Farksızlık Eğrisi Nedir

Ekonominin önemli konularından birisi de "fayda" dır. Fayda, mal ve hizmet tüketiminin tüketiciye sağladığı tatmini tanımlamaktadır.

Mikro ekonomide faydanın ölçülmesi ile ilgili iki farklı yaklaşım bulunmaktadır. Kardinal fayda teorisi faydanın birim olarak ölçülebileceğini öne sürmekte, buna karşılık ordinal fayda teorisi ise faydanın hesaplanamayacağını fakat sıraya konabileceğini ileri sürmektedir.

Kardinal fayda teorisinde bir tüketicinin iki malın tüketiminden elde ettiği faydayı 10-15 birim gibi bir rakamla ifade etmek mümkündür, ordinal fayda teorisine göre ise tüketicinin sağladığı toplam fayda "farksızlık eğrisi" yardımı ile gösterilmektedir. Farksızlık eğrileri eş fayda eğrisi ya da kayıtsızlık eğrisi olarak da bilinmektedir.

Aşağıda farksızlık eğrilerilerinin grafik gösterimi yer almaktadır:

Grafik incelendiğinde X ve Y ekseninde farklı iki malın tüketim miktarının gösterildiği ve bu iki maldan belirli miktarlarda ve beraber tüketilmesi sonucunda oluşan toplam faydayı gösteren bir eğrinin (I) çizildiği görülebilir. I₁, I₂ ve I₃ farklı miktarlarda mal birleşimlerinin tüketiciye sağladığı toplam faydayı gösteren eğrilerdir. Örnekteki grafikte Q_y ve Q_x toplamı kadar malın tüketilmesi sonucu I₂ eğrisi üzerinde oluşan fayda gösterilmiştir.

Bu iki malın oluşturacağı her mal birleşiminden mutlaka bir farksızlık eğrisi geçecektir, bazı mal birleşimleri aynı eğri üzerinde yer alırken bazıları aşağıda ya da yukarıda bir eğri üzerinde yer alacaktır. Aynı eğri üzerinde yer alan tüketim birleşimi aynı fayda seviyesini göstermektedir. Aynı zamanda orjinden uzaklaşan, yani daha yukarıda konumlanan farksızlık eğrisi diğerlerine göre daha yüksek bir fayda seviyesini göstermektedir. Bu durumda I₃ eğrisi en yüksek fayda birleşimini göstermektedir. (I₁<I₂<I₃₎

Farksızlık eğrilerinin temel özellikleri aşağıda özetlenmiştir;

• Eğriler birbirlerini kesmezler ve orjine dışbükey (konveks) dir.
• Bir kayıtsızlık eğrisi üzerindeki her nokta aynı faydayı gösterir.
• Eğriler negatif eğimlidir. Bunun nedeni azalan marjinal ikame oranıdır. X malından daha fazla tüketmek için bir miktar Y malından vazgeçilmesi gerekmektedir.
• Farksızlık eğrisinin eğimi "marjinal ikame oranı" na eşittir. Marjinal ikame oranı aynı faydayı sağlamak için iki mal arasındaki miktar değişim oranını göstermektedir.

Tam Tamamlayıcı ve İkame Malların Farksızlık Eğrileri 

Son olarak, iki mal arasındaki ilişki farksızlık eğrisinin normalden farklı çizilmesine neden olabilir. Bu durum tam tamamlayıcı mallar ve tam ikame mallar için geçerlidir. Aşağıda bu mal türlerinin birleşiminde oluşacak özel farksızlık eğrileri gösterilmektedir:

X ve Y malları tam ikame mallar ise, yani biri diğerinin yerine kullanılabiliyor ise (Cola ve Pepsi gibi) kayıtsızlık eğrisi iki ekseni de kesen sabit ve azalan eğimli bir doğru olur ve marjinal ikame oranı sabittir. Bu grafik tam ikame malların birbirlerine tercih edilirken sürekli aynı oranda vazgeçildiğini göstermektedir.

X ve Y mallarının tam tamamlayıcı mallar olduğu durumda (Sağ ayakkabı ile sol ayakkabı gibi) kayıtsızlık eğrisi "L" şeklinde olur ve marjinal ikame oranı sıfırdır. Böyle bir durumda bir mala sahip olmadan diğerine sahip olmanın tüketici için bir şey ifade etmeyeceği düşünülürse bu iki mal arasında değişimi ifade eden bir oran da bulunmayacaktır. Tüketicinin X malından daha fazla sahip olduğu takdirde (X ekseninde sağa kayıldığı takdirde) Y malını azaltmadığı ve aynı miktarda sahip olmaya devam ettiği ve bu birleşimin aynı fayda düzeyinde kaldığı görülebilir.

Sonuç olarak iki mal arasında ikame edilebilme, yani birbirleri yerine geçme ne kadar mümkünse farksızlık eğrisi o kadar doğrusal bir çizgiye yakın olacaktır. İki mal birbiri ile ne kadar beraber kullanılmak zorundaysa, yani ne kadar tamamlayıcıysa farksızlık eğrisi de o kadar "L" şekline yakın olacaktır.

