Hacı Özbek Camii

Şehrin Lefkekapısı'na giden ana caddenin kenarında, Eşrefoğlu Rûmî Külliyesi'nin hizasındadır. Üç satırlık kitâbesine göre Hacı Özbek b. Mehmed tarafından 734 (1333-34) yılında inşa ettirilen yapı, kitâbesi mevcut en eski Osmanlı eseri olma özelliğini taşımaktadır. Ayrıca bütün mimari özellikleriyle Türk yapısı olduğunu açıkça belli eden Hacı Özbek Camii'nin aslında bir Bizans kilisesi olduğu yolundaki iddia vaktiyle İznik Rumları tarafından uydurulmuş bir söylentiden ibarettir. Fetihten iki üç yıl sonra yapılarak İznik'e müslüman Türklüğün ilk damgasını vuran bu küçük eser, Kurtuluş Savaşı günlerinde Rumlar'ın Türk eserlerine karşı gösterdikleri inanılmaz tahrip hıncını atlatmıştı. Fakat 1950'li yıllara gelinceye kadar her tarafı boş arazi olan İznik'te değer bilmez idarecilerin kurbanı olarak cadde genişletilmesi gerekçesiyle bazı kısımlarını kaybetmiştir.

Hacı Özbek Camii, aralarında tuğla hatıllar olmak üzere taştan karma malzeme ile inşa edilmiştir. Caminin yapımında erken Osmanlı Türk yapı sanatında çok kullanılan, taşların aralarına dikine tuğla konulması tekniği uygulanmış, kemerlerde son dönem Bizans yapı sanatında yaygın olan bir küfeki taşı arasına üç tuğla konulması suretiyle meydana getirilen örgü kullanılmıştır. Bu da bu İslâm yapılarında yerli Bizanslı duvarcı ustalarının çalıştığını gösterir.

Cami kare planlı, içten ölçüleri yaklaşık 7,50 m. kadar olan bir ibadethânedir. İlk yapıldığında yanları duvarlarla kapatılmış, iki mermer sütuna dayanan ve üç kemerle dışarıya açılan bir son cemaat yerine sahipti. Fakat sokak genişletme gerekçesiyle bu orijinal son cemaat yeri şuursuzca ortadan kaldırılmıştır. 1935'li yıllarda henüz duran bu iki sütunlu son cemaat yeri ve üstü kısmen aynalı, kısmen beşik tonoz örtülü kâgir son cemaat yeri yıktırıldıktan sonra caminin başka bir cephesine uydurma bir son cemaat yeri inşa edilmiştir.

Hacı Özbek Camii'nin son cemaat yerine açılan ve yanda olan bir kapısı ile diğer iki cephesinde çifte penceresi vardır. Kapıya göre ana eksen üzerinde değil yan duvarda olan mihrap esas biçimini kaybetmiştir. Üstü kiremit örtülü olan kubbe, eski bir fotoğraftan dört penceresi olduğu anlaşılan yüksekçe bir kasnağa oturur. Yakın tarihlerdeki tamirde biri hariç bu pencereler kapatılmış ve izleri de yok edilmiştir. On iki köşeli bu kasnağa harim mekânının karesinden geçiş "Türk baklavaları" denilen mimari unsurlarla sağlanmıştır.

Caminin revakı kaldırıldıktan sonra dış mimarisi eskisinden çok değişik bir görünüm almıştır. Girişin yeri değiştirilmiş ve orijinal giriş pencere haline dönüştürülmüştür. Kitâbesi de bu esas yerinden sökülerek mihrabın sağındaki pencere içine konulmuştur. A. Saim Ülgen'in makalesinde adı geçen ve burada yayımlanan bir desenden, ayna taşının bir Bizans korkuluk levhası olduğu görülen camiye bitişik çeşmeden de ortada bir şey kalmamıştır.

Türk sanat tarihi bakımından öncü durumundaki bu mimari eserin, esas biçimine ve duvar tekniğine uygun şekilde restore edilmeyişi yanında İznik kasabası içinde yapıya tarihî önemine uygun bir yer verilmeyişi de büyük bir kayıptır.

Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

İnşa Tarihi: H.734 (1333/34) tarihlidir.

Konumu: Hacı Özbek Camii (İznik); Sur içinde, Kılıçarslan caddesi ile Eşrefoğlu Sokağı’nın birleştiği köşede yer almaktadır.

Bani ve Mimarı: Hacı Zeynel İbn Muhammedtarafından inşa edilmiştir.

