Yazdır!
Fiillerin özne ve nesneye bağlı olarak kazandığı anlama ve girdiği biçime çatı denir. Fiil çatısı, en genel ifadeyle yüklemin özne ve nesne ile olan ilişkisidir.
BAŞLAMADAN ÖNCE
Fiilde çatı konusunun 8. sınıftaki kapsamı farklıdır. Bu yüzden 8.sınıf öğrencileri, 8. sınıf fiil çatısı konu anlatımımızı inceleyebilir:
8. SINIF FİİLDE ÇATI KONU ANLATIMI
Fiil çatısı sözü ilk duyulduğunda Neden çatı denmiş ki? gibi bir soru gelebilir akıllara. Bir evin çatısını düşünelim (Genelde üçgen şeklinde çizilir) çatının alt kısmına yüklemi koyarsak üstteki iki kenara da özne ve nesneyi koyduğumuzda fiil çatısını oluşturmuş oluruz.
Fiillerde çatı veya fiil çatısı dendiğinde aklımıza yüklem-özne-nesne ilişkisi gelmelidir.
UYARI
Konumuzun isminden de anlaşılacağı üzere çatı, sadece fiil cümlelerinde aranan bir özelliktir. İsim cümlelerinde çatı aranmaz!
Fiil çatısı, öznelerine ve nesnelerine göre olmak üzere iki yönden incelenir:
Özne-yüklem ilişkisinde, öznenin, eylemin bildirdiği işi nasıl yaptığı önemlidir. Buna göre de fiiller dört grupta incelenir:
İşi yapan gerçek bir öznenin bulunduğu fiillere etken fiil denir.
ÖRNEKLER
Babam her gün kitap okuyor.
Bu cümlede “okuma” eylemini yapan bir özne (babam) vardır. İşi yapan öznenin kendisi olduğu için bu cümlenin yüklemi etkendir.
Bu kitabı dün aldım.
Yukarıdaki cümlede “alma” eylemini gerçekleştiren bir özne vardır. Ama bu özne, cümlede bir sözcük olarak verilmemiştir. Özne bir sözcük olarak verilmese de cümlenin öznesi gizli olsa da cümlede işi yapan belli olduğu için bu cümlenin yüklemi çatısına göre etkendir.
Bahar gelince ağaçlar güzelleşti.
cümlesinde olduğu gibi sadece canlı varlıklar değil, insan dışındaki varlıklar da özne görevini üstlenebilir. Yukarıdaki cümlede “güzelleşen” ağaçlardır. Cümlede işi yapan bir özne olduğuna göre, bu cümlenin eylemi çatısına göre etkendir.
ÖRNEK SORU
Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi etken çatılıdır? ( OKS)
A) Semtimize bu yıl yeni parklar yaptırılıyor.
B) Otomobilimiz on gündür boyanıyor.
C) Hırsızlar, her gün birer ikişer yakalanıyor.
D) Çocuklar oyun sahasının yokluğundan yakınıyor.
ÇÖZÜM
A, B ve Cdeki fiiller etken çatılı değildir. Çünkü bu fiillerde bildirilen eylemleri yapan gerçek bir özne yoktur. İş, başkası tarafından yapılmaktadır. D’de ise “çocuklar” gerçek öznedir. Cümlede bildirilen “yakınma” işini gerçekleştiren, oyun sahasının yokluğundan şikâyetçi olanlar “çocuklar”dır. Eylemi gerçekleştiren gerçek özne (çocuklar) olduğuna göre cümlenin yüklemi çatısına göre etkendir.
Cevap D
NOT
Etken fiiller, nesne yüklem ilişkisine göre geçişli veya geçişsiz olabilir.
ÖRNEK
Benim sözlerimi herkes anladı.
Bu cümlede “anlama” işini gerçekleştiren gerçek özne “herkes” sözüdür. Yükleme sorulan “neyi” sorusuna cevap veren “sözlerimi” ise nesnedir. Öyleyse bu cümlenin yüklemi öznesine göre etken, nesnesine göre geçişlidir.
