Galatasaray Sultanisi Hangi Padişah Döneminde Açıldı

Mekteb-i Sultani’nin Kuruluşu

Mekteb-i Sultani’nin kuruluşu, esas itibariyle bir ihtiyacın giderilmesini öngörmekteydi. Batılılaşma sürecinin yaşandığı dönemler olan II. Mahmut ve Tanzimat devirlerinde, eğitim alanında da yenilikler yapılmaya başlanmıştı. Tanzimat Fermanı Müslim veya Gayrımüslim tüm Osmanlı yurttaşlarına her alanda eşitlik vaat ediyordu. Bunu gerçekleştirebilmek için, lâik bir hukuk düzeninin kurulması lazımdı. Böyle bir düzenin hayata geçmesi ise lâik bir eğitim sisteminin varlığına bağlıydı. Osmanlı yöneticileri, 1838’ten başlayarak, Babıâli adı verilen yeni merkezi bürokrasiyi ayakta tutacak personeli yetiştirmek amacıyla, batı modelinde rüştiye muadili okullar açmaya başladı. Bunlardan mezun olanlar Babıâli’de kendi tercih ettikleri dairelerde istihdam edildi. Bu uygulama halkın yeni açılan okullara ve hatta genel olarak eğitime, daha fazla ilgi göstermesini sağladı. Ayrıca başlangıçta oldukça basit ve cılız olan bu okullar giderek kök salmaya ve lâik eğitim sisteminin temel taşlarını oluşturmaya başladı.

1846 yılından itibaren rüşdiye sayısında artışlar meydana geldi. Buradan da yüksek öğrenim kurumu olarak medreselere devam ediliyordu. Fakat Rüştiyeler yüksek öğrenime hazırlık açısından lise eğitiminden çok ortaokul konumunda bulunuyorlardı. Bundan dolayı Rüştiye ile Medrese arasındaki boşluğu giderecek ara eğitim veren lise tarzı müesseselere ihtiyaç duyuluyordu. Eğitimdeki bu boşluk genellikle Türkler için geçerli bulunmaktaydı. Buna karşılık Gayrımüslim ahali sahip oldukları mektepler itibariyle böyle bir boşluk hissetmemekteydiler. Türklerin bu şekilde yetersiz eğitim almaları, hâkim milletin seviyesini diğer unsurların seviyesinden aşağı indiriyor ve yüksek okullara giden veya başka bir yerde istihdam edilenlerin yeteri derecede hazır olmamalarına sebep oluyordu. Bu hale bir son vermek üzere öncelikle büyük masraflarla Paris’e öğrenciler gönderilmiş ve bunların orada Mekteb-i Osmanî adı verilen müessesede en iyi hocalardan ders almak üzere tahsil görmelerine çalışılmıştı. Fakat bu uygulama uzun sürmedi.

Sultan Abdülaziz 1867 yılında yapmış olduğu Avrupa seyahatinde gördükleri karşısında etkilenmiş ve başta eğitim olmak üzere çeşitli alanlardaki icraatların ülkemizde de uygulanması zaruretine inanmıştı. Nitekim padişah, dönüşünde nazırlara eğitime çok önem vermek gerektiğini anlatmıştı. Zaten dönemin önde gelen devlet adamları Âli ve Fuat Paşalar da bu hususta onunla paralel düşünüyorlardı. Fransa elçisi M.Bourrée de bu konuda teşvikçiydi. Elçi, Osmanlı hükümetini devletin çeşitli şehirlerinde liseler açmaya ikna etmeye çalışıyordu. Bu şartlar çerçevesinde çocuklara, ailelerinin nezareti altında tahsillerini tamamlamalarını sağlayacak ve onlara hangi milletten olurlarsa olsunlar edebi ve fenni bilgiler verecek okulların yapılmasına girişilmesi uygun görüldü. Bu suretle Osmanlı idaresinin hoşgörülülüğü de vurgulanmış olacak, aynı zamanda çeşitli milletlere mensup çocuklar Osmanlılık bilinci ile yetiştirilmiş olacaklardı.

