Hangisi Islam Ahlakının Yardımcı Kaynaklarından Biri Değildir

hangisi islam ahlakının yardımcı kaynaklarından biri değildir

ISLÂM AHLÂK ESASLARI

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO:

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO:

Anadolu Üniversitesi

‹lâhiyat Önlisans Program›

‹SLÂM AHLÂK ESASLARI

Editör

monash.pw Tahsin GÖRGÜN

Yazarlar

monash.pw Cafer Sad›k YARAN (Ünite 9, 10)

monash.pw Tahsin GÖRGÜN (Ünite 1, 2, 3, 4)

Doç.Dr. Aliye ÇINAR (Ünite 5, 6)

Doç.Dr. Enver UYSAL (Ünite 7, 8)

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.

“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t

veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted

in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

Genel Akademik Koordinatörler

monash.pw ‹brahim Hatibo¤lu (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi)

monash.pw Ali Erbafl (Sakarya Üniversitesi)

Program Koordinatörü

Doç.Dr. Cemil Ulukan

Uzaktan Ö¤retim Tasar›m Birimi

Genel Koordinatör

monash.pw Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Ö¤retim Tasar›mc›s›

Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›s› Yard›mc›lar›

Arfl.Gör. Mehmet F›rat

Arfl.Gör. Nur Özer

Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu

Ö¤r.Gör. Hülya Özgür

Kitap Koordinasyon Birimi

monash.pwç.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin Özgür

Kapak Düzeni

Prof. Tevfik Fikret Uçar

Dizgi

Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

‹slâm Ahlâk Esaslar›

ISBN

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde adet bas›lm›flt›r.

ESK‹fiEH‹R, Eylül

İÇİNDEKİLER

Ünite 1: İslâm ve Ahlâk ……………………………………………… 2

Ünite 2: İslâm Ahlâkının Kaynakları ………………………………… 22

Ünite 3: İslâm Ahlâk Teorileri ………………………………………… 44

Ünite 4: İslâm Ahlâkının Temel Kavramları ………………………… 64

Ünite 5: İslâm Ahlâkının Bireysel Boyutu 1: Güzel Ahlâk (Faziletler) … 88

Ünite 6:

Ünite 7:

İslâm Ahlâkının Bireysel Boyutu 2: Çirkin Ahlâk (Reziletler)…

Aile Ahlâkı ……………………………………………………

Ünite 8: Toplumsal Ahlâk ……………………………………………

Ünite 9: İş Ahlâkı ..……………………………………………………

Ünite Çevre Ahlâkı

…………………………………………………

iii

ÖNSÖZ

Ahlâk ilmi, insanın derûni cihetini güzelleştirmeyi kendisine amaç edinen

ve tesirini insanın kendisi ve çevresi ile ilişkilerinde gösteren bir ilimdir.

Ahlâk zahir ve batını ile insanın bütün yönleri ile ilgilidir.

Günümüzde, özellikle kamusal alanda ortaya çıkan aşırı rasyonalite

neticesinde insanların özgürlük alanları gittikçe daralmıştır. Mesela

hukukun hayatın bütün alanlarına müdahale ederek, neredeyse her şeyi

düzenlemek mecburiyetinde kalması, aslında modern toplumlarda ahlâkın

gereği gibi etkin olamayışından kaynaklanmaktadır. Hukukun bütün

teferruatı tanzim etmesi, insanların özgürlük alanlarını daralttığı gibi, adalet

sistemine de gereksiz çok büyük yükler yüklemektedir. Diğer taraftan aile

içinde ortaya çıkan ve ahlâki zaaflardan kaynaklanan sıkıntılar, hem

çocuklar hem de yetişkinler üzerinde kalıcı menfi tesirler bırakmakta,

bundan toplum bir bütün olarak olumsuz yönde etkilenmektedir. Ayrıca

ahlak alanında ortaya çıkan zaaf, emniyet cihetinden de sorunlar olarak

yaşanmakta; temelde ahlaki cihetten halledilmeyen meseleler, katlanarak

devam etmektedir.

Ahlâki alanda ortaya çıkan sorunlar sosyal dayanışma alanında da önemli

eksiklikler ve buna bağlı olarak yeni ihtiyaçlar ortaya çıkarmaktadır. Bu da

toplumun kısıtlı iktisadi kaynaklarını, sosyal dayanışmadaki zaafın ortaya

çıkardığı açığı ve sorunları karşılamak için oluşturulmak zorunda kalınan

kurumlara ve kurumsal faaliyetlere yönlendirmektedir.

İslâm ahlâkı başından itibaren ferde kendisi, yakın ve uzak akraba çevresi,

komşuları, içinde yaşadığı toplum ve çevresi ile uyumlu bir davranış

düzeninin hem kaynağını, hem de kendisini sağlamıştır. Bu çerçevede

fertlerin ahlâkları sadece kendilerini ilgilendiren, şahsi bir hal olmamış;

benzer ahlâki tutumlara sahip olan insanların teşkil ettiği toplumlar da,

ihtilafları ve ittifaklarında belirli bir düzen teşkil edebilmişlerdir. Birden

fazla tarzda telif edilmiş ahlâk literatüründe bu düzenin hem nazari kısmı

hem de ameli kısmı bütün derinliği ve genişliği ile müzakere edilmiştir.

İslâm ahlâkının esaslarını bir ders kitabının taleplerini karşılayacak tarzda

ortaya koymanın, geçmişteki büyük birikim ve burada doğrudan atıflar

fazlaca olmasa da –özellikle ahlâk psikolojisi ve felsefesi alanında kendisini

gösteren- günümüz ilim ve düşünce faaliyetleri dikkate alındığı taktirde,

çok zor bir vazife olduğu taktir edilebilir. Her şeye rağmen bu kitapta İslâm

ahlâk esasları klasik tavrı göz ardı etmeden, ama klasik eserleri tekrar da

etmeden, yeni konu ve meseleler ilave edilerek ortaya konulmaya

çalışılmıştır. Kitabın bölümleri de bunu göstermektedir.

Kitabın ilk dört bölümü nazari ahlâk alanı ile alakalıdır. Bu bölümlerde

tarihi ve sistematik olarak İslâm ahlâkı ele alınmış; bir taraftan ahlâkın

konusu dikkate alınarak meseleler ve kavramlar tahlil edilirken, diğer

taraftan klasik ahlâk literatüründe meselelerin nasıl ele alındığı tanıtılmıştır.

Beşinci bölümden itibaren sonuncu bölüme kadar mevzu, ameli ahlâktır.

