirir. Hiçbir baba, kız ve erkek evlâdını mirastan mahrum etmeğe, aralarında kız, erkek ayrımı yapmağa, birini, diğerine tercih etmeğe mezun değildir[].

İslâm hukukuna göre, babanın mirası, üçte ikisi (2/3) erkeğe, üçte biri (1/3) kıza verilecek şekilde tanzim edilmiş, ve bu durumların dışında zuhur edecek konuların halli ise, İslâm’da ferâiz ve intikâl hukukuna bırakılmıştır[].

Acaba, İslâm hukukunun bu hükümlerini Osmanlı kadısı veya nâibi nasıl uyguluyordu? Bu sorunun cevabını kadı sicillerinde yer alan tereke ve diğer kayıtlardan açık olarak öğrenmemiz mümkün olmaktadır. Bir kişi öldüğü vakit, Osmanlı mahkemesinden bir görevli, olay yerine giderek, ölenin çeşitli menkûl servetini, ev, bağ, bahçe, dükkan vb. gibi gayr-i menkûl varlığını, nakit parasını, dükkanlarında bulunan ticari emtiayı, evine, yaylasında bulunan tüm canlı hayvanları, bütün hububat ve gelir kaynaklarını, evine ailece kullandıkları tüm ev eşyasını sayıp, günün şartlarına göre rayiç fiyatlar vererek “Sicill-i Mahfuz”a kayıt ediliyordu. Sonra, bu fiyatları toplayarak tüm serveti tesbit ettikten sonra, ölenin borçlarını, karısına verilecek mehir miktarlarını, ölen için sarf edilen “teçhiz, tekfin ve telkin” masraflarını, “Resm-i Kısmet-i Âdi, Kâtibiyye, Çukadariyye, Emniyye, Huddamiye, İhzariyye, Kaydiyye, Kalemiyye vb." gibi mahkeme görevlileri için alınan ücretleri[] vb. çıkardıktan sonra, kalan terekeyi İslâm ferâiz hukukuna göre, erkek ve kız çocuklar, anne veya baba, veya bunlar yoksa en yakın akrabaları ile beylü’l-mala gidecek şekilde taksim ediyordu. İşte, bu tereke kayıtlarını kullanarak, Tokat’ta doğup büyüyen bir erkek çocuğu ile kız çocuğunun babalarının veya analarının terekelerinden ne kadar pay aldıklarını açıkça görmekteyiz.

Çalışmamızda, yukarıda belirttiğimiz 26 terekeyi ölçü olarak aldık. Bu terekelerden 18’i (% 69,23’ü) Müslim ailelere. 8'i de (% 30,77’si) zimmi ailelere aittir. Biz önce, Müslim ve zimmî karışık olmak üzere 26 terekeyi ayrı ayrı ve toplam miktar olarak, bu toplam mirastan ölen Müslim ve Zimmîlerin cenaze masraflarını ayrı ayrı ve toplam miktar olarak, Müslim ve Zimmî kadınlara verilen mehirleri ayrı ayrı ve toplam miktar olarak, Müslim ve zimmî terekelerinden mahkemenin aldığı ücretleri ayrı ayrı ve toplam miktar olarak, taksim edilmesi gereken Müslim terekelerin miktarı, taksim edilmesi gereken Zimmî terekelerin miktarı, Müslim ve zimmî erkek ve kız çocukların terekelerden aldıkları payları ayrı ayrı ve toplam miktar olarak, Müslim ve Zimmî kadın ve erkeklerin mirastan aldıkları payları ayrı ayrı ve toplam miktar olarak, Müslim ve zimmi terekelerinden çeşitli hukukî nedenlerle beytü’l-mal (hazine) ile akrabalarının aldıkları payları ayrı ayrı ve toplam miktar olarak bir tabloda vermeye çalışacağız. Ancak, çocukların payları hesap edilirken Müslimlerin 12 erkek 8 kız, Zimmîlerin 9 erkek, 3 kızı esas alınmış ve Müslimlerin 3, zimmîlerin 2 çocuksuz ailesinin terekesi hesaba katılmamıştır. Anne, baba ve başka akra-baların aldıkları paylarda da işlem gören terekeler esas alınarak, sayıları da ayrıca belirtilecektir.

26 Terekenin Miktarı ve Varislere Dağılım Tablosu

Yukarıda verilen tabloda görüldüğü gibi, Müslimlerin tereke miktarı ,5 guruş, zimmîlerin tereke miktarı guruş, ikisinin toplamı ise ,5 guruştur. bu terekelerden Müslim erkek çocuklara guruş, Müslim kız çocuklara guruş, Zimmî erkek çocuklara guruş, Zimmî kız çocuklara guruş, Müslim-Zimmî kız, erkek çocuk olarak hepsine beraber guruşluk bir miras isabet etmiştir.

Buradaki, payların dağıtımı İslâm Ferâiz Hukukuna göre olup, Osmanlı kadısı ferâizin prensiplerine uymuş gözükmektedir.

VIII— Ekonomik Yönden Aile

Toplumun temelini teşkil eden aileyi, dinî, ahlâkî, hukukî, millî ve ananevi yönden koruyup gözetmenin yanında, ekonomik yönden de tatmin edilmesi gerekmektedir. Eğer aile ekonomik yönden iyi duruma getirilmezse, sosyal ve hukukî yönden alman birçok tedbir uygulanamaz olur. Bu durumu, iyi değerlendiren İslâm hukuku bir taraftan kişilerin çalışmasını, helâlinden rızık kazanılmasını, rızkın onda dokuzunun ticaretten aranmasını, ailenin reisi olan babanın, karısını ve çocuklarını kimseye muhtaç etmemesini isterken öbür yandan kişi ve toplum hakkını koruyarak hile ve harama sapıtmamasını emretmektedir.

Ailenin, sosyal ve ekonomik yönden, iyi dengelenmesi konusunu, çok iyi bilen Osmanlı yönetimi de aldığı değişik tedbirlerle ailenin ekonomik yönünü korumaya çalışmıştır. Yayınlanan, çeşitli ferman ve kanun-nâmelerde, birçok ailenin geçimini temin ettiği meslek erbabının mesleklerine, törelerine, atölye ve dükkânlarına dokunulmaması, ehl-i hiref zümresinin korunması, ihtisap işlerinin iyi organize edilmesi, esnafın kullandığı ölçü ve tartıların sık sık kontrol edilmesi, ibadullahın korunması için yılda birkaç defa narh verilmesi vb. gibi konuların emredildiğini görmekteyiz[]. Bu emirler, ilk bakışta toplumu ve devleti ilgilendiriyor gibi görünüyorsa da, aslında toplum ve devletin en küçük nüvesi olan aileyi ilgilendirmektedir.

İncelediğimiz dönem Tokat Sancağında, bu tür uygulamaları görmekteyiz. Siciller tarandığı vakit, esnaf zümresinin kendi törelerine göre yöneticilerini seçtiklerini Ahî ve Lonca Teşkilâtı geleneklerine bağlı kaldıklarını, yılda en az iki defa tüm eşyalara narh verildiğini, herkesin kendi atölye ve dükkânlarında rahatça imalat ve ticaret yapabildiklerini, kendilerinin rahatsız edildiği veya zarara uğratılmaya çalışıldığı zaman mahkeme-i şer’e müracaat ettiklerini görmek mümkün olmaktadır[]. Bu şartlarda, Tokat ailesi, kendi geçimini karşılayacak parayı rahatlıkla kazanabiliyordu. Biz, iki toplumun ekonomik durumlarını yansıtabilmek için, Müslimleri bir ayrı, zimmîleri bir ayrı olarak incelemeye çalıştık.

1 — Müslim Ailelerin Ekonomik Durumu

Müslim ailelerin ekonomik durumunu incelerken değişik kesimlere mensup kimselerin terekelerini almaya çalıştık. Bunların içinde, eski Tokat Voyvodası olan el-Hac İbrahim Ağa ibni el-Hac’ın terekesi, Hekim Seyyid el-Hac Hasan bin Abdullah’ın terekesi, asker kökenli es-Seyyid Hüseyin Alemdar ibni el-Hac Ahmed’in terekesi, Bakkal es-Seyyid Ahmed bin Salih’in terekesi ile değişik işler yapan kimseler ile ev kadınlarının terekelerinden oluşmaktadır. Müslim ailelerden 18 terekeyi esas aldık. Bu terekelerin toplam miktarı ,5 guruştur. Bu terekelerden en azı, guruş ile Tokat’ın Mihmar Hacib Mahallesinde oturup çiftçilik yapan Hasan bin Hüseyin’e, en fazlası ise guruş ile, Debbağhâne-i Cedîd Mahallesinde oturan eski Tokat Voyvodası el-Hac İbrahim Ağa ibni el-Hac’a aitti[]. Asker kökenli es-Seyyid Hüseyin Alemdâr ibni el-Hac Ahmed’in terekesi guruş, hekim es-Seyyid el-Hac Hasan bin Abdullah’ın terekesi ,5 guruş, bakkal es-Seyyid Ahmed bin Sahih’in terekesi guruş, yine asker kökenli olan Mustafa Ağa ibni Abdüllatif Ağa’nın terekesi guruş, diğer zümrelere ait olan terekeler ise , , ,5, , , vb. guruş civarında değişiklik göstermekteydi [].

En fazla terekeye sahip olan, Tokat Voyvodası ise “Has Mukataa” şeklinde idare edilen Tokat’ın valisi durumundaydı. İkinci sırada guruşla en yüksek terekeye sahip olan Mustafa Ağa ise, muhtemelen o dönemin bir çeşit garnizon komutanı durumunda olan Yeniçeri Serdarı idi. Devletin en yüksek görevlisi ve üzerinde birçok idari ve maddi so-rumluluğu olan kişiler için bu para pek öyle fazla bir miktar olmasa gerektir. Normal vatandaşın sahip olduğu tereke ise çok fazla bir meblağ değildir, ama o kadar da düşük sayılmamalıdır.

Buraya kadar verdiğim tereke miktarlarının içine, ilgili kimsenin evi, bağı, bahçesi, dükkanı, bütün gelir kaynakları, alacakları canlı hayvanlar, tüm ev eşyaları dahildir. Konunun, bir de bu açıdan değerlendirilmesi gerekirse, Tokat’taki Müslim kesimin maddi durumu çok kötü değildi, ama, buna karşılık çok mükemmel de değildi demek mümkündür.