İşi yapan gerçek bir öznesi olmayan fiillere edilgen fiil denir. Edilgen çatılı fiillerde özne işi yapan değil, yapılan işten etkilenen durumundadır. Edilgen fiiller, fiil kök veya gövdelerine “-l veya -n” eklerinin getirilmesiyle oluşturulur.
ÖRNEKLER
✦ Futbolcu kırmızı kartla oyundan atdı.
cümlesinde “atma” işini gerçekleştiren yoktur. Onun yerine “atılma” eyleminden etkilenen “futbolcu” vardır. “Futbolcu” işi yapan değil de yapılan işten etkilenen durumunda olduğundan cümlede “sözde özne” görevindedir. O hâlde “atıldı” eylemi çatısına göre edilgendir.
✦ Bütün sokaklar temizlendi.
✦ Kitapların hepsi okundu.
✦ Kapı hızlı hızlı vuruldu.
Yukarıdaki cümlelerde yüklem durumundaki fiiller “-l- ve -n-” eklerini almıştır. Ayrıca “temizlenme, okunma ve vurulma” eylemlerini yapan gerçek bir özne de bu cümlelerde verilmemiştir. Onların yerine işten etkilenen “bütün sokaklar, kitapların hepsi, kapı” sözcükleri özne görevini üstlenmiştir.
✦ Bakkaldan bir ekmekalındı.
sözde özne yüklem
Bu cümlede “alma” eylemini yapan, gerçekleştiren gerçek bir özne yoktur. Biz zihnimizden “tarafından” sözüyle cümleye bir özne getirebiliriz. Bu durumda cümle şöyle olur: “(Çocuk tarafından) bakkaldan bir ekmek alındı.”
NOT
Edilgen fiillerde nesne bulunmaz. Bu yüzden nesne-yüklem ilişkisine göre daima geçişsizdir.
Örnek(ler)
» Kırtasiyeden güzel bir kalem alındı.
cümlesi ise öznesine göre etken değil, edilgendir. Çünkü cümlede “alma” işini yapan gerçek bir özne yoktur. Bu cümlede eylem başkası tarafından yapılmıştır. Başkası tarafından yapıldığı için de öznesine göre edilgendir. Edilgen fiiller nesnesine göre daima geçişsiz olduğuna göre, bu “alınma” eylemi geçişsizdir. Demek ki cümle öznesine göre edilgen, nesnesine göre geçişsizdir.
İşi yapan ve yapılan işten etkilenen gerçek bir öznenin bulunduğu fiillere dönüşlü fiil denir. Bu tür fiillerde eylemleri yapan özne olduğu gibi, eylemden etkilenen de öznedir. Dönüşlü fiiller, etken fiillere -l ve -n ekleri getirilerek yapılır.
Örnek(ler)
» Sınavı kazandığımı duyunca çok sevindim.
» Sarsıntıyı duyunca hemen telefona sarıldı.
» Dedesi her zaman madalyasıyla övünürdü.
Yukarıdaki cümlelerde yüklem durumundaki fiiller “-l ve -n” eklerini almıştır. Cümlelerin yüklemlerini incelediğimizde, öznelerin, yüklemde bildirilen işi “kendi kendilerine yaptıklarını ve yaptıkları işten yine kendilerinin etkilendiklerini” görüyoruz. Dolayısıyla bu eylemler dönüşlüdür.
UYARI Edilgen eylem ve dönüşlü eylem; aynı eklerle oluşturulduğundan karıştırılabilir. Edilgen eylem ile dönüşlü eylem arasındaki fark ise şudur: Dönüşlü fiillerin gerçek öznesi vardır, edilgen fiillerin ise sözde öznesi vardır.
Örnek(ler)
» Marketten deterjan da alındı. (edilgen)
cümlesindeki “alındı” fiilini gerçekleştiren bir özne yok, sadece yapılan işten etkilenen “deterjan” sözde öznesi var. Öyleyse bu cümlenin yüklemindeki eylem edilgen çatılıdır.