Ameli ahlâkın –neticeleri başka insanları ilgilendirse de- doğrudan ferdin

kendisi ile alakalı olan ve kendisinde olup biten faziletlerden, aile ve

toplumsal ahlâk ile günümüzde özellikle daha ehemmiyetli hale gelen iki

konu, meslek/iş ahlâkı ile çevre ahlâkı son iki bölümün meselelerine esas

teşkil etmiştir. Son iki bölüm, daha geniş ve daha teferruatlı olması gereken

iktisat ve siyaset gibi alanlarda müslümanın ahlâkına da, bu alanları birer

meslek olarak düşünecek olursak, ana hatları ile işaret etmektedir. Böylece

günümüzde İslâm ahlâk esasları, ana hatları ile, dikkatlere sunulmuş

olmaktadır.

Kitabın “İslâm ve Ahlâk” başlıklı birinci bölümünde ahlâkın İslâm Dini’nin

mütemmim cüz’ü (tamamlayıcı parçası) olduğu ele alınarak bunun bir

taraftan içeriği diğer taraftan ortaya çıkardığı neticeler üzerinde durulmaktadır.

“İslâm Ahlâkının Kaynakları” başlıklı ikinci bölümde kaynak ve

temellendirme kavramları tahlil edilip, İslâm Ahlâkının ortaya çıkması,

varlığını sürdürmesi ve ilim haline getirilmesi üzerinde durularak, bunların

ortaya çıkardığı meseleler ele alınmaktadır.

“İslâm Ahlâk Teorileri” başlıklı üçüncü bölümde İslâm düşünce tarihinde

ahlâkın ilmileşme/ilim haline gelme sürecinde ortaya çıkan tavırlar ele

alınmakta ve bunlar, ortaya çıkış gerekçeleri ve ortaya çıkardıkları

sorunlara da temas edilerek müzakere edilmektedir.

“İslâm Ahlâkının Temel Kavramları” başlıklı dördüncü bölümde genel

olarak ahlâk alanının, özel olarak da İslâm ahlâkının temel kavramları ele

alınmaktadır. Bunlar arasında insan, hayat, özgürlük, ödev, sorumluluk,

mükâfat – ceza başlıca kavramları teşkil etmektedir.

“Güzel Ahlâk (Faziletler)” başlıklı beşinci bölümde, iyi vasıfların neler

olduğu ve bunların nasıl kazanılacağı ele alınmaktadır.

“Çirkin Ahlâk (Reziletler)” başlıklı altıncı bölümde, insanın uzak durması

ve kendisini koruması gereken kötü vasıflar ortaya konulmakta; bunlardan

uzak durmanın yolları işaret edilmektedir.

İslâm Ahlâkının Aile Boyutu veya “Aile Ahlâkı” yedinci bölümün

konusudur. İnsan fert olmakla birlikte aynı zamanda bir ailenin parçasıdır.

Bu kendisi ile birlikte bir çok imkanı ve sorumluluğu ortaya çıkarmaktadır.

Ailenin kuruluşundan başlanarak, aile içindeki sahih düzenin ilke ve

kuralları bu bölümde ele alınmaktadır.

“Toplumsal Ahlâk” başlıklı sekizinci bölümde, kardeşlik, yardımlaşma,

dayanışma, komşuluk ve akraba ilişkileri gibi ana başlıklar altında İslâm

ahlâkının toplumsal boyutu incelenmektedir.

“İş Ahlâkı” dokuzuncu bölümün konusudur. Günümüzde, daha önceki

dönemlerden daha fazla, insanın hayatı bir meslek icra ederek geçmektedir.

İş hayatı, hayatın tayin edici kısımlarından biridir. Bu önemine binaen günümüzde

bunun düzeninin ilkeleri ve kuralları bu bölümde ele alınmaktadır.

“İslâm Çevre Ahlâkı” onuncu ve sonuncu bölümün konusudur. Çevre, hem

şehirleşmenin hem de teknolojinin artması ile birlikte insanı daha fazla

ilgilendirir olmuştur. Bu sebeple çevre ile irtibatın sahih düzeni, bunun ilke

ve kuralları da bu bölümde müzakere edilmektedir.

Gayret bizden tevfik Allah’tandır.

vi

Prof. Dr. Tahsin GÖRGÜN (Editör)

Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;

• İslâm-Ahlâk İlişkisinin tarihi ve sistematik yönden mevcut olduğunu

kavrayacak,

• Ahlâk ve din kavramlarının anlamlarını açıklayabilecek,

• Ahlâkın İslâm dini içindeki yerini değerlendirebilecek,

• Ayet ve hadislerde ahlâki ilke ve kuralların nasıl keşfedilebileceğini

gösterebilecek,

• Ahlâk, Ahlâk İlmi ve Ahlâk Felsefesinin birbirleri ile irtibatlarını

açıklayabilecek,

• Ahlâk ile edeb arasındaki ilişkiyi kurabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

• Ahlâk

• Din

• Etik

• Ahlâk Felsefesi, Ahlâk İlmi

• Edeb

Öneriler

Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okumaya başlamadan önce;

• Ahmet Naim’in İslâm Ahlâkının Esasları kitabını,

• Recep Kılıç’ın Ayet ve Hadislerin Işığında İnsan ve Ahlâk isimli kitabını

okuyunuz.

İslâm ve Ahlâk

GİRİŞ

İslâm, Cenab-ı Hakk tarafından gönderilen son Peygamber Hz. Muhammed

(monash.pw) tarafından tebliğ ve beyan edilmiş, kıyamete kadar bütün insanlara

hitap ederek, inanma ve yaşamada doğru yolu gösteren dinin adıdır. İslâm,

Hz. Peygamber tarafından tebliğ edilirken, bizzat kendisi tarafından

uygulanmış ve bu uygulamaya büyük bir insan kitlesi iştirak ederek şahit

olmuş; daha sonra bu şehadet benzer bir şekilde nesilden nesle, hiçbir

kesintiye uğramadan ve yaşanan hayat içinde ve hayat olarak, nakledilmiştir.

Hz. Peygamber’in tebliği ve bu tebliğe ittiba, nazari ciheti olmakla birlikte

ameli yani bilfiil bir süreçtir. Bu süreçte Allah’ın varlığına ve birliğine ve Hz.

Muhammed’in O’nun kulu ve rasulü olduğuna inanmak, namaz kılmak, oruç

tutmak, zekat vermek yanında, söz ve fiillerinde doğru olmak, insanlara

yardım etmek, akraba ve komşularla iyi ilişkiler içinde bulunmak ve onları

koruyarak gözetmek örneklerinde dile gelen sâlih amel bir ve aynı sürecin

farklı seviyeleri veya unsurları olarak gerçekleşmiştir. Müslüman olmak hem

Allah’a ve Rasûlü’ne inanmak, hem de sâlih olmak/ahlâklı olmak anlamına

gelmiş ve bu şekilde de sürdürülmüştür. İslâm, başından itibaren ilim, iman

ve salih ameldir.