İlk tecrübe olarak, Beyoğlu’nda kışla olarak inşa edilmiş, Boğaza nazır Galata Sarayı binasında bir okul açılması uygun görüldü. Burası daha sonra diğer vilayetlere açılacak liselere örnek teşkil edecekti.  Mekteb-i Sultani adı verilen okulda tedrisat esas itibariyle Fransızca olacak, fakat bazı dersler Türkçe gösterilecekti. Mektebin müdürü ve bazı hocalar Fransız olacağı gibi ders nazırı da müdir-i sani unvanı ile yine Fransız olacaktı. Mektepte Türkçe ve Fransızca olmak üzere iki ayrı kısım bulunacaktı. Fen bilimleri ağırlıklı dersler Fransızca, sosyal bilimler ağırlıklı dersler ise Türkçe okutulacaktı. Mektepte Müslüman ve Gayrımüslim öğrenciler bir arada okuyacaklardı. Mektebe ilgisini esirgemeyen Fransa, bu vesile ile şarktaki nüfuzunu arttırma çabası içindeydi. 

Bu şekilde kuruluş çalışmaları tamamlanan Mekteb-i Sultani 1 Eylül 1868 tarihinde 341 öğrencisi olduğu halde eğitim vermeye başladı. Bu öğrencilerden 147’ si Müslüman, 48’ i Gregoryen Ermeni, 36’sı Rum, 34 ‘ü Musevi, 34’ü Bulgar, 23’ü Katolik Latin, 19’u ise Katolik Ermeni idi. Mektepte dışarıdan ders takip etmek isteyenler için de sınıf tahsis edilmişti.

Mektebin açılışı ile beraber bir takım tepkiler de ortaya çıktı. Buna göre Rusya siyasi sebeplerle, yani Fransa’nın nüfuzunun artmasından duyduğu endişe ile Mekteb-i Sultani’ye karşı idi. Rumlar Yunancanın ders programları arasında bulunmamasından rahatsızlık duymaktaydılar. Museviler ise Hıristiyan bir müdürün yönetimindeki mektebe öğrenci göndermekte çekingen davranmışlardı. Katolikler de çeşitli milletlere mensup öğrenciler arasında Katolik çocuklarının ahlaklarının bozulacağını düşünmekteydiler. Hatta Papa mektebe Katolik öğrencilerin gitmesini yasakladı. Fransa’nın girişimiyle bu yasak kaldırıldı. 

Mekteb-i Sultani İstanbul basınında iyimserlikle karşılandı. Gazeteler çocuklarını okutmak isteyen aileler için çok güzel bir fırsatın ortaya çıktığını, Avrupa’dakiler ayarındaki bu okulun meyvelerini vermeye başladığında memleket için önemli katkılar sağlayacağını yazdılar. Bu dönemde Avrupa’da faaliyet göstermekte bulunan Namık Kemal ve Ziya Paşa gibi Yeni Osmanlılar ise mektebin kurulmasını şiddetle tenkit ettiler.  “Bir Türk çocuğunu keçi sakallı Fransız hocaların eline bırakmanın zararlı olduğu” şeklinde yorumlarda bulundular.  Aleyhteki bütün görüşlere rağmen,  başta Sultan Abdülaziz olmak üzere, Sadrazam Âli Paşa ve kuruluşa ön ayak olan diğer devlet adamları, ülkenin geleceği olarak gördükleri bu okulun yaşaması için büyük gayret gösterdiler. Sonuçta Mekteb-i Sultani tedrisata başladı ve giderek ülkenin en önemli eğitim müesseselerinden biri haline geldi.