» Bu elbise geçen yıl dikildi. (edilgen)
cümlesinde elbise geçen yıl dikilmiş; ama elbiseyi diken belli değil. “Bu elbise” sözcüğü sözde öznedir.
» Ali, durakta tam iki saat dikildi. (dönüşlü)
cümlesinde ise “dikilmek” eylemini yapan ve etkilenen gerçek bir özne (Ali) vardır.
» Bulaşıklar yıkandı. (edilgen)
» Rıfkı akşam yıkandı. (dönüşlü)
Örnek Soru
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylem, özneye geri dönmektedir? ( ÖO)
A) Anahtarı bulabilmek için akşama kadar arandı.
B) Arkadaşım bugün telefonla sürekli arandı.
C) Hasta için yakınları tarafından kan arandı.
D) Son baskısı da tükenen o kitap çok arandı.
Çözüm
Cevap A
Fiilde anlatılan işin birden fazla özne tarafından birlikte veya karşılıklı yapıldığını gösteren fiillere işteş fiil denir. İşteş fiil, her şeyden önce, birden fazla öznesi olan fiil değil, olabilmesi, meydana gelebilmesi için birden fazla özneyi gerektiren fiildir ve bu fiiller (eylemler), özneler tarafından birlikte veya karşılıklı yapılır. İşteş fiiller, fiil kök veya gövdelerine -ş” ekinin getirilmesiyle oluşturulur.
Örnek(ler)
» Babam öğretmenimle görüşmüş.
cümlesinde özne “babam” sözcüğüdür. Ancak görüşme eylemi bir kişi tarafından gerçekleştirilemez. Bu nedenle “görüşme” fiili işteştir.
» Yeni gelen öğrenci ile tanıştın mı?
» Kuşlar ne de güzel ötüşüyor.”
> İşteşlik değişik şekillerde ve farklı anlamlarda karşımıza çıkar:
Fiili, birden fazla özne karşılıklı bir şekilde yapar. Bu durumda özneler karşı karşıyadır.
Örnek(ler)
» İki çocuk dövüştü.
» Konuyu uzun uzun tartıştılar.
» Araçlar köprü üzerinde çarpışmış.
» Komşusuyla sabah selamlaştı.
» İki ülke sonunda anlaştı.
Dikkat ederseniz “dövüşme, tartışma” gibi eylemler bir özne ile gerçekleşemez. Bu eylemlerin olması için en az iki kişinin, “çarpışma” eyleminin olması için en az iki aracın olması gerekir.
-ş ekini almış olan fiilin, birden fazla özne tarafından birlikte yapılmasıdır. Bu durumda özneler karşı karşıya değil; birlikte, yan yana hareket ederler.
Örnek(ler)
» Bütün çocuklar bağrışıyordu.
» Gel yolcu, vatanın derdine ağlaşalım.
» Ne güzel, bütün kuzular meleşiyor.
» Güvercinler gökyüzünde ne güzel uçuşuyordu.
Bir çocuk bağırabilir, bir kuzu meleyebilir; birden fazla çocuk “bağrışır”, birden fazla koyun da “meleşir.” Yani bu eylemler, “bağrışma, meleşme” bir özne tarafından gerçekleştirilemez. Zaten gerçekleştirilen eylemler de işteş olamaz.
UYARI Türkçede kimi eylemler işteş çatılı eylem gibi görünür; ama bunlardan kimilerinde eylemin birlikte ya da karşılıklı yapılması söz konusu değildir. Bunlarda bir durumdan başka bir duruma geçiş söz konusudur. Bazı kaynaklarda böyle fiillere nitelikçe işteş fiiller denir.
Örnek(ler)
» Bakım yapılan parklar güzelleşti.
cümlesinde “güzelleşmek” eylemi birlikte ya da karşılıklı yapılmayı değil, bir değişimi bildirir. Bu nedenle bu eylem işteş değildir.
Örnek Soru
Aşağıdakilerin hangisinde eylemin karşılıklı olarak yapılması söz konusudur? ( OKS)
A) Çocuklar palyaçoyu görünce gülüştüler.