Amelin/uygulamanın imanın bir cüz’ü olup olmadığı ile ilgili tartışma, İslâm’ın

iki mütemmim cüz’ü/tamamlayıcı parçası olan iman ile amel arasındaki irtibatı

kendisine konu ettiği için, dinin ameli bir ciheti olduğu ön şartına/gerçeğine

bağlıdır; bununla karıştırılmaması gerekmektedir. Yani İslâm iki kısımdan

oluşmaktadır. Biri iman diğeri amel/uygulama. Bu noktada hiçbir ihtilaf yoktur.

İhtilaf, bir ara amelin imanın da bir parçası olup olmadığı noktasında ortaya

çıkmış, ama amelin dinin bir parçası olmakla birlikte, imanın bir parçası

olmadığı şeklinde halledilmiştir.

Demek oluyor ki İslâm Ahlâkı teorik yazılara konu teşkil etmeden çok

önce Hz. Peygamber’in hayatında tahakkuk etmiş ve onun etrafındaki ilk

Müslümanlar tarafından da yaşanmıştır. İslâm ahlâkı, İslâm dininin bir

parçası, mütemmim cüzüdür. Müslümanların İslâm’a uygun şekilde yaşayarak,

yani Müslüman olarak varlığını sürdürmesi İslâm ahlâkının da etkin

olması anlamına gelmektedir.

Hz. Peygamber sadece kendisi için veya inziva halinde veya gizli olarak

yaşamamış, yaşadığı hayat etrafındaki sayısı yüz binleri bulan

insanlar/sahabe tarafından (mümkün olan hayat tarzlarından birisi olarak

değil), olması gereken ve ideal hayat tarzı olarak kavranmış ve bu kavrayış

sebebi ile de insanların hayatlarına örnek teşkil etmiştir (usve hasene = güzel

örnek). Hz. Peygamber’in hayatı başından itibaren bütün Müslümanları

ilgilendirmiş; tarih boyunca olduğu gibi bugün de ilgilendirmektedir. K.

Kerim’de Hz. Peygamber’i bu cihetten tavsif eden ve onu Müslümanlara

“örnek” olarak gösteren, ona itaati Allah’a itaat olarak geçerli kılan çok

sayıda ayet-i kerime bulunmaktadır. (Mesela Al-i İmran/3: 32; Nisa/4: 13;

Nur/ 54). Müslüman olarak yaşamanın Hz. Peygamber’e ittiba olduğu

dikkate alınınca, bu ayetlerin Hz. Peygamber’in müslümanın hayatındaki

yerini de tanımladığı görülür. Bu bakımdan başından itibaren Müslümanlar

Hz. Peygamber’e ittiba ederek yaşayan insanlar olarak, varolagelmişler ve

kıyamete kadar da varolmaya devam edeceklerdir.

Peygaber’in itaati emreden 5 ayet bulup, yazınız.

monash.pw!E1BAEA33!entry.

Hz. Peygamber kendi hayatında Kur’an-ı Kerîm’i tahakkuk ettirmiş, K.

Kerim’de bulunan emir ve yasaklara göre hayatını düzenlemiştir. Bu hususu

en güzel ifade eden Hz. Aişe’nin Hz. Peygamber hakkında söylediği “onun

ahlâkı Kur’an idi” sözüdür.

İslâm dini, her ne kadar akidevi ciheti oldukça vurgulasa da, nihai olarak

amel merkezlidir. İmanın altı şartı olarak bilinen, Cenab-ı Hakk’ın varlığına

ve birliğine, meleklere, Peygamberlere ve onlara diğer insanlara tebliğ

edilmek üzere verilmiş olan Kitaplara, ahiret gününe ve nihayet her şeyin

Cenab- Hakk’ın kudreti içinde cereyan ettiğine inanmak, Müslümanlığın

akidevi cihetini özetlemektedir. Ancak buradaki her bir inanç unsurunun

mühim bir ameli ciheti bulunmaktadır.

Mesela Allah’ın varlığına ve birliğine inanmak, sadece bizi

ilgilendirmeyen ve kendi başına mevcut olan ve bizimle doğrudan irtibatı

olmayan bir “ilke”ye inanmak olmayıp, her şeyi yaratan ve yöneten dolayısı

ile insanı ve onun etrafında bulunan her şeyi yarattığı gibi muhafaza da eden,

insana şah damarından bile daha yakın, yaptıkları yanında aklından geçen

şeyleri de bilen, her şeye gücü yeten, dolayısı ile de insanın vicdani

sorumluluğunun kendisine bağlı olarak varlığını ve anlamını kazandığı en

hakiki ve etkin varlığa inanmak anlamına gelmektedir. Nitekim Cenab-ı

Hakk’ın bir hadis-i şerifte sayılmış olan 99 güzel ismi (esmâ’ü’l-hüsna)

bulunmaktadır ve bu isimler Cenab-ı Hakk’ı bir cihetten tanıtmaktadır.

Benzer bir şekilde melekler de, insanların göremediği ama onları gören ve

aynı zamanda her cihetten gözeten varlıklar olarak, insanın ahlâki hayatının

ve ahlâki şuurunun mühim bir boyutunu teşkil etmektedirler. Meleklerin

varlığının farkında olan insan, hiçbir zaman yalnızlık, yapayalnızlık gibi bir

sıkıntı ile karşı karşıya kalmayacaktır. İnsanın kendisini yapayalnız

hissetmesinin, sadece psikolojik olarak değil, ahlâki cihetten de önemli

sorunlar ortaya çıkardığı dikkate alındığı taktirde, mesela her insanın en az

iki meleğinin hep yanında bulunduğunu bilmesinin anlamı daha kolay

anlaşılabilir.

Peygamberlerin her birisi insanlığın önüne yeni varoluş imkanları açmış,

onlara bu dünyada doğru yaşamanın ilkelerini ve kurallarını öğretmiş

oldukları için, bütün insanlığın öğretmenleri ve aynı zamanda her birisi birer

güzel ahlâk örneği olarak yaşamışlar ve öylece de bilinmişlerdir.

İnsanların iyi ve kötü davranışlarını kaydeden meleklerin isimleri nedir?