Grafiklerin kaynağı: Wikipedia

Farksızlık Eğrileri Analizi

Bir önceki ünitede tüketici dengesinin "eş marjinal fayda ilkesi" denilen Kardinal görüşle açıklamıştık. Şimdi ise Ordinal bir görüş olan "farksızlık eğ­rileri" yardımıyla tüketici dengesinin oluşumunu açıklayacağız.

TERCİH SIRALAMASI

Geliri sabit, buna karşııik ihtiyaçları sınırsız olan tüketici; satın almak is­tediği mal ve hizmetleri bunlara duyduğu ihtiyacın dereceleriı:ıe göre sıraya dizmek zorundadır. işte bu sıralamaya Tercih Sıralaması denir. 

FARKSIZLIK EĞRiLERi (Eş-Fayda Eğrileri)

Geliri sabit, buna karşılık sınırsız ihtiyaçları olan tüketici satın aIacağı mal ve hizmetler arasında tercih yaparken ihtiyacına ve malın fjyatına göre hare­ket eder. Tüketici homo-economicus varsayımına göre faydasını maximum yapmaya çalışır. 

Tüketici bir eğri üzerinde her noktada aynı faydayı sağlar. Tüketiciye aynı tatmin düzeyinisağlayan farklı mal tüketim bileşimlerinin geometrik ye­rine "Farksızlık Eğrisi" denir.

3 numaralı Farksızlık eğrisi diğerlerinden daha yüksek tahmini sağlar. Fakat sayısal değeri belirlenemez. 

Farksızlık Eğrilerinin Özellikleri

1. Sol yukarıdan sağ aşağıya inerler, (Negatif- azalan eğilimli)
2-Farksızlık eğrilerinin azalan eğilimli olmasının nedeni A malının Miktarı arttırıldığında B malından alınan miktar azaltılır.
3- Farksızlık eğrileri birbirlerini kesmezler.
Farksızlık eğrileri orjinden uzaklaştıkça daha yüksek fayda sağlar. Bu nedenle eğriler birbirlerini kesmezler.
4. Orjine göre dış bükeydir.
5. Farksızlık eğrilerinin orjine göre dış-bükey olmalarının nedeni azalan marjinal ikame oranıdır. 

AZALAN MARJiNAL iKAME ORANI 

Aynı faydayı sağlamak için bir maldan bir birim vazgeçildiğinde, öteki maldan ikame edilmesi gereken miktardır.

            Tüketimden vazgeçilen miktar
M.I.O­= -----------------------------------------
                   ikame edilen miktar 

 A bileşiminde tüketici 10 birim et, 3 birim ekmek tüketmektedir. A'dan B'ye geçen tüketici 2 birim etten vazgeçerek et tüketimi 8 birime düşürmek te, aynı faydayı sağlamak için ekmek tüketimini 3 birimden 4 birime çıkar­maktadır.

Tüketici A'dan B'ye geçerken et ile ekmek arasındaki marjinal ikame oranı,

M.İ.O = 10-8 / 4-3 =  2 dir. 

Tüketcinin B'den C'ye geçerse, et tüketimini 8'den 3 birime düşürürken ekmek tüketiminin 4'den 9'a çıkararak aynı fayda düzeyini koruyabilmektedir.

     Bu geçişte et le ekmek arasındaki marjinal ikame oranı vazgeçilen 5 bir­ime karşılık 5 birim ekmek ikame edildisi için, 

M.İO = 8-3 / 9-4 = 1 olacaktı 

Tüketicinin C'den D'ye geçmesi durumunda ise, et tüketimi 3 birimden 1 birime düşecek yani tüketici 2 birim etten vazgeçecek, buna karşılık ek­mek tüketimini 9 birimden 13 birime çıkararak 4 birim daha fazla ekmek ta­lep edecektir. Bu durumda Q1arjinal ikame oranı,

 M.İ.O. = 3-1 / 13-9 = O ,5 olacaktır. 

Bu örnekten görüldüğü gibi bir farksızlık eğrisi üzerinde yukarıdan aşağı doğru hareket edildikçe, dikey eksende yer alan malın öteki mal ile marjinal ikame oranı düşmektedir. (Örnekte 2'den 1 'e, 1 'den O,5'e). 

ÖZEL FARKSIZLIK EĞRİLERİ

1. Tamamlayıcı mallara ait farksızlık eğrileri;
Bu mallara ait farksızlık eğrileri ancak belirli noktalarda gösterilir. Eğrisi çizilemez.
2. Birbirini tam ikame eden mallara ait farksızlık eğrileri; 

Birbirine tam ikame eden mallar arasındaki marjinal ikame oranı sabittir.