2— Zimmî Ailelerin Ekonomik Durumu

Müslim kesimle, aynı mahallelerde hatta komşu evlerde oturan Zimmî toplumun ekonomik durumu neydi? Bu sorunun cevabını da sicillerden bulmak mümkün olmaktadır. Ölçü olarak aldığımız 26 terekenin 8 tanesi (% 30,77’si) zimmîlere aittir. Bu 8 terekenin toplam miktarı guruştur. Bunlardan en azı 86 guruş ile Tokat’ta Veled-i Ayaş Mahallesinde oturan Hanem binti Aynuk adlı kadına, en fazlası ise, guruş ile Hoca Ahmed Mahallesinde oturup, voyvoda hanında tuhafiyecilik yapan Kirkor veled-i Toros’a aittir[]. Diğer Zimmîlerin terekesi de , , , guruş arasında değişmekteydi[]. Bunlarda çeşitli iş kollarında çalışıyorlardı. Burada ölçü olarak aldığımız tereke sayısı azdır. Konuyu, o doğrultuda değerlendirecek olursak, zimmî kesim de ne çok fakir, ne de çok zengin durumdaydı.
Bu sonuçlara göre, Tokat’ta oturan Müslim ve Zimmî kesimin ekonomik yönden eşit kudretlere sahip olduklarını söylememiz mümkündür. Halbuki, aynı dönemlerde, Ankara Kadı Sicilleri üzerinde yaptığımız araştırmada, Müslim kesim oldukça fakir, (hatta öyleki, çoban ve ırgatlıktan başka mesleği olanı bulmak çok zor gibiydi) Zimmî kesim ise oldukça çok zengin durumda olduğunu görmüştük [].

3— Meslek Gruplarına Göre Ailenin Ekonomik Yapısı

İncelemeye tabi tuttuğumuz 26 terekeyi, mal sahiplerinin adları, ünvanları, yaptıkları işler ve tereke miktarlarını bir tablo haline getirecek olursak, meslek gruplarına göre terekeler sıralanmış olacaktır.

- Yılları Arasındaki Terekelerin Mesleklere Göre Dağılış Tablosu

Bu şekilde 26 terekeyi de saymak mümkündür[].

Burada açık olarak görüldüğü gibi, servet yönünden birinci sırayı ehl-i örf mensubu olan Tokat Voyvodası, ikinci sırayı eski Tokat Yeniçeri Serdarı, üçüncü sırayı muhtemelen bir ev kadını, dördüncü sırayı bir tüccar, beşinci sırayı emekli asker, 6 ve 7. sıralan tüccarlar almaktaydı. Bu sonuca göre, Tokat’ta bulunan ehl-i örf ve askerî taife mensupları olan zâbitlerin ekonomik yönden, diğer zümrelere göre daha iyi olduğunu söylemek mümkündür.

IX— Ailenin Etnoğrafik Yapısı

Aile, kendi içinde küçük bir devleti andırır. Kendine göre, hukukî ve ahlâkî prensipleri olduğu gibi, maddî ve manevî yönden ihtiyaçlarını karşılayan, değişik ev eşyalarına, giyim-kuşam, yeme-içme, süslenip-gezme gibi donanım malzemelerine de sahiptir. O gün kullanılan, bu etnoğrafik eşyanın, günümüze getirilebilmesi, değişik renk, sanat ve kullanım amaçları yönünden irdelenebilmesi, Türk kültür ve folklörünün derinliğini apaçık ortaya koyacaktır, özellikle, Osmanlı dönemi Şer’iyye Sicillerinde bulunan tereke defterleri bu açıdan çok büyük kıymet arzetmektedirler. Biz, bu tereke defterlerinden yararlanarak Tokat’ta oturan Müslim ve zimmî ailelerin etnoğrafik yapılarını, dinî ve etnik yönden ayrılan zimmî ve müslim toplulukların kültürel ve etnoğrafik yönden birbirleri ile nedenli kaynaştıklarını, aralarındaki farklılıktan, ve bu farklılıkların neler olduğunu ortaya koymaya çalışacağız.

Müslim ve Zimmî Ailelerin Etnoğrafik Yapısı

Osmanlı toplum yapısı incelenirken, yönetici, ve bazı zümrelerin farklı elbiseler giydiği, zaman zaman renklerde Müslim-Zimmî ayırımı yapıldığı görülmektedir[]. Fakat, bu ayrılık bütün tebaya girememiş görünmektedir. Terekeler incelendiği vakit, bir Müslimin evinde ne bulunuyorsa, bir Zimmînin evinde de aynısını bulmak mümkün olmaktadır. Biz, bunu daha iyi vurgulayabilmek için, Tokat’ın Soğukpınar Mahallesinde oturup, Sipah Pazarında tuhafiyecilik yapan es-Seyyid el-Hac Feyzullah ibni el-Hac Ahmed ile yine Tokat’ın Hoca Ahmed Mahallesinde oturup, Voyvoda Hanında tuhafiyecilik yapan Kirkor veled-i Toros adlı zimmînin terekelerinden bazı örnekler vererek durumu aydınlatmaya çalışacağız[].

Müslim ve Zimmî Terekelerinin Tablosu

Burada açık olarak görüldüğü gibi, Müslim ve zimmî terekelerinde geçen, giyim-kuşam eşyası, oturma odası eşyası, yatak odası eşyası, mutfak eşyası, aydınlatma ve ısınma eşyaları, silah-bıçak ve donanımlarının adları, renkleri, bunlarda kullanılan malzemeye verilen adlar ve kullanım amaçları hemen hemen aynı olduğu görülmektedir. Bu durum, asırlarca Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı yönetiminde kalan Zimmîlerin Türk-İslâm kültürünü ne kadar benimsediklerini açıkça göstermektedir.

Burada hemen şunu da belirtmek gerekir. Acaba Müslim ve Zimmîler arasında hiç ayrılık yok muydu? Elbette ki vardı. Zaten eğer ayrılık olmasaydı, birine Müslim, birbirine de Zimmî denemezdi. Bir defa Müslimler, Kur’an-ı Kerim ile Hz. muhammed’e (A.S.) inanırken, Zimmîler, İncil ve Hz. İsa ile Hz. Musa’ya (A.S.) inanıyorlardı. Müslimler, “kelime-i tevhid” getirirken, Zimmîler inkâr ediyordu. Müslimler, camilerde ibadet ederken, Zimmîler kilise ve havranlarda ayin yapıyordu. Bunlara benzer ayrılıkları çoğaltmak mümkündür.

Biz, Tokat Sicillerinde bulunan bazı tereke defterlerinde kaydedilen eşyalar arasında ara-sıra da olsa bazı ayrılıkları gösteren belirtilere rastladık. Örneğin; 9 Aralık (19 Cemaziye’l-âhir ) tarihinde Tokat’ta Kaya Mahallesinde otururken ölen Kirkor veledi Gabril’in terekesi, mahkeme görevlileri tarafından yazılırken, “İncil Kitabı” şeklinde yazılması uygun iken “Kefere Kitabı” şeklinde yazıldığını[], bazan muhtemelen oyun-cak veya süs olarak kullanılan altını tereke içinde yazarken başka bir dil kullanması gerekirken “Yahudi altunu” şeklinde yazdığını[], bazan evde kullanım eşyası olarak kullanılan minder için normal “minder” ismini yazması, veya daha değişik bir şekilde zimmîlere ait olduğunu belirtmesi gerekirken “Kefere minderi” şeklinde yazılarak, aradaki farklılıklar ortaya konulmuş oluyordu[].

Bu gibi ufak-tefek farklılıklar dışında, Müslimlerle Zimmîlerin etnoğrafik yönden kayrıaşmış vaziyette olduklarını söylemek mümkündür.

XI — Müslim ve Zimmîler Arasında Sosyal Münasebetler

İncelediğimiz dönem, Tokat şehrinde, Türklerden başka, etnik yapısını kesin olarak tespit edemediğimiz Müslim grup ile, Hıristiyan ve Musevî dinine mensup Rum, Ermeni ve Yahudi etnik yapısına sahip Zimmî topluluklar mevcuttu. Bu toplulukların şehirin muhtelif mahallelerinde ya ayrı ayrı, ya da karışık olarak iskân olduklarını, birbirlerine komşu evlerde oturduklarını[], ticarî ortaklıklar kurduklarını, birbirlerinden ödünç para alışverişinde bulunduklarını, yukarıda belirttiğimiz gibi, evlerinde çok az farkla hemen hemen aynı etnoğrafik malzemeleri kullandıkları, aynı mahkemede hak talep ettiklerini açık olarak görmekteyiz. Örneğin 13 Haziran (7 Zilhicce ) tarihinde Tokat’ın eski Voyvodası el-Hac İbrahim Ağa ibni el-Hac’ın değişik Zimmîlerde alacağı olduğunu[], 21 Haziran (25 Zilhicce ) tarihinde Tokat’ta, Soğukpınar-ı Müslim Mahallesinde oturan tuhafiyeci Es-Seyyid el Hac Feyzullah ibni el-Hac Ahmed’in Müslimler yanında zimmîlerden de alacağı olduğu[], 5 Ocak (24 Cemaziye’l-Âhir ) tarihinde Tokat’ın Hoca Ahmat Mahallesinde oturup Voyvoda Hanında tuhafiyecilik yapan Kirkor veled-i Toros Zimmînin poliçe karşılığı Müslimlerden de alacağı olduğu[], Şubat başlan tarihinde Yâr Ahmet mahallesinde ölen Karabat veled-i Bogos Zimmînin çocuklarına mahkemenin vasi ve nafaka ve kisve-bahâ tayin ettiğini görmekteyiz [].

Buradaki ve önceki bölümlerde verdiğim örneklerden anlaşıldığı gibi, Osmanlı yöneticileri Müslim ve Zimmîler arasında tarafsız bir idare uygu-luyorlardı. Bu idâri ve hukukî eşitlik içinde, Müslim ve Zimmî kesim, birarada, bölünüp parçalanmadan, birlik halinde yaşamayı tercih etmişler gibi gözükmektedir. Bu birlik ve dayanışma, karşılıklı diyalok içinde yaşayıştan olmalı ki, Zimmîler arasında İslama girme adeti, oldukça yaygındı. Bir Zimmî mahkeme-i şer'e gelerek kendi etnik yapısını, dinini, adını belirttikten sonra, âkil, bâliğa ve hür olduğunu beyan ederek, kendi batıl dinini bırakıp şeref-i İslâm ile müşerref olmak istediğini açıklayarak, gerekli muamelenin yapılmasını isterdi, örneğin: 3 Eylül (5 C.Âhir ) tarihinde Tokat’ın Hoca Ahmed Mahallesinde oturan Toros’un kendi batıl dinini bırakarak, şeref-i İslâm ile müşerref olup, adını da Salih olarak değiştirdiğini görmekteyiz [].

Osmanlı Müslim ve Zimmîleri, birbirinden kopuk birer toplum olmaktan çok, birbirleri ile kayrıaşmış vaziyetteydi demek daha doğru olacak sanıyorum.