Okuma Parçası

“Meydana getirilen (veya icat edilmiş olan) varlıklar insanî varlığın

çevresinde, insanın kendi dünyasında doğan değerlerdir. “Meydana

getirilen” varlık deyince teknik değerden dinî değere kadar bütün

değerleri anlarız. Burada “meydana getirilen” kelimesini bazıları

yapmalık (facticité) anlamında kullanmaktadır. Fakat bir iskemleden

âdetlere, inançlara kadar kültür çevrelerinin maddî ve manevî bütün

unsurlarını içine alan bu varlıklar asla yapma değildir. Çünkü yapma

deyince aslında varolmadığı halde insanın hür iradesi ile, hatta sırf kaprisi

eseri olarak yaptığı şeyler anlaşılabilir. Halbuki maddi ve manevi bütün

kültür unsurları gerçek ve ideal varlıklara dayanarak meydana

gelmektedir. Onlar insan dışında içgin ve aşkın bütün varlıklarla insanın

münasebetinde meydana gelmektedirler. Bunun için de onların “icad”

edilmiş olmadan önce “keşfedilmiş” olduklarını söylemeliyiz. Her değer

varlıklar alanının hazır olmayan (absent) objesine ait bir keşiftir ve ondan

sonra da insanın duyu verileri ve hazır olan (présent) muhtevası ile ifade

edildikçe bir icad haline gelir. Teknik değer maddeye, sanat değeri

madde, bitki ve bütün canlı varlıklara, fikir değeri kavram olarak bütün

varlıklara karşılıktır ve onların keşfedilmesinden doğar. Ahlâk değeri

insanlar arası (kişiler arası) münasebetlere, dini değer insan ötesi (insani

hayat ötesi) varlık imkânına aittir. Böylece meydana gelen varlıklar

keşfedilmiş ve icad edilmiş değerler olmaları bakımından gerçek olan

veya mümkün olan bir varlık derecesine bağlıdırlar. Hiçbir değer sırf

insanın, hele ferdin ruhî icâdı, fiction’u değildir, onlardan her biri belirli

bir varlık derecesinin aşkınlığından doğan bir eserdir: madde olmasa

teknik değer olamaz. Madde ve hayat olmasa sanat değeri olamaz. Bütün

varlık derecelerine ait gerçek kavramlar olmasa fikir değeri olamaz.

İnsani varlık ve kişiler arası aşkın münasebetler olmasa ahlâki değer

olamaz. İnsanın sonlu varlığının ötesi düşünülmese dini değer olamaz.

Bundan anlaşılır ki değerler alemi varlık alemine, değer problemi varlık

problemine bağlıdır. Öyle ise bir değerler ontolojisi olmalıdır.” (Ülken,

H.z. () s. )

Cenab-ı Hakk’ın insanlara peygamberler vasıtası ile ulaştırdığı kitaplar

da, özellikle içlerinde bulunan ve bütün insanlığın şu veya bu şekilde kabul

ederek şu veya bu şekilde uyguladığı ahlâki ilke ve kuralları içlerinde

taşımaktadırlar.

İnsanların bu dünyadaki hayatının çok önemli ve ciddi olmakla birlikte

her şey olmadığını; her insanın başına gelecek olan ölüm ile insanın bir tür

yeni bir boyutu veya boyutta yaşamaya başlayacağı –buna devam edeceği de

denilebilir- ve bu boyuta da “öteki hayat” anlamında “hayatü’l-ahire”

denildiğini biliyoruz. Ölümün bir son olmayıp, bir taraftan bu dünyada

yaşanılan hayatın bir “muhasebesinin” yapılacağı ve mükafat ve cezanın

verileceği yeni bir hayatın başlangıcı olduğunun farkında olmak ta, insanın

bu dünyadaki kararları ve fiillerine anlam katan farklı bir boyuttur. Ölüm ile

birlikte yeni bir hayatın başlayacağının şuurunda olmak, insanın ahlâki

hayatının önemli unsurlarından birisidir.

Nihayet insanın hayatı ve ölümü kadar, hayat şartları üzerinde de nihai

kararı verenin ve her şeyi kudreti ile yönetenin Cenab-ı Hakk olduğunun

farkında olmak ta, -kısaca kader inancı-, insanı, karşı karşıya bulunduğu

şartlara karşı özgürleştiren, insanı ahlâki bir varlık haline getiren özgürlüğünü

hakiki manada hissetmesinin esasıdır. Bu yönden her şeyin, rahmeti ile her

şeyi ihata eden ve insana hayat ve yaşaması için gerekli olan her şeyi vermiş,

rahman ve rahim olan Cenab-ı Hakk’ın kudreti içinde ve onun takdir ettiği

gibi cereyan ettiğinin farkında olmak, insan özgürlüğünün ön şartıdır. Bunun

farkında olunca, hayatta karşılaşılan haksızlıklar ve zorbalıkların daimi

olamayıp, bir şekilde üstesinden gelinebilecek meseleler olduğunun farkında

olmak, insanlara kendilerini çevreleyen şartlara teslim olmayıp, mücadele

etme yönünde bir esas teşkil eder. Bu “hayatı aktif bir şekilde yaşamak” veya

“ahlâki bir hayat yaşamak” anlamına gelmektedir.

Kısaca İslâm, doğrudan ahlâki olarak nitelenemeyecek akidevi unsurlarında

bile, insanın ahlâki ciheti ile doğrudan ilgilidir.

DİN

İnsan muhtaç bir varlıktır; canlılığını muhafaza edebilmek için gıdaya,

akciğerinin kanı temizleyebilmesi için belirli özellikleri taşıyan havaya,

kendisini soğuktan ve sıcaktan koruyacak konut ve elbiselere ve nihayet

doğduktan sonra kendi ayakları üstünde duruncaya kadar etrafındaki

insanların, özellikle de anne ve babasının, ailesinin, nihayet parçası

bulunduğu toplumun ve güvenliğini sağlayan devletin himayesine muhtaçtır.

İnsanın ve insanlığın varlığını sürdürebilmesi için bu ihtiyacın belirli bir

düzen içerisinde karşılanması gerekmektedir. Cenab-ı Hakk insanı ihtiyaçları

ve ihtiyaçları karşılama imkanı ile birlikte yaratmıştır. Yani insanları

ihtiyaçları ile birlikte yaratan Cenab-ı Hakk, onlara bu ihtiyaçları nasıl

karşılayacaklarını ve bunun düzenini de bildirmiştir. İnsanları ve insanların

varlığını/varoluşunu sürdürmesinde muhtaç olunan şeyleri temin etme ve

kullanmada belirli bir düzenin dikkate alınması ve bu düzenin öğretilmesi,

Peygamberlerin vazifesi olmuş; bu vazifeyi ifa eden Peygamberlerin

insanlığa öğrettikleri hayat düzenine “din” denilmiştir.

Hakiki din, Elmalı’lı Hamdi Yazır’ın dediği gibi, insanların uydurduğu

birbirine muhalif hayali kurgular değil, hakiki mebdei/Yaratıcıyı tanımak,

O’nun kanun ve emirlerine uygun davranmayı vazife (görev) edinmektir.

Bunu kendi ifadelerinden okuyalım:

“Dîn-i İslâm, tam manasıyla vahdaniyet-i ilâhiye esasına müstenid ve fıtrat-ı

asliye-i insâniyyeye muntabık olup; dini, beşerin mevzûât-ı mücerredesi ve

mütehalif temenniyât-ı muhayyelesi kabilinden addetmeyip, bir mebde-i

hakîkîyi tanımak ve O’nun kavânin ve evamirine Tevfik-i hareketi vazife

ittihaz eylemek, hâsılı beşerin ef’âl ve harekât-ı tabîiyye ve ıztırarıyyesiyle,

efâl ve harekât-ı ihtiyariye ve iradiyyesi kanunlarının ahengini te’min eder bir

hakîkat-i hâkimeye, yani Cenab-ı Hakk’a cidden inkiyâdı vazîfe bilmek ve

bütün sa’âdeti bu vazifenin ifasından beklemek mâhiyetinde icmal

eylemiştir.” (Elmalılı Hamdi Yazır (), s. )

Diğer taraftan dinin klasik tanımı, “akıl sahiplerini hüsn-i ihtiyarları ile

bizzat hayırlara sevk eden ilahi vaz” şeklindedir. Ahlâk ve ahlâkilik ile ilgili

bütün tanımlarda ve tanımlamalarda irade ve hayr vazgeçilmez unsurlardır.

