Gerçek Temel Anlam
Kelimeler, anlam özelliklerine göre gerçek anlam, mecaz anlam ve terim anlam olmak üzere üç başlıkta incelenir:
1. Gerçek (Temel) Anlam
Gerçek anlam, bir kelimenin aklımıza ilk gelen anlamıdır. Kelimelerin, sözlükte yer alan ilk anlamları da gerçek anlamlarıdır. Bu yüzden gerçek anlama, sözlük anlamı da denir.
Örnek(ler)
“Perde” kelimesini duyduğumuzda aklımıza ilk olarak “pencerelerin önüne takılıp ışığın girmesini engellemeye yarayan örtü” gelir. Bu cümlede “perde” sözcüğü aklımıza ilk gelen bu anlamıyla kullanıldığından gerçek anlamtaşımaktadır.
» Karabaş, bir şeyin kokusunu aldı.
(koku: Nesnelerden yayılan zerrelerin burunda uyandırdığı duygu)
»Kör adama kimse yardım etmedi.
(kör: Görme engeli)
» Kitaplarını boş bir kutuya yerleştirdi.
(boş: İçinde, üstünde hiç kimse veya hiçbir şey bulunmayan)
2. Mecaz Anlam
Bir ilgi veya benzetme sonucu sözcüğün gerçek anlamından tamamen uzaklaşarak kazandığı yeni anlamlara mecaz anlam denir. Mecaz anlamda kullanılan sözcükler genellikle soyut anlam kazanır.
Örnek(ler)
“Yanmak” fiilini duyduğumuzda aklımıza ilk gelen anlam (yani gerçek anlam) “ateş almak, tutuşmak”tır. Bu cümlede ise “biletlerimiz yandı” sözüyle “biletlerin alev aldığı” anlatılmamaktadır. Burada “yanmak” fiili gerçek anlamından tamamen uzaklaşarak mecaz anlamkazanmış ve “geçerliliğini yitirmek” anlamında kullanılmıştır.
» Ortalıkta savaş kokusu vardı.
(koku: Belirti, işaret)
» Olaylara karşı kör ve sağırdır.
(kör: Duyarlılığını yitirmiş)
»Boş sözlerle beni oyalamayın.
(boş: Bir işe yaramayan)
3. Terim Anlam
Bir sözcüğün bilim, sanat, spor ya da meslek alanına özgü kavramları karşılığında kazandığı anlama terim anlam adı verilir.
Bazı bilim, sanat ve meslek dalları ile ilgili terimler:
Örnek(ler)
Matematik: Doğal sayılar, kare, polinom…
Tiyatro: Sahne, perde, kostüm…
Müzik: Nota, akor, sol anahtarı…
Coğrafya: Meridyen, ölçek, izohips, Dünya, boğaz…
Resim: Portre, palet, tuval…
Futbol: Taç, faul, gol…
>Bir sözcüğün terim olup olmadığı kullanıldığı cümleye göre değişir.
Örnek(ler)
» Camdan yansıyan ışık gözlerimi kamaştırdı. (Gerçek anlam)
» Sanatçımız, edebiyatımızın vazgeçilmez ışıklarından biridir. (Mecaz anlam)
» Bugünkü dersimizde ışık konusunu işleyeceğiz. (Terim anlam)
»Doğru haber veren gazeteler de var. (Gerçek anlam)
» İki noktadan tek doğru geçer. (Terim anlam)
» Olaya bir de şu açıdan bakalım. (Mecaz anlam)
» İkizkenar üçgenin taban açıları eşittir. (Terim anlam)
> Bir sözcük, birden fazla alanda terim oluşturabilir.
Örnek(ler)
» Oyunun birinci perdesi bitti. (Tiyatro terimi)
» Kaz, perde ayaklı bir hayvandır. (Biyoloji terimi)
Örnek Soru
Aşağıdaki cümlelerde yüzmek, ayak ve ağız sözcüklerinin hangi anlamda kullanıldıklarını yanlarındaki parantezlerin içine yazınız.
- Buradaki küçük gölde çocuklar her sabah yüzerdi. (……………………………)
- Uzun zamandan beri borç içinde yüzüyordu. (……………………………)
- Bırak bu ayakları. (……………………………)
- Ayağım ağrıyor. (……………………………)
- Ayağı olmayan göllerde tuz oranı yüksek olur. (……………………………)
- Çocuğun ağzında bir şey vardı. (……………………………)
- Rumeli ağzıyla konuşuyor. (……………………………)
- O, kimseye ağız açtırmadı. (……………………………)
Çözüm
- Buradaki küçük gölde çocuklar her sabah yüzerdi. (Gerçek anlam)
- Uzun zamandan beri borç içinde yüzüyordu. (Mecaz anlam)
- Bırak bu ayakları. (Mecaz anlam)
- Ayağım ağrıyor. (Gerçek anlam)
- Ayağı olmayan göllerde tuz oranı yüksek olur. (Terim anlam)
- Çocuğun ağzında bir şey vardı. (Gerçek anlam)
- Rumeli ağzıyla konuşuyor. (Terim anlam)
- O, kimseye ağız açtırmadı. (Mecaz anlam)
Gerçek anlam
Gerçek anlam, sözcüklerin birincil anlamı ile (varsa) bu anlamla doğrudan ilişkili olan anlamlarıdır. Gerçek anlam, temel anlam ile yan anlamların bileşkesidir.[1] Bir sözcüğün mecaz olmayan tüm anlamlarını kapsar.
Örneğin tatlı sözcüğü Türkçede "şekerli" anlamına gelen bir sıfattır ve bu anlam sözcüğün temel, yani birinci anlamıdır. Bu anlamdan "tatlı yiyecek" anlamında "tatlı" ismi türemiştir ve sözcüğün yan anlamlarından birini oluşturmuştur. Zamanla bu sözcük insanlar ya da hayvanlar için "sevimli" anlamında mecaz olarak kullanılmaya başlanmıştır:
- tatlı elma (gerçek ve temel anlam)
- süt tatlısı (gerçek ve yan anlam)
- tatlı çocuk (mecaz anlam)
- ince dal (gerçek ve temel anlam)
- uzun, ince bir adam (gerçek ve yan anlam)
- ince hesap (mecaz anlam)
Fiillerin de gerçek ve mecaz anlamları olabilir:
- Bina yandı. (gerçek ve temel anlam)
- Bu yaz güneşte iyice yandım. (gerçek ve yan anlam)
- Bu durum ortaya çıkarsa yanarız. (mecaz anlam)
- Su topu akıntıya kapılarak gözden kayboldu. (gerçek)
- Genç kızın güzelliğine kapılarak derslerini ihmal etmeye başladı. (mecaz)