B) Sinemaya gitmek için sözleştiler.
C) Çukurovada başaklar erken olgunlaşır.
D) Gürültüyü duyan keklikler uçuştular.
Çözüm
gülüştüler -> birlikte yapma
sözleştiler-> karşılıklı yapma
olgunlaşır -> işteşlik yok
uçuştular -> birlikte yapma
B’deki “sözleşmek” eylemi birden çok özne tarafından karşılıklı yapılmıştır.
Cevap B
Bu fiillerin bir kısmı kullanılırken nesneye ihtiyaç gösterir, bir kısmı ise herhangi bir nesne olmadan da kullanılabilir. Bu fiiller dört grupta incelenir:
Nesnesi olan ya da nesne alabilen eylemlere geçişli eylem denir. Geçişli fiiller, yükleme sorduğumuz “neyi, kimi, ne?” sorularına cevap verirler.
Örnek(ler)
» Hakem kaleciyi maçtan attı.
cümlesinde atmak eyleminden etkilenen, kaleci sözüdür. Bu söz, cümlede nesne olarak kullanılmıştır. Dolayısıyla atmak fiili geçişlidir.
UYARI Bazı cümlelerde, fiiller geçişli olduğu hâlde nesne bulunmayabilir. Çünkü geçişli fiiller nesne alan ya da nesne gerektiren fiillerdir.
Örnek(ler)
» Yolcular durakta bekliyor.
cümlesinde “beklemek” eylemi geçişlidir. Ama cümlede nesne bir sözcük olarak verilmemiştir. Cümle neyi? sorusuna cevap verdiği için geçişlidir. Çünkü sonuçta beklenen dolmuş ya da otobüs vardır.
Nesne almayan, yani ne, neyi ve kimi? sorularına cevap vermeyen fiillere geçişsiz fiil denir. Geçişsiz fiillere nesneyi bulmak için ne, neyi, kimi? sorularını sorduğumuzda cevap alamayız.
Örnek(ler)
» Ali’nin sözlerine çok güldük.
cümlesinde de “gülmek” eylemi geçişsizdir. Çünkü “ne, neyi, kimi” sorularına cevap vermiyor.
Geçişsiz fiillerin -r-, -ar-, -er-, -t-, -tır- ekleriyle geçişli hale getirilmesiyle oluşturulan fiillere oldurgan fiil denir. Fiilin ilk hali “ne, neyi, kimi? sorularına cevap vermezken, ikinci hali, yani -r-, -t-, -tır- eklerini almış hali, bu sorulara cevap vermektedir.
Geçişsiz Fiil | Oldurganlık Eki | Oldurgan Fiil | ||
---|---|---|---|---|
uyumak | + | -t- | → | uyutmak |
pişmek | + | -r- | → | pişirmek |
basmak | + | -tır- | → | bastırmak |
gülmek | + | -dür- | → | güldürmek |
Örnek(ler)
» Çocuk hepimizi güldürdü.
cümlesindeki “gülmek” eylemi geçişsizdir. Bu eylem “-dür” eki ile geçişli hâle getirilmiştir. Sonuçta bu fiil oldurgan fiildir.
Geçişli fiillerin -r-, -ar-, -er-, -t-, -tır- ekleriyle geçişlilik derecesinin artırılmasıyla oluşturulan fiillere ettirgen fiil denir. Bu fiillerin bazılarında özne işi başkasına yaptırır.
Geçişli Fiil | Ettirgenlik Eki | Ettirgen Fiil | ||
---|---|---|---|---|
anlamak | + | -t- | → | anlatmak |
duymak | + | -r- | → | duyurmak |
sevmek | + | -dir- | → | sevdirmek |
kırmak | + | -dır- | → | kırdırmak |
Örnek(ler)
» Zorluklar sizi yıldırmamalı. (oldurgan fiil)
» Bakkaldan iki ekmek aldırdı. (ettirgen fiil)
FİİLLERDE ÇATI ONLİNE TESTİ