Ahlâki olanın, iradi olması zorunlu olduğu gibi hayra yönelik olması da

zorunludur. Bu iki unsur dinin klasik tanımının da mütemmim cüz’üdür.

Kısaca İslâm’ı dikkate alarak yapılmış olan klasik din tanımı, ahlâki bir boyut

taşımaktadır.

Din kelimesinin kök anlamı da, bir taraftan yakınlaşma ile alakalı iken,

diğer taraftan da borç/ihtiyaç ile alakalıdır. Arapça’da “din” kelimesi ile borç

anlamındaki “deyn” kelimesinin yazılışı aynıdır. Bu cihetten baktığımızda

Arapça’daki din kelimesinin kök anlamı ile ıstılahi anlamı arasında bir irtibat

olduğu görülmektedir. Nitekim insan Cenab-ı Hakk’a nelerini “borçlu”

olduğunun farkında vardığı zaman, aslında kendisinin Cenab-ı Hakk’a ne

kadar yakın veya Cenab-ı Hakk’ın kendisine ne kadar yakın, hatta “en yakın”

olduğunun şuuruna varır. Din esas itibariyle bu şuurun, Peygamberler vasıtası

ile bildirilen içerikle, mertebe mertebe şekillenmesi, muhteva kazanmasıdır.

Benzer bir durum din kelimesinin batı dillerinde yaygın karşılığı olan

“religion” kelimesi için geçerlidir. Nitekim Latince’de “religio”, “bağ”

anlamına gelmektedir. Buna göre religion, insanı yaratıcısına bağlayan irtibat

ve bu irtibatın farkında olmak, hatta bu irtibatın muhtevası demek olmaktadır.

Cenab-ı Hakk insanlara hem hayat (=olan), hem de bu hayatta dikkate

alınması gereken davranış düzeninin kurallarını (=olması gereken) vermiştir.

Biz bunu kısaca Cenab-ı Hakk’ın “varlık ve değer kaynağı” olduğunu

söyleyerek ifade ederiz. Hayat, ilk bakışta biyolojik bir içeriği işaret etse de,

insan hayatı canlılıkla başlamakla birlikte, orada bitmez; insanın aklı ve

bilme kabiliyeti ile birlikte, maddi olmayan, manevi bir boyut kazandığı gibi,

bunun da ötesinde, cismin ötesine geçerek mücerred/soyut ve ruhî bir boyuta

da açılır. İnsan hayatı dediğimiz zaman sadece canlı olmayı değil, bir taraftan

diğer insanlarla birlikte paylaştığımız manevi bir vasatı ve ruhânî

varlıklarla/meleklerle paylaştığımız ruhânî boyutu da kast ederiz. İşte din

insanı canlı olarak alır, onu diğer insanlarla bir ve herkesin yaratıcısı olan

Cenab-ı Hakk ile olan irtibatını hatırlatıp, herkesin Allah’ın kulu olduğunu

fark ettirerek, insanı ilk bakışta fark edemeyeceği daha üst ve yüksek, aynı

zamanda farklı ve derin boyutlara taşır.

Elmalı’lı Hamdi Yazır’ın Hak Dini Kur’an Dili, isimli tefsirindeki (c. I, s. )

din tanımı ve tahlili ile Nakib el-Attas’ın İslâm, Sekülerizm ve Geleceğin

Felsefesi isimli eserindeki (s. ) din tahlilini karşılaştırınız.

AHLÂK

Ahlâk, davranış düzenidir. Her insan az veya çok bir düzen içerisinde

hayatını sürdürdüğü, daha doğrusu sürdürmek zorunda olduğu için, ahlâk

insan hayatının zorunlu bir boyutu, eskiden denildiği gibi “mütemmim cüzü”

veya “tamamlayıcı parçası”dır. Ahlâk, davranış düzeni olduğu için, genel

olarak bu düzenin “iyi” ve “kötü”sünden bahsetmek anlamlı olduğu gibi, bir

insanın hayatında verdiği kararlar ve gerçekleştirdiği fiiller için de iyi ve kötü

sıfatı kullanılmaktadır. “İyi ahlâk” ve “kötü ahlâk” tabirlerini bu çerçevede

anlamak gerekmektedir.

Bir davranış düzenini veya herhangi bir davranışı “iyi” veya “kötü” kılan,

o düzenin veya fiilin öncelikle insani varoluş üzerindeki tesiridir. İnsani

varoluş, diğer insanlarla birlikte varolmayı zorunlu kıldığı için, bu aynı

zamanda diğer insanları kendi varoluşları cihetinden dikkate almak demektir.

İyi bir davranış düzeni, fiilleri gerçekleştireni ve fiilleri ilgilendiren diğer

insanları, önce ne ise o olarak muhafaza eder; sonra da mevcudu içinde

taşıdığı kabiliyetleri cihetinde geliştirir. Mesela bir çekirdeğin, bir elma

çekirdeğinin kemali, uygun bir ortam bularak orada ağaç olması ve meyve

vermesidir. Benzer bir şekilde insanın kemali de, uygun ortam bularak, orada

insani-derûnî yücelikleri gerçekleştirmek veya gerçekleşmesine vesile olmak

veya vasat (ortam) hazırlamaktır. Bu çerçevede insani varoluşu sürdürmenin

yolu doğum ve annelik olduğu için, insani varoluşu taşıyan en esaslı konum,

annelik konumudur; bu sebeple de annelik, insanların sahip olabileceği/kesp

edebileceği en önemli konumdur.

Kötü bir davranış veya davranış düzeni benzer bir şekilde insanın varoluş

imkanlarını tahdit eder ve insanın sahip olduğu imkanları tahakkuk

ettirmesini engeller. Diğer insanlar söz konusu olduğunda, onları

varoluşlarında te’yid etmediği gibi, onların aleyhine bir durum ortaya çıkarır.

Yüce Allah’ın fiilleri ahlakî değerlendirmenin konusu değildir. Diğer

taraftan insanların fiillerinin de Cenab-ı Hakk ile, O’na fayda veya zarar

verme gibi, bir irtibatları yoktur. İnsanlar ile Cenab-ı Hakk arasında, Cenab-ı

Hakk’a, O’nun varlığını te’yid etme ve güçlendirme, O’na fayda veya zarar

verme gibi bir ilişki olamayacağı için, insanların ahlâki fiillerinin veya

insanların ahlâki durumları üzerinde durulurken, bu cihet dikkate alınmalıdır.