Sonuç

Buraya kadar, Çin’de, Hindistan’da, İran’da, Roma’da, Eski Yunan’da, Moğollar’da, İslâm öncesi Orta Asya Türklerinde, Cahiliyye çağı Araplarında, İslâm hukukunda, Osmanlı Kanun-nâmelerinde ve en son olarak da yılları arasında Tokat’ta aile, evlilik usulleri, nikâh, mehir, nafaka, boşanma, zina, doğum, çocuk sayıları, aile nüfusu, vasi, nâzır, kayyım tayini, ekonomik ve etnoğrafik yönden ailenin durumu gibi konular üzerinde durduk.

Bu açıklamalardan sonra, Osmanlı aile yapısını, İslâm hukuku ile Türk töresinin şekillendirdiğini, İslâm fıkıhında görülen teorik hükümlerin, tatbikatta çoğu zaman Osmanlı Kadısı tarafından uygulandığını, erkekler arasında çok evliliğe itibar edilmediğini, ailelerin en çok bir veya iki çocuğa sahip olduğunu, yetim kalan çocukların, mutlak surette güvenlik altına alındıklarını, terekelerden, kız ve erkek evlatların ferâiz hukukuna göre mutlak pay aldıklarını, incelediğimiz dönem, Tokat ailesinin, orta halli ekonomik yapıya sahip olduğunu, etnoğrafik yönden Müslim ve zimmî ailelerin aynı yapıda olduklarını, aralarında sosyal münasebetlerin sıkı olduğunu, Zimmîlerin, dinî ve etnik yönden ayrı olmalarına rağmen, Türk-îslâm kültürünü benimsemiş olduklarını, Tokat halkının itilâfsız bir toplum yapısı arzettiğini belirten sonuçlara varmak mümkündür.

KISALTMALAR

a.g.e. : Adı geçen eser.

a.g.m. : Adı geçen makale.

a.g.y. : Adı geçen yer.

AÜİFD. : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi.

Ay. : Ayet.

Buhârî : Sahîh-i Buhâri Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi (DÎBY).

DİBY. : Diyanet İşleri Başkanlığı Yayım.

g.y. : Gösterilen Yer.

Ha. : Hadis.

HDKDT. : Hak Dini Kur’an Dili Tefsiri (E.H. Yazır’a âit).

İÜEFTD. : İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Dergisi.

İÜİTED. : İstanbul Üniversitesi İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi.

Kanunlar : XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Zirâî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları, c, 1.

KHMK. : Kur’an-ı Hakîm ve Meâl-i Kerim (H. B. Çantay’a âit)

KKTA. : Kur’an-ı Kerîm ve Türkçe Anlamı (DİBY).

OA, I. ; Osmanlı Araştırmaları, I,

Su. : Sure.

TŞS. : Tokat Şer’iyye Sicili, arkasından gelen rakamlardan birincisi defter numarasını, İkincisi ise sayfa numarasını göstermektedir (TŞS, 2/6 gibi).

BİBLİYOGRAFYA

I— Arşiv Belgeleri

1 — Tokat Arkeoloji ve Etnografya Müzesinde Bulanan Tokat Şer’iyye Sicilieri

II — Başbakınlık Arşivi, Tapu Tahrir Defteri, No

III— İnceleme ve Tetkikler

1 — Ansay, Sabri Şakir; “Aile Hukuku”, AÜ. ilahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı, , Ankara, , s

2 — Atay, Hüseyin; “Kur’an-ı Kerim ve Hadîs-i Şerifde Aile Plânlamasına Âit Bir Tetkik", İÜ.İslâm tetkikten Enstitüsü Dergisi, c.4, cüz, , İstanbul, , s

3 — Aristotales; I—II, (Yunan Klasikleri, N), İstanbul,

4 — Barkan, Ömer Lütfı; XV. veXVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Zirai Ekonominin Hukukî ve Mali Esasları, c.I, İstanbul,

5 — Berki, Ali Himmet; İslâm Hukukunda Ferdiz ve İntikâl, Sadeleştiren, İrfan Yücel, DİBY, Ankara,

6 — Bilmen, Ömer Nasuhî; Hukuki İslâmiye ve Istılâhatı Fıkhiyye Kamusu, c,ı-8, İstanbul,

7 - Çantay, Bahkesirli Hasan Basri; Kur’an-ı Hakim ve Meâl-i Kerim, 0,, İstanbul,

8 — Demircioğlu, Halil; Roma Tarihi, I, Ankara,

9 — Diyanet İşleri Başkanlığı; Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı, Ankara, I

10 —Donuk, Abdülkâdir; “Çeşitli Toplumlarda ve Eski Türklerde Aile”, İÜ EF, Tarih Dergisi, (Fatih Sultan Mehmed’e Hatıra Sayısı), sayı, 33 (Mart- ), İstanbul, , s,

11 — Eflâtun; Devlet, İstanbul,

12 — Ergin, Muharrem; Dede Korkut Kitabı, İstanbul,

13 — Günaltay, M.Şemseddin; Uzak Şark ve Kadim Çin ve Hindistan, İstan bul,

14 — Günaltay, M. Şemseddin; Iran Tarihi,I, Ankara,

15 — Günaltay, M. Şemseddin; “îslâmdan Önce Araplar Arasında Kadının Durumu, Aile ve Türlü Nikâh Şekilleri”, Belleten, Sayı, 60, Ankara, ,8,

16 — İnan, Abdülkadir; Makaleler ve Incemeler, Ankara,

17 — Kafesoğlu, İbrahim; Türk Milli Kültürü, İstanbul,

18 — Lewis, Bernard; Tarihte Araplar, İstanbul,

19 — Muhyiddîn-i Nevevî; Rıyâzü’s-Sâlıhin ve Tercemesı, Çev. Hasan Hüsnü Erdem, Kıvamüddün Burstan, 0,, DİBY, Ankara,

20 — Ortaylı, İlber; “Anadolu’da XVI. Yüzyılda Evlilik İlişkileri üzerine Bazı Gözlemler”, Osmanlı Araştırmaları, I, İstanbul, s.

21 — Ögel, Bahaeddin; Türk Kültürünün Gelişme Çağları, II, İstanbul,

22 — Ögel, Bahaeddin; Türk Mitolojisi, c,I, Ankara,

23 — Ögel, Bahaeddin; Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, c, , Ankara,

24 — Özdemir, Rifat; XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara (Fiziki, Demoğrafik, İdari ve Sosya-Ekonomik Yapısı, ), Ankara,

25 — Vladimirtsov, B.Y.; Moğolların İçtimâi Teşkilâtı, Ankara,

26 — Yazır, Elmalılı Hamdi; Hak Dini Kur'an Dili Tefsiri, c,I-8, İstanbul,

27 — Zeynü’d-dîn Ahmed monash.pw monash.pw’l-Lâtifı’z-Zebîdî; Sahih-ı Buharı Muhtasarı Tecrîd-ı Sarih Tercemesi ve Şerhi, Mütercim ve Şârihi, Kâmil Miras, c, , DİBY., Ankara,

28 — Ziya Gökalp; Türk Medeniyeti Tarihi, İstanbul,

* Bu makale, Temmuz tarihleri arasında Tokat Valiliği ile İbn-i Kemâl Araştırma Merkezi tarafından Tokat’ta tertiplenen “Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu’na tebliğ olarak sunulmuştur.