3. Birbiri ile ikame imkanı olmayan malların farksızlık eğrileri; 

Bu mallar arasında marjinal ikame oranı sıfırdır. Birbiri ile ikame imkanı olmayan nıallardan birinin tüketiminden bir birim vazgeçildiğinde aynı fayda düzeyini korumak için diğer mallardan sonsuz miktarda tüketmesi gerekir. 

            Buraya kadar üçe ayırarak inceledigimiz özel farksızlık eğrileri dışında kalan tüm mallar için çizilecek tipik farksızlık eğrileri, bizim konunun başın­da belirttiğimiz özelliklere ve şekle sahip olacaktır. 

BÜTÇE DOĞRUSU (Fiyat imkan Doğrusu)

Tüketicinin sabit geliri ile n malı temsil eden iki malı hangi miktarlarda tüketme olanaklarına sahip olduğunu gösteren seçim noktalarını birleştiren doğruya "bütçe doğrusu" denir. 

A, B; C noktalarında tüketici gelirinin tamamını harcar, en yüksek faydayı sağlar.
E noktasındaki mal bileşimlerini alamaz. Çünkü parası yetmez. D noktasındaki malı alır, parası kalır, fakat faydası maksimum olmaz. 

Tüketicinin geliri belli iken, mümkün olan en yüksek faydayı sağlayabil­mesi için  elindeki gelirinin tümünü harcaması ve bu durumda da mutlaka,ı bütçe doğrusu üzerinde yer alması gerekir. 

FARKSIZLIK EĞRİLERİ SİSTEMİ TÜRLERİ 

Bütçe doğrularının paralel kaymaları sonucunda farklı farklı gelir- tüketimeğrilerinin ortaya çıkmasının nedeni seçilen mal örneklerine göre fark­sızlık eğrileri sistemlerinin yerlerininde değişmesidir. 

1) Normal mallarda farksızlık eğrileri; 

Eğrileri belirli bir mesafede yer alır. 

2) Mallardan birinin fakir olması durumunda 

Gelirin artması sonucu eğriler fakir maldan uzaklaşır. 

3) Mallardan birinin lüks mal olması durumunda 

Tercihler gelir artışıyla birlikte lüks malın olduğu eksene yaklaşır. 

2- Mal Fiyatının Değişmesi:

Tüketcinin geliri, zevk ve tercihleri sabitken tükettiği mallardan birinin veya ikisinin fiyatı değiştiğinde tüketici dengesi de yer değiştirir. Yeni bütçe doğrusu oluşur.

Fiyat Tüketim Eğrisi; Mal fiyatının değişmesi sonucu oluşan tüketici denge noktaları birleştirildiğinde elde edilen eğriye "Fiyat-Tüketim Eğrisi" denir. (Tüketici geliri, zevk ve tercihler sabit.) 

Tüketiciierin yeni denge noktalarını seçmelerine neden olan üç etki vardır. Bunlar

a) Fiyat Etkisi:

     B malının fiyatının ucuzlaması nedeniyle tüketicinin bütçe doğrusu değişmiştir. 

b) Gelir Etkisi: 

B malının fiyatının ucuzlaması sonucu tüketicinin geliri artmış gibi etki yaratır  'Bütçe doğrusu (ab)'den (de)'ye kaymış gibi olur ve tüketici D2'de dengeye gelir. Gelir- tüketim eğrisi üzerinde hareket ettiği için bu etkiye "Gelir Etkisi" denir. 

c) İkame Etkisi 

Tüketici; bir malın ucuzlaması sonucu Geliri artmış gibi bir etkiyle karşılaşır. Fakat daha sonra ucuz olan bu maldan daha fazla alarak pahalı olanın yerine ikame eder. D2 dengesinden D1 dengesine kayar. Bu nedenle bu etkiye ikame etkisi denir.

 D0-----D1 Fiyat Etkisi   D0-----D2 Gelir Etkisi    D1-----D2 İkame Etkisi 

3- Zevk ve Tercihlerin Değişmesi:

Tüketicinin geliri ve malların fiyatı sabitken, zevk ve alışkanlıkların de­ğişmesi sonucu denge noktası D1' den D2'ye kayar B malını tercih ettiği için farksızlık eğrisi B Malı eksenine yaklaşır. 

Özel İpuçları

Farksıılıkeğrileri analiziordinalist fayda görüşüne dayalı yaklaşımdır.

Farksızlık eğrileri sol yukarıdan başlayıp sağ  aşağıya doğru inen, bir­birlerini kesmeyen, orjine göre dış bükey olup ve her noktasında. eşit tatmin düzeyini gösteren eğrilerdir.

"Marjinal ikameOranı" Formülü;

Mio = Tüke timde vazgeçilen miktar

                İkame edilen miktar

Tam mlayıcı mallara ait farksızlık eğrileri çizilemez.

Tüketici dengesinin değişmesine neden olan başlıca faktörler; tüketi­cinin gelirinin değişmesi, mal fiyatlarının değişmesi ile zevk ve alışkanlıkların değişmesidir