Yani insanlar Cenab-ı Hakk’a fayda veya zarar veremezler; O’nun koyduğu

yaratılış düzeninin dışına çıkamazlar. Yaptıkları bütün iyi ve kötü fiiller, ne

olursa olsun, yaratılış düzeni, ilahi kader içinde cereyan eder; böyle olduğu

için, mesela Allah’a isyan eden bir insan sadece kendisi ile kendisi cihetinden

Cenab-ı Hakk ile irtibatının üzerini örtüp, onu yok saymaya meyletmiş olur.

Bu yoksayma meylini daha da ileri götürerek Cenab-ı Hakk yokmuş gibi

davranabilir. Ancak ilahi kader hükmünü icra eder: “Hepimiz Allah içiniz ve

kesinlikle O’na döneceğiz.” (Bakara/2: ) İnsanlar buna inansalar da

inanmasalar da durum değişmez: Herkesi Allah yaratmıştır ve herkes O’na

dönecektir. Herkes O’na hesap verecektir; ama O hiç kimseye hesap vermez.

Bu sebeple Cenab-ı Hakk’ın fiilleri, ahlâki değerlendirmenin konusu değildir.

Bununla birlikte “ahlâklı” sıfatı, daha çok bir toplumda yaygın bir şekilde

iyi ahlâk olarak bilinen davranış düzenine sahip olan insanlar için kullanılır.

Aynı şekilde “ahlâksız” tabiri de, bir toplumda yaygın bir şekilde “iyi ahlâk”

olarak bilinen davranış düzenine uymayan insanları tavsif etmek (nitelemek)

için kullanılmaktadır.

Ahlâklı ve ahlâksız tabiri esas itibariyle insanlar için kullanılmaktadır.

“Ali ahlâklıdır” veya “Ayşe ahlâklıdır” gibi. Bu tabirler insan fiilleri için de

kullanılmaktadır. Bir insan gibi bir fiil de “ahlâki” veya “ahlâklı” olarak

niteleneceği gibi, “gayri ahlâki” veya “ahlâksız” olarak ta nitelenebilir.

“Muhtaç olan bir insanın meşru bir ihtiyacını karşılamak veya onun ihtiyacını

karşılamasına yardım etmek iyidir” veya “Birinin malını onun izni olmadan

almak ve kullanmak, gayri ahlâki bir davranıştır” ifadelerinde olduğu gibi.

Bunun ötesinde bir düzen, bir sistem de ahlâki veya gayri ahlâki olarak

nitelenebilir. “Cahiliyye düzeni, gayri ahlaki idi” gibi. Kısaca ahlâki değer

ifadeleri insanlar, insan fiilleri ve insan fiillerinin doğrudan veya dolaylı

neticelerini nitelemek için kullanılmaktadır.

İnsan hayatı bir taraftan bakıldığında hep benzer olayların tekrarı gibi

devam etmektedir: Her insan sabahları kalkar, işine ve mesleğine göre bir işe

gider, bir şeyle meşgul olur; bazı insanlar gece çalışır, bazıları ise daha rahat

denilebilecek bir işle iştigal eder. İnsanın benzer şeylerle uğraşması, zaman

içerisinde alışkanlıklar kazanarak, alışkanlıklarının yardımıyla işlerini

yürütmesini de mümkün kılar. İnsanın alışkanlıklar kazanması ve kararlarını

alışkanlıklarının yardımıyla vermesi hayatı kolaylaştırır. Alışkanlıklar belirli

ilkelere bağlı olarak ve sistematik bir şekilde kazanılmışsa/öğrenilmişse, bir

aşamadan sonra insanda “düşünme ihtiyacı hissetmeksizin” bazı kararları

alma, bazı fiilleri gerçekleştirme kabiliyeti olarak insan hayatının, dolayısı ile

insani varoluşun bir parçası olur. Buna biz kısaca “hulk” veya “karakter”

diyoruz ki, başka bir ifade ile “ikinci tabiat” da denilmektedir. Bir insanın

ahlâkından bahsederken genellikle insandaki karakter haline gelmiş davranış

düzeni kast edilir. Ebu Hamid el-Gazali ve diğer bazı İslâm

alimleri/düşünürleri ahlâkı tanımlarken bu ciheti dikkate almışlardır.

Diğer taraftan fiillerin ve tavırların kendilerini dikkate alarak, bunlar

arasında “iyi” ve “kötü” diye bir tasnif yapmak; iyi olanları tavsiye etmek

veya emretmek, kötü olanlar karşısında insanları uyararak, onları yasaklamak

toplum hayatında çok yaygın olarak bulunmaktadır. Hemen her toplumda iyi

ve kötü fiiller birbirinden ayrılmıştır. Bu hususta toplumlar arasında farklar

olsa da, önemli kurallarda bir müşterek bulunmaktadır. Mesela hiçbir toplum

bir ilke olarak “yalan söylemek iyidir” gibi bir kuralı kabul etmez, edemez.

Aynı şekilde “doğru söylemek kötüdür”, “insanların hakkını yemek, insanlara

haksızlık etmek iyidir” veya “insanlara zarar vermek iyidir” gibi bir kuralı

hiçbir toplumda bulamazsınız. Ve hemen her toplumda “doğru söylemek

iyidir, yalan söylemek kötüdür”, “adil davranmak iyidir, zulmetmek

kötüdür”, “insanlara faydalı olmak iyidir, zarar vermek kötüdür” gibi temel

ahlâki doğruların genel kabul gördüğü söylenebilir.

İslâm toplumunda da benzer bir şekilde ahlâkı, kuralları üzerinden

tanımlayarak, nelerin iyi, nelerin kötü olduğunu ifade eden önemli bir

literatür bulunmaktadır. Hadis ve âdâb kitaplarında olduğu kadar muhtelif

menakıb kitapları ve fütüvvetname türü eserlerde gördüğümüz bu iyi ve kötü

fiiller kataloğu, İslâm ahlâkını kuralları üzerinden tanımlayarak, insanlara

ahlâklı olmanın bir sıfat olmaktan daha çok, ahlâki olarak bilinen kurallara

muvafık olarak yaşamak olduğu düşüncesinden hareketle hazırlanmıştır.

Bu çerçevede İslâm ahlâkı denildiğinde, müslümanın davranış düzenine

esas teşkil eden veya davranırken tabi olduğu kurallar kastedilmekte; bu

kurallar ise öncelikle Kur’an-ı Kerim olmak üzere, Hadis kitaplarında

derlenmiş olan Hz. Peygamber’den ve Hz. Peygamber hakkındaki

rivayetlerde bulunmaktadır. Bunlara ek olarak daha sonra yaşamış olan

sahabe, tabiin, tebeü’t-tabi’in yanında İslâm tarihinde toplum nezdinde kabul

görmüş önemli âlim ve zahidlerin hayatları, önemli devlet adamlarının iyi

olarak kabul edilen fiilleri de, özellikle çocukların ahlâki eğitimi söz konusu

olduğunda, müracaat edilen kaynaklar arasındadır. Bu yönden muhtelif

menakıb kitaplarının da ahlâk literatüründen sayılması gerekmektedir.