Dipnotlar

1. Bahaeddin Öğel; Türk Kültürünün Gelişme Çağları, II ( temel eser, No: 50), İstanbul, , s.
2. İbrahim Kafesoğlu; Türk Milli Kültürü, İstanbul, ,
3. Abdülkadir Donuk; “Çeşitli Toplumlarda ve Eski Türklerde Âile", İÜEF., Tarih Dergisi (Fatih Sultan Mehmed’e Hatıra Sayısı), Sayı, 33 (Mart), İstanbul, , 5,; M.Şemseddin Günaltay; Uzak Şark ne Kadîm Çin ve Hind, İstanbul, , 5,
4. Abdülkadir Donuk; “Çeşitli Toplumlarda ve Eski Türklerde Aile”, İÜEF., Tarih Dergisi, S İstanbul, , s. ; M.Şemseddin Günaltay, Uzak Şark ve Kadim Çin ve Hind. İstanbul. , s
5. M.Şemseddin Günaltay; İran Tarihi I, Ankara. s,; A Donuk; a.g.m., 8,
6. A. Donuk; a.g.m.s,; Aristotales I-III (Yunan Klasikleri, no, 64), İstanbul, , s,80; Eflâtun; Devlet, İstanbul, , 8,
7. Halil Demircioğlu; Roma Tarihi, I, Ankara, , s,49 vb; monash.pw a.g.m., s
8. monash.pwirtsov; Moğolların İçtimâi Teşkilâtı, Ankara, , s, vd.; Bahaeddin Ögel; Türk Mitolojisi, c,I, Ankara,, s; Abdulkadir Donuk; a.g.m., s,
9. monash.pw; a.g.m., 5,; M.Şemseddin Günaltay; “İslâmdan Önce Araplar Arasında Kadının Durumu. Aile ve Türlü Nikâh Şekilleri", Belleten, Sayı, 60, Ankara, , 5, vd.; Sabri Şakir Ansay; “Âile Hukuku”, AÜ. İlahiyat Fakültesi Dergisi, S, , Ankara, , s,; İbrahim Kafesoğlu; Türk Millî Kültürü, İstanbul, , s. , ; Bernard Lewis; Tarihte Araplar, İstanbul, 5,27 vd; İlber Ortaylı; “Anadolu’da XVI. Yüzyılda Evlilik İlişkileri Üzerinde Bazı Gözlemler", Osmanlı Araştırmaları I, İstanbul, , s.
10. Ziya Gökalp; Türk Medeniyeti Tarihi; İstanbul, , s,
11. İbrahim Kafesoğlu; Türk Milli Kültürü, İstanbul, , 5,, , , ; Bahaeddin Ögel; Türk Kültürünün Gelişme Çağları, II, İstanbul, , 5,, ; Türk Mitolojisi, c,I, Ankara, , 5,; Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, I,Ankara, , 5, ; Abdülkadir İnan; Makaleler ve İncelemeler, Ankara, , 5,, , ; Faruk Sümer; Oğuzlar, Ankara, , 5,; Muharrem Ergin; Dede Korkut Kitabı, İstanbul, ,5,; A. Donuk; a.g. m.,s,
12. “İçinizden bekarlan (kız, dul, kocası olmayan kadın veya karısı olmayan erkek) ve kölelerinizden, câriyelerinizden saalih (mü’min) olanları evlendirin, Eğer, fakir iseler Allah onlan (evlenmeleri sayesinde) fazl (-u kerem)iyle zengin yapar. Allah(ın lütfü) boldur, (O, her şey’i) hakkıyla bilendir" (Ayet), “Nikâha (evlenmeye çare) bulamayanlar, Allah kendilerine fazl (-u kereminden zengin kılıncaya kadar (zinaya karşı) iffetlerini korusun" (Ayet 33), (Bkz. Hasan Basri Çantay; Kur’an-ı Kerim ve Meâl-i Kerim c, II, İstanbul, , s, ; Diyanet İşleri Başkanlığı Yayını; Kur'ân-ı Kerim ve Türkçe Anlamı, Ankara, , s, ).
13. “Size nefislerinizden, kendilerine ısınmanız için, zevceler yaratmış olması, aranızda bir sevgi ve esirgeme yapması da Onun ayetlerindendir. Şüphe yok ki bunda fikrini iyi i’mâl edecek bir kavm için elbette ibretler vardır”, (Bkz. Hasan Basri Çağatay; KHMK, c, 2, İstanbul, s, , DİBY.; KKTA., Ankara, , s, ).
14. “Eğer yetim kızlar hakkında (adaleti yerine getiremeyeceğinizden) korkarsanız sizin içih helâl olan (diğer) kadınlardan ikişer, üçer, dörder olmak üzere nikâh edin. Şayet (bu suretle de) adalet yapamayacağınızdan endişe ederseniz o zaman bir (dâne ile), yahud mâlik olduğunuz câriye (ile iktifa edin). Bu (tek zevce veya cariye) sizin (Hakdan) eğilib sapmamanıza daha yakındır" (Ayet-3), / “Kadınlar arasında adalet (ve müsâvâtı tatbik) etmenize ne kadar hırs gösterseniz, asla güç yetiremezsiniz. Bâri (birine) büsbütün meyledib de ötekini (ne dul, ne kocalı bir durumda) askılı gibi bırakmayın. Eğer (nefsinizi ıslah eder, (haksızlıktan) sakınırsanız şüphe yok ki Allah çok yarlıgayıcı, çok esirgeyicidir’ (Ayet), (Bkz.H.B.Çantay; KHMK, c, l,s, , , , , , DİBY.; KKTA., s, 76, 81, 98, Elmalı Hamdi Yazır; HDKDT., c, 2, İstanbul, ,5, , , , vd.).
15. “Ey Gençler zümresi, kim içinizden evlenmeye muktedir ise evlensin. Çünkü gözü haramdan en çok saklayan, ırzı en sağlam muhafaza eden budur. Kimin de gücü yetmezse oruca devam etsin. Zira bu, onun için bir inemedir” (Buharı, Müslim; İbni Mes’ud (r.a.)dan rivayet edilmiştir), / “Muhabbetli ve doğuran kadınlarla evlenin. Çünkü ben kıyamet günü sizin çokluğunuzla iftihar ederim" (Ebû Davûd, Nesei; Ma’kıl bin Yesâr (r.a.)dan rivayet edilmiştir), / “Evleniniz, ümmetimin çokluğu ile iftihar ederim’ (Buhâri), / “Nikâha rağbet ediniz, çoğalınız, Ben kıyâmet günü sizin çokluğunuzla öbür ümmetlere karşı iftihar edeceğim”, (Bkz. Sahih-ı Buhâri Muhtasarı Tecrid-ı Sarih Tercemsi, DİBY., c,II, Ankara, , s, , , , , H.B. Çantay; KHMK., c, 2, s, ); Hüseyin Atay; “Kurân-ı Kerim ve Hadisi Şerif’de Âile Plânlamasına Âit Bir Tetkik”, İÜ, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, c, 4, cüz, , İstanbul, , s,
16. Zevceler arasında “adâlet" yedirme, giydirme, barındırma, zevci muamele sevgi vb. hususlarda tam bir eşitliktir. Bu temin edilemeyince -ki temini hemen hemen imkânsızdır- bir zevce ile iktifa etmek zarûridir. “Bu (bir tek zevce veya cariye) sizin (hakdan) eğrilib sapmamanıza daha yakındır” kaydı da, asıl olan kâidenin, yani adâlet kaidesinin bir tek zevce ile evlenmekten ibâret olduğunun açık bir delildir (Bkz. Çantay; KHMK., c, 1, s, ).
17. “Analarınız, kızlarınız, kız kardeşleriniz, halalarınız, teyzeleriniz, birâder kızları, hemşire kızları, sizi emziren (süt) analarınız, süt hemşireleriniz, karılarınızm anaları, kendileriyle zifafa girdiğiniz karılarınızdan olub himâyelerinizde bulunan üvey kızlarınız (la evlenmeniz) size haram edildi. Eğer onlarla (üvey kızlarınızın analarıyla) zifafa girmemişseniz (onlarla evlenmenizde) size bir beis yok. Kendi sulbünüzden (gelmiş) oğullarınızın karıları (ile evlenmeniz) ve iki kız kardeşi birlikte almanız da (keza haram edildi). Ancak (câhiliyye devrinde) geçen geçmişdir. Çünkü Allah hakıykaten yargılayıcıdır, çok esirgeyicidir", Nisa monash.pw, 22 vd. (Bkz. Elmalılı Hemdi Yazır; HDKDT., c,2, 5,; Çantay; KHMK, c,ı, s, ), Câbir (r.a.)’dan, monash.pwber (a.s.)in “Bir kadının, onun halası üzerine, yahud onun teyzesi üzerine nikâh olunmasını nehyetti" dediği rivayet olunmaktadır. Bundan başka, değişik hadislerde kardeşlerle, babaların öz ve üvey kızlarıyla, süt kardeşlerle vb. evlenmenin yasak olduğu belirtilmektedir(Bkz. Buhari. c, II, s, )
18. Nisa Suresi, Ayet, 3, 24, 25, vd. (Bkz. Çantay; KHMK., c, 1, s, , , ), Buhari, c, il, s, ); Sabri Şakir Ansay; “Aile Hukuku", AÜ., İlahiyat Fakülten Dergisi, S. , (), Ankara, , s,
19. “Kiminiz kiminizden (hasıl olmuşsunuz)dur. O halde -fuhuşda bulunmayan, gizli dostlar da edinmeyen namuslu kadınlar olmak üzere- Onları, saahiblerinin izniyle, kendinize nikahlayın. Ücretlerini (mehirlerini) de güzellikle onlara verin’, Nisâ monash.pw, Aynı surenin Ayeti: “Ey iman edenler, kadınlara zorla mirasçı olmanız ve onlan -kendilerine verdiğiniz (mehir) den birazını gider(ib elinize geçire) bilmeniz için- tazyik etmeniz size helal olmaz” ile Ayetlerinde: “Eğer bir zevceyi bırakıb da yerine başka bir zevce almak isterseniz öbürüne yüklerle (mehir) vermiş olsanız bile içinden bir şey almayın” ve benzer çeşitli ayetlerde kadına mehir verilmesi emredilmektedir (Bkz. Çantay; KHMK., c, 1, s, , ). / Sehl İbn-i Sa’d (r.a.)’dan şöyle rivayet olunmuştur: Resûlullah (a.s.)’a bir kere bir kadın gelip kendisini (zevceliğe almasını) teklif etti. (Resûl-i Ekrem gözlerini indirip sükût etti) Orada hazır bulunan bir sahabi: “Yâ Resülallah, bu kadını bana tezvic etseniz" dedi. (Mehir olarak dünyalık verecek) bir şeyin var mı? diye sordu. O Sahâbi: Hayır yâ Resülallah, yanımda hiçbir şey yoktur, dedi. Resûl-i Ekrem» Haydi git, araştır ve demir bir yüzük olsun (bul, getir, tak,) buyurdu. Sahâbi gitti. Sonra dönüp gelerek: hayır Yâ Resülallah, dünyalık bir şey, demir bir halka bile bulamadım ve lâkin şu izârım (belden aşağı ihrâmım) var. Bunun yansını verebilirim, dedi" Peygamberimiz izannı kadına verirsen sen çıblak kalırsın, diyerek bunun mümkün olmayacağını ima etti. Bunun üzerine fakir sahâbi üzgün ve umutsuz bir şekilde oradan gitti. Daha sonra Hz. Peygamber o zatı çağırarak veya çağırtarak “ -Kur’andan ezberinde bir şey var mı? diye sordu. Fakir Sahâbi: -Ezberimde şu sûre var, şu sûre var, şu sûre var. diye bir takım sureler saymağa başladı. Bunun üzerine, Resûlullah (a.s.): Kur’an'dan ezberindeki surelerle seni bu kadına mâlik kıldım (tezviç eyledim) buyurdu’ (Bkz. Buhâri; c, II, s, ), Görüldüğü gibi, Kur’an-ı Kerim öğretmek bile olsa, mehirin verilmesi şarttır. Verilen mehrin de hiç kimse tarafından alınmaması istenmektedir.