Mimari Özellikleri

Erken Osmanlı Mimarisinin en eski yapılarından biri olan Hacı Özbek Camii, Osmanlı Mimarisi içerisinde tarihi bilinen ilk yapı olması yönüyle öne çıkmaktadır. Yapının günümüze çeşitli onarımlarla geldiği ve yapı kitabesinin farklı okunmasından kaynaklı inşa tarihi konusunda literatürde farklı görüşler öne sürülmüştür. Ekrem Hakkı Ayverdi kitabeden caminin 734 (1333-1334) tarihleri arasında inşa edildiğini söylemektedir. Orijinalinde yapının batısında ki giriş kapısının üzerinde yer alan kitabe günümüzde batı duvarında yer alan güney  pencerenin kuzey yan duvarı içinde yer almaktadır. Bu durumun yapılan onarımlar sırasında yaşandığı ve kitabenin 1940 yılında gerçekleşen yol genişletme çalışması sonucunda giriş bölümünün yıkılması ile taşındığı belirtilmektedir.

Erken Osmanlı Dönemine ait çeşitli yapılarda gördüğümüz almaşık duvar örgü sistemi, Hacı Özbek Camii’nde de kullanılmıştır. Bu duvar örgüsü bir sıra kesme taş, üç veya dört sıra tuğla olarak değişmektedir. Tek mekanlı kubbeli ve batı yönde yer alan son cemaat yeri ile bu cami Selçuklu Dönemi’nde Konya ve çevresindeki ilk kubbeli mescit modelinin batıya geldiğini göstermektedir.

Hacı Özbek Camii’nde görülen kiremit çatı ve almaşık duvar tekniği Bizans mimarisinde de görülen özelliklerdendir. O dönemde kubbeler Bizans geleneğinde olduğu gibi kiremitle örtülmüştür. Duvar konstrüksiyonu da taş-tuğla almaşıklığı ile yerel Bizans duvar tekniğini sürdürür.

Milas’ta düz ahşap çatılı Hacı İlyas Camii’nden üç yıl sonra kubbeli bir camide görülen bu en eski son cemaat yeri 1959’da yol genişletilmesi yüzünden yıkılarak, kuzey duvarını tahrip etmek suretiyle, zevksiz ve kapalı bir yenisi yapılmıştır.

Türk sanat tarihi bakımından öncü durumundaki bu mimari eserin, esas biçimine ve duvar tekniğine uygun şekilde restore edilmeyişi yanında İznik kasabası içinde yapıya tarihi önemine uygun bir yer verilmeyişi de büyük bir kayıptır.

İnşa Kitabesi

Okunuşu (Abdülhamit TÜFEKÇİOĞLU)

• Amara Hazihi’l-mescide’l-mübarek
• Halisan muhlisan li-vechi’llahi te’al
• Hacı Zeynel İbn Muammed tarihuhu fi senti erba’in selesine ve seb’i mayeh

Anlamı (Abdülhamit TÜFEKÇİOĞLU)

Bu mübarek mescidi, Allah’ın rızası halis ve temiz bir şekilde elde etmek maksadıyla Muhammed oğlu Hacı Zeynel imar etti. Onun inşa tarihi 734 senedir.

İnşa kitabesinden elde edilen bilgilere göre Hacı Özbek Camii, 734 (1333-1334) yılında Muhammed oğlu Hacı Zeynel tarafından inşa edilmiştir. Literatürde yapının Hacı Özbek tarafından yaptırıldığı bilinse de yapı Hacı Zeynel tarafından inşa edilmiştir.

Plan Özellikleri

Yapının revaklı giriş bölümü 1940 yılında yol genişletme çalışmaları nedeni ile yıkılmış, giriş bölümü kuzeyde ahşap çatılı ve orijinal görüntüsünden tamamen farklı olarak yeniden inşa edilmiştir. 2001 yılında bu bölüm de yıkılarak ahşap çatılı yeni bir giriş bölümü inşa edilmiştir. Yapı bu haliyle orijinalinde olduğu gibi tek mekanlı ve kubbeli plan tipinde olmasına karşın giriş yönünün değiştirilmesi ile revaklı giriş bölümü kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı ve kuzey bölümünde revaksız ve ahşap çatılı olarak inşa edilmiştir. Yapıda değişiklik yapılmayan doğu ve güney cephe orijinal özelliklerini korumaktadır.

Süsleme Özellikleri

Yapıda kullanılan almaşık duvar tekniği ve saçaklarda yer alan testere dişi dışında süslemeye dair herhangi bir uygulama yoktur.

Yararlanılan Kaynaklar

• Ekrem Hakkı Ayverdi – Osmanlı Mimarisinin İlk Devri
• Oktay Aslanapa – Osmanlı Devri Mimarisi
• Doğan Kuban – Osmanlı Mimarisi
• islamansiklopedisi.org.tr
• Hasan YILMAZYAŞAR – Orhan Gazi Döneminde İznik Kenti ve Mimarisi

Türkiye'deki camiler