Mekteb-i Sultani’nin kuruluşunda ve sonra geçirdiği aşamalarda Fransa’nın oynadığı rolü fazla abartmamak gerekir. Esas olarak Osmanlı Devlet adamları böyle bir okulun ihtiyacını hissediyorlardı. Dolayısı ile bu uğurda büyük fedakârlıklar gösterdiler. Fransa’nın katkısı ise eğitim sistemi açısından örnek teşkil etmek yanında, bazı öğretmenlerin teminine yönelikti. Bununla beraber Fransız öğretmenlerin maaşları Osmanlı Devleti tarafından ödenmekte idi. Üstelik bunlar kâğıt para kabul etmemişler, maaşlarının Osmanlı altın lirası üzerinden ödenmesini özellikle talep etmişlerdi. Nitekim uygulama da böyle oldu. Eğitim programlarının hazırlanmasında da Fransız sistemi örnek alınmakla beraber, uygulama tamamen aynı olmadı. Ülke ihtiyaçları göz önünde bulundurularak o dönem Fransız liselerinde daha az önem verilen matematik, temel bilimler, muhasebe, tarih, coğrafya, teknik resim gibi dersler Mekteb-i Sultani’de ağırlığı teşkil etti.  

Mekteb-i Sultani’de kuruluştan Cumhuriyet dönemine kadar sırasıyla, Mösyö De Salve, Vahan Efendi, Fotyadi Bey, Sava Paşa, Ali Suavi Bey, Ali Nizami Paşa, Halil Efendi,  Karaca Paşa, İsmail Bey, Abdurrahman Şeref Bey, Emrullah Bey, Mustafa Azmi Bey, Tevfik Fikret Bey, Salih Zeki Bey, Salih Arif Bey, Aynizade Hasan Tahsin Bey müdürlük yaptılar. Bunlar arasında İsmail Bey, Abdurrahman Şeref Bey ve Tevfik Fikret uygulamalarıyla mektepte önemli bir iz bıraktılar. 

1874 yılında mektep bünyesinde Darülfünun-ı Sultani adıyla bir üniversite açıldı.  Mühendislik, Hukuk ve Edebiyat şubelerinin bulunduğu söz konusu yüksek okul aralıklı olarak 1881 yılına kadar hizmet verdi. 

Mekteb-i Sultani’de spor her zaman için önemli olmuştu. Daha kuruluş yılından itibaren ders programlarında jimnastik dersine yer verilmiş ve bir de spor salonu açılmıştı. Bu sebeple öğrenciler arasında sporun her dalına merak saran başarılı gençler yetişti. 1905 yılında 11. sınıf öğrencisi Ali Sami (Yen) ve arkadaşları Türkiye’nin ilk futbol kulübü olarak Galatasaray’ı kurdular.

Mekteb-i Sultani binası 1907 yılında meydana gelen yangın neticesi önemli hasar gördü. Daha önce, 1870 yılında çıkan büyük Beyoğlu yangını mektebin kapılarına kadar gelmişse de herhangi bir zarar vermemişti. Fakat İkinci Müdür Mösyö Feuillet’in odasından çıkan 1907 yangını mektebin ahşap iç aksamını tamamen yok etti. Sadece taş duvarlar kaldı. Yangında can kaybı olmadı. Ama kütüphane, müze ve arşiv tamamen yandı. Öğrenciler bir yıl Beylerbeyi’nde geçici olarak oluşturulan barakalarda eğitim yaptıktan sonra,  1909 yılından itibaren,  yeniden inşa edilen Beyoğlu’ndaki binaya geri döndüler. 

Bu esnada müdürlük makamında bulunan ve Galatasaray Lisesi’ni  “Batıya açılan pencere “ olarak nitelemesiyle tanıdığımız Tevfik Fikret görevi sırasındaki icraatlarıyla gerek öğrencilerin, gerekse öğretmenlerin gönlünde taht kurdu. Tevfik Fikret maiyetindekileri, bağırıp çağırarak ve zor kullanarak yola getirme düşüncesinde değildi. Herkesin kendi mesuliyetinin bilincinde olarak hareket etmesini öğütlüyordu.  Bu suretle sınıflarda, yemekhanede ve yatakhanede tam bir düzen sağlanmıştı. Tevfik Fikret mektepteki disiplin yanında,  eğitime de özel bir çaba harcıyordu. Konferans salonu yanında, mektebe yeni laboratuarlar, fizik anfisi, kütüphane, eczane ve revir gibi eserler kazandırmıştı. Konferans salonunda talebeye konferanslar veriyor, okunan derslerle ilgili veya hariçten seçilmiş konular üzerinde sohbetler yapılıyor, nutuklar söyleniyordu. Bazen bu konferanslarda sınıf öğretmenleri de hazır bulunuyordu. Bunlardan başka ara sıra şiir ve nesir parçalarını da güzel okuma tecrübeleri yapılıyor, bu suretle öğrenciler okuduklarını, dinlediklerini iyi anlamaya ve iyi söylemeye alıştırılıyorlardı. 