20. “Ey insanlar, sizi bir tek candan yaratan, ondan da yine onun zevcesini vücûda getiren ve ikisinden birçok erkekler ve kadınlar türeten Rabbiniz(e karşı gelmek)den çekinin” Nisâ Su., Ay. 1,” Zevcelerinizin çocuğu yoksa terikesinin yansı sîzindir. Eğer onların çocuğu varsa size terikesinden (düşecek hisse) dörtde birdir. (Fakat bu da) onların (zevcelerinizin) edecekleri vasiyyet(i) ve borc(u edâ) dan sonradır” Nisâ Su. Ay. 12, "Kadınlara iyilikle muaşeret ediniz” Nisâ Su. Ay. 19, " Erkeklerin, kendi kazandıklarından bir payı olduğu gibi kadınların da yine kendi kazandıklarından bir hissesi vardır “Nisâ Su. Ay. 32 vd. (Bkz. Çantay; KHMK., c, I, s, ), Ebu Hureyreden rivayet edilen bir hadiste, Hz. Peygamber (a.s.): “Dul kadın, kendisinin sarahaten emri olmadıkça nikâh olunmaz. Er görmedik kız da kendisinden istizan olunup izini alınmaksızın nikâh olunmaz. Mecliste hazır bulunanlar: Yâ Resûlallah bakir bir kızın izni nasıl olur? diye sorduklarında, Resûlullah: Onun izni sükût etmesidir, buyurdu" yine başka bir hadiste, Ensar kadınlarından dul olan Hansa’nın babası, Hansa’nın izin ve nzasını almadan tezviç etmişti. Hansa bu izdivacı hoş görmüyerek Hz. peygambere (a.s.) gelerek: “Babam beni birisine nikâh etmiş. Halbuki başkası ile evlenmek benim için daha hayırlı olurdu” der. Bunun üzenne Hz. Peygamber bu nikâhı red ve iptal eder (Bkz. Buhâri, c, II, s, vd.; aynca şahidlik konusunda, Bkz. Buhâri, c, 4, s, , , c, 8, s, vd.); Ebu Hureyre (r.a.)’ın şöyle dediği rivayet olunmaktadır: “Bir kimse kadınına buğuz etmesin, zira hoşlanmadığı huylan varsa ona mukabil memnun olacağı huyları da vardır". Bu hadisi Sahih-i Müslim rivayet etmiştir (Bkz. Muhyiddîn-i Nevevî; Riyâzü's-Sâlihin ve Tercemesi, Çev., Hasan Hüsnü Erdem, Kıvamüddin Burslan; Diyanet İşleri Başkanlığı Yayını, c, 1, Ankara, , s, ); A. Donuk; a.g.m., s, ; Sabri Şakir Ansay; a.g.m., s, ; İlber Ortaylı; “Anadolu’da XVI. Yüzyılda Evlilik İlişkileri Üzerine Bazı Gözlemler”. Osmanlı Araştırmaları, I, İstanbul, , S,
21. Buhâri, c, 6, s,
22. “ Anaya, babaya iyilik edin. Fakirlik endişesiyle çocuklarınızı öldürmeyin, sizin de, onların da rızkını biz vereceğiz’, En'am Su. Ay. ,’ Ana ve baba ile yakın hısımların bırakdıklarından erkeklere, ana ve baba ile yakın hısımların bırakdıklarından kadınlara -azından da, çoğundan da- farz edilmiş nasıyb olarak, hisseler vardır", Nisa, Su, Ay. 7, “Allah size (miras hükümlerini şöyle) tavsiye (ve emr) eder: Evlâtlarınız hakkında (ki hüküm) erkeğe, iki dişinin payı mikdarıdır. Fakat, onlar (o evlâdlar) ikiden fazla kadınlar ise (ölünün) bırakdığının (terikenin) üçde ikisi onlarındır. (dişi evlâd) bir tek ise o zaman (bunun) yansı onundur. (Ölenin) çocuğu varsa ana ve babadan her birine terikenin altıda biri (verilir). Çocuğu olmayıp da ona ana ve babası mirasçı olduysa üçde birisi anasınındır. (Erkek, dişi) kardeşler varsa o vakit altıda biri anasınındır. (Fakat bütün bu hükümler ölenin) edeceği vasiyyet(in tenfizin)den veya borc(unun ödenmesinden sonradır", Nisa Su. Ay. 11, aynı surenin ta. ayeti de bu mealdedir. “ Kadınlara iyilikle muaşeret ediniz" Nisa Su. Ay. 19, “Erkekler kadınlar üzerinde hakimdirler" Nisa Su. Ay. 34, “öyleyse sakın öksüze kötü muamele etme" Duhâ Su. Ay. 9, ayrıca, Kuran-ı Kerim de bu konularla ilgili birçok ayet-i kerime bulmak mümkündür (Bkz. Hamdi Yazır, HDKDT., c, 2, s, , , c, 3, s, , Çantay, KHMK., c, i, s, , , , DİBY, KKTA., s, , ), Aile arasındaki miras taksimi, ferâiz hukuku ile sistematik hâle getirilmiştir (Bkz. Ali Himmet Berki; İslâm Hukukunda Ferâız ve İntikal DİBY. Ankara, ), İbn-i Ömer (r.a.)'dan rivayet edilen bîr hadiste Hz. Peygamber (a.s.) “Hepiniz çoban, yâni muhafızsınız, ve hepiniz de maiyyetinizde bulunanların hukukundan mesulsünüz. Amirler maiyetindekilerden muhafızdır. Aile reisi, aile efradının çobanıdır. Kadın da kocasının evi ve çocuktan üzerinde muhafızdır. Hulâsa, hepiniz muhafızsınız ve hepiniz de idarenizde bulunanların hukukundan mesulsünüz", Hadisi Buhâri ve Müslim rivayet etmiştir (Bkz. Muhyiddin-i Nevevî; Riyazü’s- Sâlihîn, Çev. Hasan Hüsnü Erdem, e, 1, Ankara, , s, ), Muğîre ibn-i Şu’be(r.a.)’dan rivayet edilen bir hadiste Hz. Peygamberfa.s.) şöyle buyurmuştur. “Allah size analara isyanı, kız (mevlûd)lan diri diri defni, verilecek borcun verilmemesini, verilmeyen bir şeyin alınmasını haram kıldı. Yine Allah sizin için kıl-ü kâli çok süaii, izâa-i mâli kerih gördü", (Bkz. Buhâri, c, 7, s, ), aynı mealde, Ubâde b. es-Sâmit (r.a.)’dan rivayet edilen başka bir hadiste Hz. Peygamber (a.s.): “Alla’a (ibâdette) hiçbir şeyi şerik etmemek, sirkat etmemek, zina eylememek, evlâdınızı öldürmemek (hem kızları hem de oğlanları diri gömme-mek), kendiliğinizden uyduracağınız hiçbir yalanla (kimseye) bühtan etmemek" buyurmuştur (Bkz. Buhâri, c, 1, s, b), Hz. Peygamber (a.s.) Veda Hutbesinde de şöyle buyurmuştur “Ey nâs, kadınların haklarına riâyet etmenizi ve bu hususta Allah’tan korkmanızı tavsiye ederim. Siz kadınları Allah emaneti olarak aldınız. Ve onların namuslarını ve ismetlerini Allah adına söz vererek helâl edindiniz. Sizin kadınlar üzerinde hakkınız, onların da sizin üzerinizde haklan vardır”, (Bkz. Buhâri, c, 10, s, ).
23. “Zinâ eden kadınla zina eden erkekden her birine yüzer deynek vurun müminlerden bir zümre de bunların azâbına (bu cezalarına) şahid olsun”, Nur Su. Ay. 2, En az dört erkek şahidin olması gerekir. Bu husustan fıkıh kitaptan ayn ayn açıklamaktadır. “Zevcelerine zinâ isnâd eden ve kendilerinin kendilerinden başka şahidleri de bulunmayan kimseler(e gelince) onlardan her birinin (yapacağı) şahidlik, kendisinin hakıykaten saadıklarından olduğuna Allah’a yemin (ile) dört (defa ifâde ve tekrar edeceği şahidliktir”, Nûr Su. Ay. 6, “Kocasının yalancılardan olduğuna Allah’ı dört defa şahid tutması, cezayı (recmi) kadından kaldırır. Beşincisinde, kocası doğrulardan ise kendisinin Allah’ın gazabına uğramasını diler", Nûr Su. Ay. ,” Açık olsun, gizli olsun fuhşiyata yaklaşmayınız”, En’am Su. Ay. ," Kadınlarınızdan fuhuşu irtikâb edenlere karşı içinizden dört şahit getirin. Eğer şehâdet ederlerse -onları ölüm alıp götürünceye, yahud Allah onlara bir yol açıncaya kadar- kendilerini evlerde alıkoyun (insanlarla ihtilâtdan men edin)", Nisâ Su. Ay. 15, “Sîzlerden fuhuşu irtikâb edenlerin her ikisinide eziyete koşun. Eğer tevbe edip (nefislerini) İslah ederlerse artık onlar(a eziyet)den vaz geçin', Nisâ Su. Ay, 16, Kur’an-ı Kerim’de bunlara benzer birçok ayet bulmak mümkündür (Bkz, Hamdi Yazır; HDKDT., c, 2, s, , c, 3, s, , c, 5, s, ; Çantay; KHMK., c, t, s, , , c, 2, s, ) Abdullah İbn-i Mes’uddan rivayet edilen bir hadis-i şerifde Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurmuştur: “Mü’minleri Allah’tan ziyâde fenalıklardan koruyan bir kimse yoktur. Mü’minlerin en büyük hâmîsi olduğu için Allâhu Tealâ açık, kapalı bütün fuhşiyatı haram kılmıştır" (Buhâri, c, 11, s, ), İbn-i Abbasdan rivayet edilen bir hadiste Hz. Peygamberin (a.s.) huzurunda Hilâl ibni Ümeyye; 'karım Şerik ibn-i Sehmâ ile zina etti’ der. Bunun üzerine Hz. Peygamber de “Dört şahidini hazırla, yahud arkana hâd (vurulur) buyurdu Sen şahidlerini hazırla, aksi takdirde arkana hadd-i kazf (seksen değnek) vurulur”, (Buhârı, e, 11, s, ; Hüseyin Atay; “Kur’an-ı Kerim ve Hâdis-i Şerifde Âile Plânlamasına ait bir tetkik". Islam Telkikleri Enstitüsü Dergisi, c, 5, cüz, (), İstanbul, , s, ; İlber ortaylı; a.g.m., s, 39; Sabri Şakir Ansay; a.g.m., s, ).
24. " En iyi âile kuran kadınlar, Allah'a ve kocalarına itaat ve muhabbet eden, Allah’ın tevfik ve inâyetiyle kocasının gıyabında (onun malını canını, namusunu) muhafaza edenlerdir", Nisa Su. Ay. 34,’ (Eğer karı ile kocanın) aralarının açılmasından endişeye düşerseniz o vakit (kendilerine erkeğin) ailesinden bir hakem, (kadının) âilesinden bir hakem gönderin. Bunları barışdırmak isterlerse Allah aralarında (ki dargınlık yerine geçme), onlan (uyuşmıya) muvaffak buyurur", Nisâ Su. Ay. 35, “Eğer bir kadın, kocasının uzaklaşmasından (yatağını terk etmesinden, nafakasında ihmâl göstermesinden), yahud (herhangi bir suretle kendisinden) yüz çevirmesinden endişe ederse sulh ile aralarını düzeltmekde vebal yokdur. Sulh daha hayırlıdır. Zaten nefislerde kıskançlık hazırlanmıştır. Eğer iyi geçi-nir (kadınlara cefâdan) sakınırsanız şüphesiz ki Allah, yapacağınız her şeyden tamamen haberdardır", Nisâ Su. Ay, ," Boşanmış kadınlar kendi kendilerine üç hayız ve temizlenme müddeti beklerler (beklesinler). Eğer onlar Allah’a ve âhiret gününe inanıyorlarsa Allah’ın, kendi rahimlerinde yaratdığını (söylemeyerek) gizlemeleri onlara halal olmaz. Kocaları bu bekleme müddeti içinde barışmak isterlerse onlan geri almıya (herkesden) çok lâyıkdırlar. Erkeklerin meşrû suretde kadınlar üzerindeki (hakları) gibi kadınların da onlar üzerinde (hakları) vardır. (Yalnız) erkekler onlar üzerinde (daha üstün) bir dereceye mâlikdirler. Allah mutlak gaalibdir, gerçek hüküm ve hikmet sahibidir”, Bakare Su. Ay. , “Hem kadınları boşadınız da iddetlerini bitirdiler mi? Artık onlan ya (kendilerine ric’atle) iyilikle tutun, ya iyilikle bırakın. (Fakat) onlan, sırd zulmedebilmeniz için, zararlarına olarak, tutmayın. Kim böyle yaparsa muhakkak kendisine yazık etmiş olur" Bakare Su. Ay, , “Kadınları boşadınız da iddetlerini bitirdiler mi, aralarında meşru’ bir suretde anlaşdıkları takdirde (Ey velîlar), artık kendilerini kocalarına nikâh etmelerine engel olmayın”, Bakare Su. Ay, , “Ey Peygamber (ve ümmeti) siz müslümanlar kadınları boşayacağınız vakit iddetlerine doğru boşayın. O iddeti (üç hayız ve temizlenme süresi) de sayın. Rabbiniz olan Allah'dan korkun. Onlan evlerinden (sakin oldukları evlerden) çıkarmayın. Kendileri de çıkmasınlar. Meğer ki apaçık bir kötülük (meydana) getirmiş olsunlar", Talaak Su. Ay, 1, “Sonra (o kadınlar) müddetlerini doldur(mıya yaklaştıkları zaman onları ya güzellikle tutun (tekrar zevce edinmek suretiyle), yahud güzellikle kendilerinden (haklarını vererek) aynim ve içinizden adalet sahibi iki kişiyi de şahid yapın. (Ey şâhidler siz de) şâhidliği Allah için edâ edin”, Talaak Su. Ay, 2, Kur’ân-ı Kerim’de bu konuları aydınlatan başka ayetler de mevcuttur. (Bkz. Hamdi Yazır; HDKDT., c, 2. s, , , , e, 3, s, , c, 7, s, ; Çantay; KNMK., c, 1, s, , , , c, 3, s, ), Hz. Peygam-ber (a.s.): “Nikahlanıp çiftleşiniz ve evleniniz, fakat kurduğunuz bu aile yuvasını talâk ile yıkmayınız. Onun tarrâkasından arş-ı İlâhi titrer” buyurmuştur., Yine başka hadislerde: “Kadınlarınızı ancak zinâ töhmetiyle boşayabilirsiniz' buyurulmuştur., “Talâk üzerine yemin -ki: şöyle yaparsam kanm boş olsun, gibi sözlerle- ancak münafık olan kişi yemin eder" buyurmuştur., “Bir kimse yalnız tatmin-i şehvet için nikâh eder, mehrini de vermezse, o kimse zinâkâr bir mücrim olarak ölür" buyurmuştur., “Sık sık kadın boşayan çeşnici erkeklerle sık sık koca değiştiren çeşnici kadınlara Allah lânet etsin" buyurmuştur. (Bkz. Buhâri, c, tı, s, ; Sabri Şakir Ansay; a.g.m., s, ; İlber Ortaylı, a.g.m., s, 38, 39; Hüseyin Atay; a.g.m., s, ).