Ahlâk, özellikle “etik” denildiğinde, modern dönemde ferdi davranış

düzeninden daha çok (bunun için “şahsi ahlâk” tabiri kullanılmaktadır),

toplumsal hayatı düzenleyen kamunun/siyasetin, bu düzenlemede dikkate

aldığı en genel ilkeler kastedilmektedir. Bu çerçevede moral ile etik arasında

bir ayrım yapılmakta, mesela “çevre etiği” denildiğinde, fertlerin

tavırlarından daha çok, sermaye ve ekonominin çevre ile irtibatında dikkate

alması gereken genel ilkeler söz konusu edilmektedir. Bu sebeple Batı

düşüncesinde siyaset ve hukuk düşüncesinin ahlâk felsefesinin bir alt başlığı

olarak ele alınması veya Hegel örneğinde görüleceği gibi, hukuk felsefesinin

ahlâkı ikame etmesi, modern dönemde ortaya çıkan bir gelişmenin, siyaset

merkezli bir oluş ve oluşum sürecinin bir neticesi olarak anlamını ve

konumunu kazanmaktadır.

Bu durum aynı zamanda modern dönemde ahlâkın yöneliş olarak

faziletleri terk edip, onun yerine bir taraftan formelleşmesi ve evrenselliği

formel doğrulukta araması; ama aynı zamanda içerik ile ilgili olarak da

uzlaşmayı/konvensiyonu ön plana çıkarması neticesini ortaya çıkartmıştır.

Alasdair MacIntyre gibi bazı felsefecilerin çok sağlıklı bulmadığı bu gelişme,

günümüzde bütün “ferdiyetçi” veya “bireyselci” ve hatta “liberal” söylemlere

rağmen, ferdin kendi ferdiyetini muhafaza ederek toplumsal hayata katılması

ve orada, kamusal taleplerin tasarrufu dışında, kendini gerçekleştirme

imkanını gittikçe daha fazla yitirdiğini göstermesi açısından önem arz

etmektedir. Bütün toplumsal pratikleri önceleyen ve uygulamaların eleştirel

bir şekilde değerlendirilmesini mümkün kılan bir ahlâk, modern insanlar için

gittikçe daha uzak bir ideal haline gelmektedir. Ahlâkın fertlerde tahakkuk

eden fazilet olarak gerçekleşmesi talebi, bu yönden, insanın modern dönemde

söylemlerin tam da aksine kaybedilen asli özgürlüğünün yeniden talebi

anlamına gelmektedir.

İslâm ahlâkı söz konusu olduğunda ahlâkın içeriği hep aynı olmakla

birlikte, bunun muhtelif bağlamlarda nasıl etkin kılınacağı en temel mesele

olagelmiştir. Bu çerçevede klasik ahlâk eserlerinde üç sorun ele alınmıştır.

(1) Her şeyden önce ahlaki davranışın kuralları zikredilmiştir.

(2) Bu kuralların nasıl uygulanacağı, yaşanmış örnekler üzerinden

gösterilmiştir.

(3) Ahlaki eğitimin amacı, ahlaklı davranmayı bir meleke haline getirmek

olarak kabul edilerek, ahlak eserlerini bu amacın nasıl gerçekleştirileceği

meselesini de dikkate alan kitaplar olarak hazırlamışlardır. Böylece ahlâki

kurallara uyma ve iyi fiiller gerçekleştirme ile bunu bir defalık bir durum

olmaktan çıkarıp, iyi fiiller gerçekleştirmeyi sürekli bir hal haline getirme

arasındaki irtibatın nasıl kurulacağını göstermek te da ahlak ilminin asli

vazifeleri arasında kabul edilmiştir. Böylece ahlaklı olma, insanın iyi

fiilleri geçekleştirme ve kötülüklerden de uzak durmayı karakter

haline getirmiş olması hali şeklinde anlaşılmıştır. Eğer insan

düşünmeden bile davrandığında hep iyi fiilleri gerçekleştiriyor ve kötü

fiillerden de uzak duruyorsa, o zaman “onda ahlaki faziletlerin

bulunduğu” söylenir. Daha farklı bir ifade ile, iyi ahlak onda meleke

haline gelmiştir.

Buna göre iyi fiilleri gerçekleştirme düzeni olarak ahlâklılık, -insanlar

bunu bir meleke haline getirdiği zaman-, ahlâklı insanın bir sıfatı haline

gelmekte; bunun anlamı da bilgi ile varlığın, yani “iyinin bilgisine sahip

olma” ile “iyi olma”nın ahlâklı insanın şahsında birleşerek, bilgi ile varlık,

bilme ile varolma arasındaki farkın ortadan kalkmasıdır. Böyle olunca da

hayatta olan ve yaşayan ahlaklı insanlar, başka insanlara da ahlaklı olma

konusunda örnek ve ahlaki bilginin kaynağı olmaktadırlar. Olması gereken,

ahlâklı insanın hayatı haline gelmekte, böylece olan ile olması gereken özdeş

bir hale gelirken, ahlâklı insanın şahsında ve hayatında gerçekleşen ahlâki

değerler, bu konuda henüz benzer bir yetkinliğe kavuşamamış insanlar için

olması gereken, yani yaşayan, dolayısı ile yaşanabilir bir ideal olarak

ta’ayyün etmektedir. Son zamanlarda özellikler gençler arasında ortaya çıkan

“örnek insan” sorunu, klasik İslâm toplumları için vaki olan bir sorun değildi.

Klasik İslâm toplumunda alimlerin ve velilerin toplumsal konumunu anlamak

için meselenin bu cihetini dikkate almak gerekmektedir.

Ancak mesele sadece iyinin bilgisi ve yaşanması olarak kalmamakta, bu

bilginin ve hayatın makul bir şekilde temellendirilmesi, özellikle ahlâki

eğitimin imkanı cihetinden, bir zaruret haline gelmektedir. Hem ilkelerin ve

kuralların kaynağı, hem bu ilke ve kuralların nasıl olup ta insanda meleke

haline gelebildiği İslâm ahlâk düşüncesinin önemli sorunları arasında

ulunmaktadır. Diğer taraftan insanların nasıl olup ta başka insanların

hayatlarında ortaya çıkan fiiller ve onların düzeni şeklinde görünür hale gelen

neticeleri hakkında ahlâki hükümler verebildikleri, kendi başına bir mesele

olmuş; bu husus muhtelif cihetlerden ele alınarak, bu alanda muhtelif teoriler

geliştirilmiştir.