Osmanlılar zamanında batılı mânâda öğretim yapmak için lise seviyesinde açılan ilk okul.

1856 Şubatı’nda yayınlanan Islâhat fermanı ile Osmanlı Devleti, mâliye, bayındırlık ve eğitim gibi alanlarda bâzı müesseseleri düzelteceğini îlân etti. Fermanın esasları zâten Paris kongresinde tesbit edilmişti. Bundan dolayı da diğer devletler zaman zaman Bâb-ı âlîyi sıkıştırarak, andlaşma icaplarının yerine getirilmesini istiyorlardı. Fransa 22 Şubat 1867’de Bâb-ı âlîye bir muhtıra vererek, Islâhat fermanındaki hususların yerine getirilmesini istedi. Eğitim sahasında; hıristiyanların açtığı okullara yardım edilmesi, bâzı illerde okul açıp buralara hıristiyan çocuklarının alınması, İslâm ve hıristiyan çocuklarının bir arada devam edeceği üniversite kurulması, ilkokullar için öğretmen yetiştirilmesi, çeşitli meslek okullarının açılması, umûmî kütüphâneler kurulması bu istekleri arasındaydı. Bunun üzerine sadrâzam Âlî Paşa ve hâriciye nâzırı Fuâd Paşa ile Fransa büyükelçisi M. Bouree arasında İstanbul’da öğretim dili Fransızca olan bir lise açılması kararlaştırıldı. Açılış hazırlıkları tamamlanan bu lisenin açılış ve isminin Sultanî olması hususunda pâdişâh irâdesi alındı. Fransız büyükelçisi bu memnuniyetini, Fransız hâriciye nâzırına yazdığı mektubda; “Yeni lise her sınıf ve dinden talebe kabul edecektir. Fakîr aileden olup hakîkî bir zihnî kabiliyet gösteren talebe için burslar tahsis olunmuştur. Tahsil, icâbına göre, beş veya altı sene sürecektir. Şimdiden okula, müslüman, ermeni, katolik, rum, mûsevî ve bulgar olmak üzere 300 talebe kayıt için müracaat etti” şeklinde beyân etmiştir.

Kuruluş gayesi; batılı metodlara göre eğitim yapmak, batı, özellikle Fransız kültürünü yaymak ve azınlıklara mahsûs talebeyi aynı çatı altında toplamak olarak özetlenebilen Galatasaray Sultanîsi, 1 Eylül 1868’de öğretime açıldı. Galatasaray Sultanîsi’ne ilk müdür olarak da Fransa tebeasından M. de Salve tâyin edildi. Okulun müdürlüğünü yapanlar arasında ünlü masonlardan Ali Süâvî ve sultan İkinci Abdülhamîd Han’a suikast yapan ermeni Edard Jorris’i medheden Tevfik Fikret de vardı. Öğretime başlayan Sultânî’ye; müslüman, gregoryen, ermeni, rum, mûsevî, bulgar, latin katolik, ermeni katolik talebe kaydedildi. Galatasaray Sultânîsi’nin açılışına içeriden ve dışarıdan tepkiler oldu. Papa 9. Pier ve ermeni katolik patriği, hıristiyanların çocuklarını bu okula vermemesini emretti. Londra’da Nâmık Kemâl’in idaresindeki Hürriyet gazetesi mektep aleyhinde şiddetli yayınlar yaptı. Şeyhülislâm ve diğer nâzırlardan bâzıları da mektebin açılışına karşı çıktılar. Bir kısım İstanbul basını da aleyhde neşriyatta bulundu. Bütün bunlara rağmen 341 öğrenciyle öğretime başlayan Sultânî’nin öğrenci mevcudu sene sonunda 530’a, bir yıl sonra da 640’a yükseldi. Talebesinin üçte biri Türk olan Galatasaray Sultanîsi, ilk zamanlar beş sınıflı lise kısmıyla öğretime başladı. Daha sonra ilk ve orta kısımları da ilâve edilerek on iki seneye çıkarıldı. Yatılı ve gündüzlü olan Sultânî’de dersler Türkçe ve Fransızca veriliyordu. Otuz kadar Fransız öğretmenin vazifelendirildiği okulda, Arabça ve Farsça yanında, İslâm târihi ve din dersleri de okutuluyordu. Türkçe ve Fransızca’dan imtihan veren talebeler, Mekteb-i Sultanî me’zunu olarak diploma alıyorlardı. Yalnız Türkçe veya yalnız Fransızca bölümünü bitirenlere ise, ehliyetname verilirdi.