25. “ (Yine) sana hangi şeyi nafaka vereceklerini sorarlar. De ki: “ihtiyacınızdan artanı (verin)” , Bakare Su. Ay, (Bkz. Hamdi Yazır; HDKDT, c, 2, s, ; Çantay; KHMK., e, 1, s, 58, DİBY-, KKTA., s, 33), nafaka konusunda Hz. Peygamber (a.s.) çeşitli hadîs-i şerifleri de mevcuttur. Ebü Mesud’dan rivayet edilen bir hadisde: “Her hangi bir Müslüman kendi ehline -Allâh’ın rızasını kasdederek- infâk edip zaruri ihtiyaçlarını te’mîn ederse bu infâk o Müslüman için sadaka olur" buyurulmaktadır., Ebu Hüreyre (r.a.)’dan rivayet edilen bir kutsi hadiste: Allahu Teâlâ: “Ey Adem oğlu sen âileni infâk etki, sen de Allah tarafından infâk olunub me’cûr olasın” buyurulmaktadır., yine Ebü Hüreyre (r.a.) rivayet olunan bir hadiste: “Dul kadınların ve bir günlük geçimi olmayan fakirlerin nafakalarını kazanmağa koşan Müslüman, Allah yolunda harb eden mücâhid gibidir. Yahud gece namazlı, gündüz oruçlu kimse gibidir" buyurulmaktadır., yine Ebü Hüreyre (r.a.) rivayet edilen başka bir hadiste:" sadakanın efdali, sadakanın sahibini ganî bırakan ve fakirliğe düşürmiyen sadakalardır, çünkü veren el, alan elden hayırlıdır, üstündür. Ey mü'min, nafaka vermeğe nafakası üzerine vâcib olan âile efradınla başla, sonra başkalarına sarf et. Aile efradının nafakaları verilmezse kadın der ki: Ya beni besle, yâhud yakamı bırak, Hizmetçi de: Beni besle, beni çahşdır, der. Çocuk da: Beni besle, beni kime bırakırsın? der” (Bkz. Buhârî, c, II, s, ; Sabri Şakir Ansay; a.g.m., s, ; İlber Ortaylı; a.g.m., s, ).
26. Ömer Lütfi Barkan, Kanunlar, I, İstanbul, , s, XVI, XXXVI, LIX. LXV, , , , , ,
27. Ömer Lütfi Barkan; Kanunlar, I, İstanbul, , s, XXXV, XLV, XLVI.
28. Ö.L. Barkan; Kanunlar, I, s. XX, XXIII, XXIV, XXVII, XXIX.
29. Ö.L. Barkan; a.g.e., s, XX, XXIII, XXIV, XXVII, XXIX.
30. Tokat Şer’iyye Sicili; Defter No: 2, Sayfa No: 6, Bilindiği gibi, Tokat Şer’iyye Sicilleri, Tokat Arkeoloji ve Etnografya Müzesi’nde bulunmaktadır. Bundan sonraki dipnotlarda Tokat Şer’iyye Sicilleri (TŞS) şeklinde, defter numarası ile sayfa numarası (—/—) şeklinde kısaltılacaktır.; Rifat Özdemir; XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara (Fiziki, Demografik, idari ve Sosyo-Ekonomik Yapısı) , Ankara, , s.
31. Tokat Şer’iyye Sicili; Defter No: 2, Sayfa No: 6 (Bunun dipnotu, TŞS, 2/6 şeklinde kısaltabiliriz).
32. Başbakanlık Arşivi; TTD, No: , s, vd. Bana bu bilgiyi temin eden Doç. Dr. Mehmet İpşirli Bey’e teşekkür ederim.
33. TŞS., 2/9; 13/
34. Bkz. Dipnot 18’de bu konuda bilgi verilmiştir.
35. Bkz. Dipnot 20’de bu konuda bilgi verilmiştir.
36. TŞS., 3/; Rifat Özdemir; XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara (Fiziki, Demografik, İdari ve Sosyo-Ekonomik Yapısı) , Ankara, , s.
37. Ömer Nasuhi Bilmen; Hukuki İslâmiye ve Islılahatı Fakhiyye Kamusu, c, 2, İstanbul, s,
38. TŞS., 13/; Rifat Özdemir; a.g.e., s,
39. Bkz. Dipnot 17'de bu konu hakkında birçok ayet ve hadisler verilmiştir.
40. TŞS., 1/
41. Bkz. Aynı makalenin Eski Türklerde Evlenme Böl.
42. TŞS., 1/; 2/6; 3/
43. Bkz. Dipnot 16’da bu konu açıklanmaktadır.
44. TŞS., 1/, , , ; 2/6, 9, 10, 11, 13, 16, 33, 36, 50, 83, , , , , ; 3/2, 9; 13/ 93, bu numaralı terekeleri incelemeye tabi tuttuk.
45. İlber Ortaylı; a.g. m., s,
46. TŞS.; 3/10; 13/
47. Sabri Şakir Ansay; a.g.m., s,
48. Bkz. Moğollar, Türkler ve Araplarda Aile ve Evlenme usulleri hakkında yukarıda ayrı ayrı bilgi verildi.
49. Bkz. Dipnot 19‘da bu konuda birçok ayet ve hadisler verilmiştir.
50. Bkz. Dipnot
51. Ömer Nasuhi Bilmen; Hukuki İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, c, 2, İstanbul, , s, , mehirin miktarı ile çeşitleri ehl-i sünnet imamları arasında farklılık göstermektedir.
52. Ömer Nasuhi Bilmen; a.g.e., c, 2, s,
53. TŞS., 2/; 3/ vd.
54. TŞS., 2/
55. TŞS, 2/, vereselerin, kadına az bir mehr-i müeccel tâyin ederek haksızlık yaptıklarını söylemek lâzımdır. Takdir edilen mehir, emsallerine göre % 50 veya % 75 daha azdır.
56. Bkz. Dipnot 20’de bu konuda birçok ayet ve hadisler verilmiştir.
57. İlber Ortaylı; a.g.m., s,
58. TŞS., 13/; 3/
59. Bkz. Dipnot 8, 10, 11’de bu konular hakkında bilgiler verilmektedir.
60. Anadolu’nun değişik yerlerinde, özellikle de doğu bölgelerinde “başlık parası’nın alındığı, yine Doğu-Anadolu’da özellikle Elazığ, Tunceli vb. gibi bazı illerimizde kızın dayasına “Halat” adı altında belirli bir para ( lira, veya daha fazla olabilir) veya silah verme (12 Eylül sonrası bu usûlün uygulanmadığı veya şimdilik uygulanmadığı gözlenmektedir) adetinin olduğu bilinmektedir.
61. Ömer Nasuhî Bilmen; a.g.e., c, 2, s, ; İlber Ortaylı; a.g.m., s,
62. Ömer Nasuhi Bilmen; a.g.e., c, 2, s, , belirtilen sayfalarda, nafaka konusu ayrıntılı olarak işlenmektedir.
63. Ö. N. Bilmen; a.g.e., c, 2, s, , bu sayfalarda değişik durumlar ve çözümleri üzerinde ayrı ayrı durulmaktadır.
64. Ö. N. Bilmen; a.g.e., e, 2, s, ; İlber Ortaylı; a.g.m., s,
65. TŞS., 3/
66. TŞS.; 3/
67. TŞS.; 13/
68. Bkz. Dipnot 12, 13, 15 de bu konuda ayet ve hadisler verilmiştir.
69. Ö.N. Bilmen; a.g.e., c. 2, s, ; Sabri Şakir Ansay; s,
70. Bkz. Dipnot 24 ve 25'de bu konuda uzun uzun bilgi verilmekledir.
71. Sabri Şakir Ansay; a.g.m., s,
72. TŞS.; 10/Kapak sayfası (numarasız).
73. S. Şakir Ansay; a.g.m., s,
74. Bazı boşanmalarda, şiddetli geçimsizlik ve anlaşmazlıklar için “adem-i hüsn-ü imtizaç" (anlaşma, geçim, dirlik, yaşayış), tabiri kullanılırken, bazı boşanmalarda ise “adem-i hüsn-ü zindegâne” (dirlik, hayat, yaşayış, geçim, maişet) gibi tabirlerin kullanıldığı görülmektedir. Ankara, Çankırı ve Konya’daki boşanmalarda daha çok “zindegâne olmama" tabiri kullanılıyordu (Bkz. İlber Ortaylı; a.g.m., s, 38).
75. Muhatta, Hulû, nikâh rabıtasını bilinen talâk sözlerinden biri ile koparmaktır. Bedelli olan ve olmayan olmak üzere ayrılmaktadır. / Hal’; Ortadan kaldırmak, bozmak, kesmek vb. manalar taşımaktadır (Bkz. Ömer Nasuhî Bilmen; a.g.e., c, 2, s, vd.).
76. TŞS.; 3/
77. TŞS.; 3/
78. Bkz. Dipnot 23’de bu konuda birçok ayet ve hadis verilmiştir.
79. Ömer Nasuhî Bilmen; a.g.e., c, 3, s, 26, , , , , , , vd.
80. Rifat Özdemir; a.g.e., s,
81. Silâhdar Tarihi; c, 1, s,
82. İlber Ortaylı; a.g.m., s,
83. TŞS.; 2/1 (kapak sayfası).
84. TŞS.; 1/; Rifat Özdemir; a g e., s,
85. TŞS.; Defter No; 1, 2, 3, 4, 5, 6. 7, 8. 9, 10, 11, 12, 14, Belgeler, bu sicillerin genellikle ya kapak sayfasında, ya da ilk sayfalarında yer almaktadır.
86. Bkz. Dipnot 22’de bu konuda birçok ayet ve hadis verilmiştir. Bazı, hükümlerde müminlerin çoğalması teşvik edilirken, bazı hükümlerde de plânlı bir aile yapısına cevaz verilmektedir (Bkz. Hüseyin Atay; a.g.m., s, ).
87. Dipnot 44’de bu terekelerin defter ve sayfa numaraları ayrı ayrı verilmiştir.
88. Bkz. Dipnot 44’te bu terekelerin defter ve sayfa numaraları verilmiştir.
89. Ömer Nasuhî Bilmen; a.g.e., c, 5, s, , , vd.
90. Bkz. Dipnot, 25’te bu konuda değişik ayet ve hadisler verilmiştir.
91. Ömer Nasuhî Bilmen; a.g.e., c, 5, s, , ayrıca bkz. dipnot 25’te yetim mallarını korumak hakkında ayet ve hadisler verilmiştir.
92. TŞS.; 2/, , ; 13/
93. TŞS.; 2/
94. Ö. N. Bilmen; a.g.e., c, 5, s, , vd.
95. TŞS.; 2/,
96. Ö. N. Bilmen; a.g.e., c, 7. s, vd.
97. Ö. N. Bilmen; a.g.e., c, 7, s, vd.
98. Ö. N. Bilmen; a.g.e., c, 7, s,
99. TŞS.; 2/
100. TŞS.,2/
101. TŞS., 13/,
102. Ö. N. Bilmen; a.g.e., c, 7, s, vd.
103. TŞS.; 1/
104. TŞS.; 2/; 1/
105. Ö. N. Bilmen; a.g.e., c, 5, s, , , , , , , , , , , , vd.
106. TŞS.,1/3.
107. TŞS.,13/
108. TŞS.; 1/13, 25, 27, 34, 35,93; 2/,, ; 7/, ; 13/, vd.
109. Bkz. Dipnot 22'de bu konuda birçok ayet ve hadisler verilmiştir.
110. Ali Himmet Berki; İslâm Hukukunda Ferâiz ve İntikâl, Sadeleştiren, İrfan Yücel, Ankara
111. Bu ücretlerin miktarları, zaman zaman gönderilen ferman ve kanun-nâmelerle belirleniyordu (Bkz. Rifat Özdemir, a.g.e., s, vd.).
112. Rifat Özdemir; a.g.e., s. , , ,
113. TŞS.; 1/74, ; 2/2; 4/3; 5/2; 7/2, tı; 8/2; 9/1; 10/1; 11/1; 12/1; 13/2; 14/21; ; 15/11; 16/18; 17/18; 19/2; 20/; 21/; 22/66; 24/; 25/, ; 26/1; 27/8; 28/; 29/7.
114. TŞS.; 2/10,
115. TŞS.; 1/; 2/6, 11, 18,36,83, , ; 13/93 vd.
116. TŞS.;2/
117. TŞS.; 1/, , 2/9, 33, 50, ; 13/
118. Rifat Özdemir; a.g.e, s, vd.
119. TŞS.; 1/, , ; 2/18, 33, 36,83, , , ; 3/9,
120. Askeri taifenin halktan ayrılan elbiseler giymesi, Seyyidlerin, beyaz sarık, yeşil cübbe giymesi, zimmîlerin beyaz ve yeşil gibi renkleri tercih etmemeleri, hamamlarda müslimlerle zimmîlerin havlu ve takunyalarının ayrılması vb. gibi konuları saymak mümkündür.
121. TŞS.; 2/33,
122. TŞS; 3/10; 1/
123. TŞS.; 1/
124. TŞS.; 1/
125. TŞS.; 2/6.
126. TŞS., 2/
127. TŞS., 2/
128. TŞS.,-2/
129. TŞS.; 1/
130. TŞS.; 1 /1, 2, 3, 4, 5, 6 vd.

Şekil ve Tablolar

İLGİLİ MAKALELER:

aile birliği, türklerde tarih boyunca her zaman önemli olmuştur. bahaeddin ögel hocanın dediği gibi, türk tarihinin kökü ve dinamik çekirdeği türk aile düzeni idi. devlet teşkilatının küçük örneği de bu bitip tükenmeyen enerji kaynağı idi.

eski türklerde oguş/aile toplumun çekirdeği olarak küçük bir birlik olmasına rağmen toplumun genelinin huzuru ve birliği için manevi önemi büyüktü. bunu pek çok kaynaktan tespit edebildiğimiz gibi akrabalık isimlerinin çok olmasından da anlayabiliyoruz. dolayısıyla evlenmek, yeni bir ev açma, yeni bir aile kuruluşunu müjdelediği için, düğünler de eğlence kültürünün basit bir ögesi olmanın ötesinde aileye giden yolun başlangıcı olarak kutsal bir tören olarak algılanırdı.

türklerde eski zamanlardan beri çekirdek aile yapısı esastı. evlenme yaşı gelen çocuklar, evlendikten sonra aileyle oturmaz kendi evini kurardı. (ki evlenmek kelimesi de zaten yeni bir ev, yeni bir aile kurmak anlamına gelir) bütün oğullar bir çadır ve bir miktar mal (hisse/kalın/kalın tölöö - ki en eski türk adetlerinden biridir) ile evden ayrıldıktan sonra en küçük oğul/od tigin baba ocağında kalır, yaşlılıklarında annesine, babasına bakar ve öldüklerinde de onlardan kalan her şeye sahip olurdu.

“türk aile yapısı genel olarak patriarkaldı ama kadınlar da ikinci sınıf insan muamelesi görmez, aile hukukunda eşiyle eşit haklara sahip olurdu. evlilikte -genellikle- monogami esastı. (kağan evliliklerinde ise poligami görülüyor.) anne, baba ve çocuklardan oluşan küçük aile tipi yaygındı. evlenen çocuklar aileden ayrılıp kendi evlerini kurarlardı. en küçük erkek çocuksa evlenince ayrılmaz gelinini baba ocağına getirirdi. levirate geleneği ise tamamen gönüllülük esasına bağlı uygulanırdı…”

(buradaki patriarkal kelimesine de bir parantez açmak lazım. zira diğer toplumlarda olduğu gibi baba karısının ve çocuklarının sahibi değildi. türklerde annenin de tıpkı baba gibi geniş hakları vardı.)

eski türklerde genellikle dıştan evlenme vardı. bunun en büyük nedeni de sert doğa koşullarında ve düşman tehditi altındaki bir yaşamda akrabalık yoluyla ilişkileri sağlamlaştırmak ve bu şekilde diğer boyların desteğini kazanmaktı.

"kögüdey mergen, ay kağan’ın kızı altın küskü ile evlenmek için yeniden yollara düşer. (destanlarda çokça gördüğümüz evlilik için yolculuğa çıkma motifi maaday kara’da da var zira eski türklerde kan yakınlığı olanlarla yani akrabalarla evlilik yoktur. mal mülk dağılmasın diye yapılan akraba evlilikleri türklerde çok sonraları ortaya çıkmış.) dolayısıyla kahraman da evlenmek için uzaklara gider ve yolculuk sırasında da başına gelmeyen kalmaz. (bu arada, kızın adı altın küskü, altın ayna demek, ben diyeyim de.) tabii bu zorluklarla ve mücadelelerle geçen yolculuk aynı zamanda kahramanın kendini kanıtladığı bir sınavdır."

evlilik için aracı/arkuçı kullanılırdı. kız isteme, söz kesme, düğün, mal mülk konularındaki anlaşmalar için arkuçılar gidip gelirdi. nişanda yüzük takma hunlardan beri var olan (çin kaynaklarında var) geleneklerdendi.

türklerde dikkat çeken evlilik geleneklerinden biri de baba, amca ve ağabey ölünce -öz ana ve kız kardeşler dışında- onların dul ve yetimleriyle evlenilmesi anlamına gelen levirattı. konargöçer toplumların pek çoğunda görülen bu uygulamanın temel amacı ölenin geride bıraktıklarını korumak, himaye etmek, birliğin ve düzenin devam etmesini sağlamaktı. bir de bunun tersi olan sororat vardı ki burada da kadın ölünce yerine bekar olan kız kardeş geçerdi.

bizim beşik kertmesi dediğimiz beşik kuda ya da kudalaşma/dünür olma adeti de yaygındı. (manas destanı'nda da var hani) hatta daha çocuklar doğmadan bile yapılabiliyordu ki buna da bel kuda deniyordu. (yani çocuk daha annesinin belindeyken yapılan kudalaşma)

iskitler, poligamist (çok kadınla evli) idiler. oğullar çoğu kez babalarının karılarını miras olarak devralırlardı.