Temelde; Avrupa, bilhassa Fransız kültürünü Osmanlı ülkesinde yaymak maksadıyla kurulan Sultâni’ye, Fransa imparatoru üçüncü Napolleon tarafından zengin bir kütüphâne hediye edildi. Türk kültürüne karşı batı kültürünün kalesi olarak kullanılan bu okula karşı, 1871’de sadrâzam Âlî Paşa’nın ölümü, bir de Fransa’nın Almanya karşısında mağlûb olarak itibârını kaybetmesi üzerine hücumlar alevlendi. Okul, 1873’de Gülhâne parkındaki tıbbiye binasına, aynı yılın Eylül ayında da Tıbbiye mektebi Galatasarayı’na taşındı. 1874’de sultan Abdülazîz Han’ın İradesiyle Galatasaray Üniversitesi’nin temeli atıldı ve üç yüksek okul daha ilâve edilerek Mekteb-i âliye-i Sultaniye adı verildi. 1875’de Sorbon Üniversitesi’nin ders programına ve yönetim sistemine göre düzenlenen fakültelerde de; dersler Fransızca ve Türkçe olarak veriliyordu. 1876’da yeniden eski binasına taşınan okulun adı, 1877’de Dâr-ül-Fünûn-ı Sultanî olarak değiştirildi ve fakülteleri, 1879’da ilk me’zunlarını verdi.

Batılı olma özentisi içinde olan ve devletin ileri kademelerinde bulunan me’murların batı kültürüne uyum sağlayabilmeleri için kurslar düzenlendi. Me’murların bu kurslara devam etmesi mecburî kılındı. 22 Şubat 1907’de çıkan bir yangında büyük hasar gören Galatasaray Sultanîsi, bugünkü şekliyle inşâ edilerek 1909’da yeniden öğretime açıldı. Okulun bir çok öğrencisi, Balkan savaşlarına katıldı. Birinci Dünyâ savaşında da me’zun olanlar askere alındı. Mütâreke yıllarında işgal kuvvetleri binayı karargâh yapmak istedilerse de mâni olundu.

Memleketimizde uzun yıllar batı kültürünün ve yaşayışının öncülüğünü yaparak, bu kültürün yerleşmesine çalışmış olan ve bu kültürü almış insanların yetişmesine sebeb olan Galatasaray Sultânîsi’nin ismi, Cumhuriyetin îlânından sonra Galatasaray Lisesi olarak değiştirildi. Kuruluşundan 1968 yılına kadar geçen yüz sene içinde, 4714 kişinin me’zun olduğu okul, hâlen lise seviyesinde öğretimini sürdürmektedir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

 1) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 641

 2) Türkiye’de Meârif Târihi; cild-3, sh. 917

 3) Büyük Türkiye Târihi; cild-10, sh. 43

 4) Rehber Ansiklopedisi; cild-6, sh. 112