çin kayıtlarında, eftalitler yani akhunlarda erkek kardeşlerin aynı kadınla evlenebildiği gibi bir bir bilgiye rastlasak da konuyla ilgili detaylı bilgi elimizde yok. yine çin belgelerinden öğrendiğimize göre; türk boylarından oluşan töleslerdeki ilginç bir evlilik geleneğine göre erkek evlenince karısının evine iç güveysi olarak gider ancak bir çocukları olduğu zaman kendi evine geri dönebilirdi.

ve son olarak ho-ch'in anlaşmalarından bahsetmemek olmaz. kısaca evlilik yoluyla barış sağlama anlaşmaları diyebileceğimiz bu yönteme hunlarla çinliler arasında çokça baş vurulurdu.

mete'nin çin imparatorunun annesini kendisine istediği bölüm ise şöyle:

"mö yılında imparator huei tahta çıkınca mo-tu/mete ile evlenmesi için yine bir çinli prenses gönderdi. bu imparatorun hükümdarlığı esnasında esas güç annesi lü'nün elindeydi. mo-tu, bu sefer ona bir mektup yazarak dedi ki: 'ben sazlıklar arasında doğup sığır ve at topraklarının vahşi bozkırlarında büyütülmüş yalnız bir dul hükümdarım. çin 'e seyahat etmek özlemiyle çok defa sınır bölgesine gelmişimdir. zat-ı şahaneleri de yalnız bir yaşam süren dul bir hükümdardır. ıkimiz de zevklerden mahrum bir yaşam sürmekte olup kendimizi eğlendirme imkanımız yoktur. ümidim ikimizin birbirimizde olanları, olmayan eksikliklerimiz için değiş tokuş etmemizdir.'

bu mektupta mo-tu, çin üzerinde tamamen hakim olmak için genç prenses yerine yaşlı imparatoriçe ile evlenmeyi tercih ediyordu. çünkü yukarıda da vurgulandığı gibi aşırı kalabalık ve büyük ayrıca nemli sıcak iklime sahip çin'in kolayca fethedilmesi ve idare edilmesi hurılar açısından çok zordu.

imparatoriçe lü de bu mektuba şöyle cevap verdi:

'yaşım ilerlemiş ve gücüm zayıflamaktadır. saçlarım ve dişlerim dökülmekte, düzgün ve dengeli bir şekilde dahi yürüyememekteyim. şanyü (mo-tu) herhalde çok abartılmış haberler duymuş olmalı. ben kendisini bu kadar alçaltmasına layık değilim. ancak, ülkem hiçbir yanlış yapmadı ve ümidim kendisinin ülkeme zarar vermeden sakınmasıdır.'

bunun üzerine isteklerinden vazgeçen mo-tu, imparatoriçeye teşekkürlerini sunmak için bir elçi yolladı. eski ho-ch'in anlaşmasının devam ettiği bildirildi."
(ahmet taşağıl - kök tengrinin çocukları)

düğün törenine gelince;

öncelikle eski türklerde düğün sözcüğü yerine toy kullanılırdı. nişan için küçük bir toy, evlenme içinse ulu toy yapılırdı.

(şimdi, toy aslen ziyafet demek toy, toy-/doy- bağlantısı mı yoksa düğümün kökü olan tüğmekten tüğ-tuy-toy mu orası biraz karışık, kaldı ki düğün kelimesinin etimolojisi de tüğ-/düğ- yani düğümden geliyorsa eğer (andreas tietze'nin sözlüğünde de düğün/düğüm) zaten düğünün kökeni de toy oluyor. dedim ya bu durum biraz karışık)

orhun yazıtları'nda hemen hemen aynı anlama gelen bir de törün sözcüğüne rastlıyoruz.

“türgiş kagan kızın ertenü ulug törün oglıma alı birtim”
(bilge kağan yazıtı, kuzey yüzü)

kağanlar çocuklarını büyük törenlerle evlendirirlerdi. düğün için yapılan törenin büyüklüğü ile insanların güçleri ve hakimiyetleri arasında daha da doğrusu toplumdaki statüleri arasında bir paralellik olurdu yani sıradan halkın yaptığı düğün törenleri daha mütevazı olurdu.

savaşçı nitelikleriyle tanınan ordu-millet türkler için düğünlerde gerçekleştirilen faaliyetler eğlence unsuru olmasının yanı sıra askeri becerilerinin de ortaya koyulduğu oyunlara dönüşebilmekteydi. (düğün alanında at binme, ok atma yarışları vs yapılırdı)

tabii bir de şu var. türklerde bazı toylar özellikle askeri ve siyasi başarısızlıklar ya da doğal afetlerden hemen sonra gerçekleştirilirdi. çünkü bu yolla devlet yönetiminin başarısızlığı veya doğal afetlerin verdiği acılar unutturulmaya ve halk arasındaki birlik, beraberlik duygusu arttırılmaya çalışılırdı.

timur devrine ait bir seyahatnameden öğrendiğimiz kadarıyla timur’un torunları için düzenlediği törene tüm halk davet edilmişti. bu tören için ziyafet tertiplenmiş, düğün günü semerkant’ın bütün tacirleri, esnafı, kuyumcusu, aşçısı, kasabı, terzisi ve bütün sanatkarlarının davet edildiği duyurulmuş, düğünde bolca eğlenilmesi, yenilip, içilmesi emredilmişti. düğün alanına gelecek esnafın ise kendi çadırlarını kurarak orada satış yapabilmeleri sağlanacaktı. gerçekleştirilecek eğlencede çeşitli oyunlar da sergilenecekti. bu düğüne ait bir diğer husus da orada bulunanların timur’un izninden önce alanı terk edememesi idi. herhangi biri timur’un izni dışında düğün alanını terk edecek olursa, o zaman büyük bir suç işlemiş sayılmaktaydı. bu düğünle ilgili asıl ilginç detay da timur’un emri ile kurulan darağaçlarıydı. timur'a ihanet edenlerin düğün alanında idam edilmesi, timur’un otoritesinin bir göstergesiydi.

kırgız kültürüne baktığımız zaman düğün ritüellerinin zengin olduğunu görüyoruz. hem erkek, hem de kız evinde gerçekleştirilen kırgız düğünlerinde, damadın gelin evine gönderdiği kurbanın kesilmesi ile başlayan tören, misafirlerin bu kesilen kurbanın etiyle yapılan yemeği yemeleri ardından eğlence ile devam ederdi. kız evinde düzenlenen eğlenceler arasında tokmok, selkincek, ak çölmok, kız kuumay gibi oyunlar yer alırdı.

gelin uğurlama ve geçirme şarkıları, türk kırgız kültüründe geniş bir yer tutardı. bu şarkılara, kız uzatuu, yani kızı geçirme, uzatma adı veriyorlardı. zaten düğünlerin en önemli iki aşaması kızın baba evinden çıkışı ve koca evine girişiydi ki bunlara gelin bindirme ve gelin indirme de denirdi.

(mesela radloff'un^* derlediği 'ağlama kız ağlama' adlı şarkıda, gelinin görevleri, çocukların terbiyesi gibi konular anlatılıyor. bir de car car/yar yar şarkıları var. gelini yolcu edenler yar yar nakaratını tekrarlıyorlar)

gelinin güvey evine davul zurnayla inmesi de eskiye dayanan geleneklerdendi ki dede korkut hikayeleri'nde de benzer şekilde ozanın çalgı/yelteme çaldığı görülür. ayrıca düğün sahibi ozana kaftan, koç gibi hediyeler de verirdi.

"(tekfur), kırk yerde kızıl ala gerdek diktirdi. kan turalı ile kızı getirip, gerdeğe koydular. ozan geldi. yelteme çaldı. oğuz yiğidinin öykeni kabardı" (öykeni kabardı yani ciğeri kabardı, müzik sesiyle coşkuya geldi anlamında, aklınıza hemen başka bi şey gelmesin:)
(dede korkut hikayeleri - kanglı koca oğlu kan turalı)

düğün törenlerinde katılanlara yemek verilmesi törenin en önemli unsurlarından biriydi. çünkü verilen yemek, özellikle aç insanların doyurulması açısından, birlik ve beraberlik için bir mesaj niteliğindeydi ki türk kültür tarihinin her döneminde yemek verme adeti vardır. töreni düzenleyen ister han hakan olsun ister halk mutlaka herkes doyurulurdu. halkı bu ziyafete çağırma işini okucu/okuyucular yapardı.

türkmen düğünlerinde gelin, damadın özellikle sol tarafına geçirilir ve damat da, gelinin sağ koluna girerek onu eve alırdı. gelinin sağ tarafa alınmasının uğursuzluk getirdiğine inanılırdı.

düğünde damat sağdıçla birlikte hazırlıklarını yaparken bir grup da geline yardımcı olurdu. (bu sağdıç olayını çok eski zamanlardan itibaren türk kültüründe görüyoruz. hatta dede korkut hikayeleri’nde bile geçiyor.) düğün günü sağdıç güveye, yengeler ise geline kılavuzluk ederdi.

bu aşamada yine pek çok detay var. gelinin bineceği atın süslenmesi, ata erkek çocuk oturtmak, damat evinde kurban kesilmesi vs.

bu sırada saçı adeti de uygulanırdı. (gelinle damadın üzerine pirinç, bozuk para, çerez vs atılmasının kökeni de şamanizme dayanan saçı geleneğidir.)

gelinin başı üzerinde mum yakılması, gelinin ateşten atlatılması, gelinin kocasının aile evinde ocağa selam vermesi, evlendikten sonra yağ ile kendi evindeki ocağa saçı yapması vs. ateş ve ocak kültüyle  bağlantılı şamanist uygulamalardı ki yakutların evliliği sönmez bir ateş yakma olarak betimlemesi de bununla ilgilidir.

aynı şekilde gelin baba evinden ayrılırken arkasından su dökülmesi, koca evine girerken testi kırması da su kültünedayalı geleneklerdi.

türkler tarih boyunca ağacıkutsal bilmişlerdi. bazı ağaçların kabuğundan yaptıkları tütsüleri nasıl ki hastalarını iyileştirmek ya da kötü ruhları kovmak için kullanıyorlarsa aynı şekilde gerdek odası da tütsülenirdi. dede korkut hikayeleri'ne göre gerdek otağının yeri de atılan okla belirlenirdi.

çeyiz hazırlama da yine çok eskiden beri var olan geleneklerden biriydi. gelinin çeyizi herkesin görmesi için düğünden önce ve sonra sergilenirdi.

“farklı türk topluluklarında sün han ya da yereh adlarıyla anılan oguşun/ailenin koruyucu ruhları da vardı. bazı boylarda bu ruhlar için kapının arkasına sepet konurdu. evden evlenerek çıkan kız sepetiyle giderdi. (ki şimdiki çeyiz geleneğinin kökleri olabilir bu da hatta bazı yörelerde kız çeyizine sepet denir) ayrıca bu koruyucu ruhları temsilen töz/ongon adı verilen putlar yaparlardı."

okuma yapılan ve yararlanılan kaynaklar:
bahaeddin ögel - türk kültür tarihine giriş
oktay berber - türk kültüründe eğlence ve birlik unsuru olarak düğünler
gökçen kapusuzoğlu - çin kaynaklarına göre türk kültür çevresinde evlenme ve cenaze gelenekleri
ayhan balaban - iskit, hun ve göktürklerde sosyal ve ekonomik hayat