Bu son zikredilen konu, İslâm ahlâk teorileri söz konusu olduğunda ayrıca

ele alınacaktır.

Klasik ahlâk eserlerinde ahlâk hangi bağlamlarda ele alınmıştır? En az üç

tanesini yazınız.

Din-Ahlâk İlişkisi

Ahlâkın İslâm dini ile, dinin de ahlâkilik ile zorunlu bir irtibatı vardır. Biz

bunu, en azından Müslümanlar için, “dindar, ama ahlâksız” denilemeyeceğini;

daha doğrusu, dindar bir müslümanın “ahlâksız” olmasının, aslında

çelişik bir ifade olduğunu söyleyerek, dile getirebiliriz. “Dindar ama

ahlâksız” ifadesi bir Müslüman için çelişik bir ifadedir; ahlaksız bir insanın

Müslümanlığı tartışmalıdır.

“Din samimiyettir”, “ ben güzel ahlâkı tamamlamak için gönderildim” ve

“sen yüksek bir ahlâk üzeresin” ifadeleri, din ile ahlâk arasındaki derin

irtibatı ifade etmek için yeterlidir.

Aslında İslâm dini, ahlâki varlık olarak insanın kendi varoluşunu gerçekleştirmesinin/tamamlamasının

sahih yoludur.

Bu sebeple bizim önce genel olarak din ile ahlâk, daha sonra da İslâm dini

ile ahlâk arasındaki irtibatı ele almamız uygun olacaktır.

İnsan, biyolojik bir fert olarak olduğu kadar diğer insanlarla irtibatı

içerisinde ve toplumda üstlendiği vazifeler cihetinden de, farklı mertebelerde

ta’ayyün etmektedir (görünür hale gelmektedir.). Bütün bunlar ise insanı,

yaratıcısı ile irtibatı içinde düşünmeyi zorunlu bir hale getiriyor ve klasik

ifadesi ile “nefsini bilen rabbini bilir” kadar “rabbini bilen nefsini bilir”

ifadesinin de anlamını açığa çıkarıyor.

İnsan, biyolojik olarak “ben merkezli”, diğer insanlarla irtibatı içinde

“başkalarına bağlı ve bağımlı” iken, toplumda üstlendiği vazifeler cihetinden

“yükümlü, yetkili ve sorumlu” olmakta; yaratıcısı ile irtibatı ciheti ile bir

taraftan kendi ferdiyetini kazanırken, aynı zamanda, kendi konumunda

bulunan diğer insanlarla müşterek bir zemini (=Allah’ın kulu olmak)

paylaşarak, külli bir cihette bütün insanlıkla, bütün zaman ve mekanlarla

buluşmakta; böylece geçmişte yaşamış, halen yaşayan ve gelecekte

yaşayacak olan bütün insanlarla çağdaş olmakta; kendisini kuşatan, biyolojik,

toplumsal ve siyasal sınırların ötesine geçerek, bunların daha ötesine yönelme

imkanı elde etmektedir.

İslâm ile ahlâk arasındaki irtibat, o halde, tek seviyeli ve tek boyutlu

olmayıp, çok seviyeli ve çok boyutlu; her bir seviye diğer seviye ile ve her

bir boyut diğer boyut ile uyum içerisinde tahakkuk etmektedir. Dinin insanı

ahlâki bir varlık olarak keşf etmesi ve onun bu cihetinin inkişafına yol açması

ve bunun üzerinden yol göstermesi, dinin ameli olduğu kadar nazari cihetten

de ahlâk ile irtibatlı olduğunu ifade eder.

İki Ahlâk Anlayışı

Dinin ahlâk ile irtibatı zahir olmakla birlikte, bunun nasıl anlaşılıp,

anlatılacağı, yani temellendirileceği hususunda farklı tavırlar gelişmiştir. Bu

tavırları, netice olarak aynı değerleri, aynı ahlâki hükümleri geçerli ve doğru

kabul etmekle birlikte, bunların nasıl temellendirileceği hususunda geliştirilen

tavır olarak, birbirinden tefrik etmek mümkündür. Bu cihetten iki

ayrı ahlâk anlayışının, kendi içlerinde yine çeşitlilik arz ederek, çok sayıda

ahlâk eserinin telifinde açığa çıksalar da, mevcut olduğu söylenebilir.

1. Faziletlerin kazanılması ve faziletli olma olarak ahlâk;

2. Kurallı yaşama ve kurallara uygun davranma olarak ahlâk.

İslâm tarihinde bu iki anlamı ile de ahlâk bahis mevzuu edilmiştir. Birinci

manası ile önce sufilerin “zühd” adı verilen hayatında ameli bir şekilde “dile”

gelmiş ve daha sonra da felsefi ahlâk içerisinde nazari olarak

temellendirilmiştir.

İkinci manası ile ahlâk, bir taraftan muhaddisler, diğer taraftan da

fukahanın ilgi alanına girmiş; muhaddisler daha çok ayet ve hadisler

üzerinden ahlâki hayatın kurallarını dile getirirken fukaha bununla ilgili

sorunları özellikle fıkıh usulü eserlerinde ve kelam alimleri de kelam ve

akaid kitaplarının muhtelif bölümlerinde nazari olarak ele almış ve ahlâki iyi

ve kötünün semantik ve mantıki tahlilini yapmışlardır. Mesela:

Nebî (s.a.v.)`in şöyle buyurduğu rivâyet olunmuştur: “İslâm

câmi`asından bir müslüman bir ağaç diker de, onun mahsûlünden bir insan,

yâhut bir hayvan yerse muhakkak o yenilen şey, ağaç sâhibi için sadakadır.”

Bu rivayette ağaç dikmenin “ahlâki bir fiil” olduğu ifade edilmiştir. Ağaç

dikmek, bir fiildir. Bu fiili ahlâki kılan, bu fiil ile insanlar ve diğer canlıların

bir irtibatıdır. Bu irtibat “yeme”dir. Yemek ise insanın canlılığını sürdürmesi

için gerekli olan gıdanın alınması anlamına gelmektedir. Yani bir ağacın

meyvesini yemek demek, varlığını sürdürmek için gıda almak demektir. O

halde meyve veren bir ağaç dikmek, dolaylı olarak, insanların varlığını sürdürmeleri

için bir şey yapmak anlamına gelmektedir. İnsan ağaç dikerken

başka insanların ondan istifade etmesini düşünmüş olabilir veya olmayabilir;

ancak dikilen ağaç, eğer bir meyve ağacı ise ve bu ağaç bir gün meyve

verdikten sonra, bu meyveyi bir canlı yese, o zaman bu meyve o ağacı diken

tarafından verilmiş bir sadaka konumuna yükselir.

“Bir hayra vesile olan, onu gerçekleştiren gibidir” hadis-i şerifi de bunu

farklı bir cihetten ifade etmektedir.

Yine benzer bir şekilde aşağıdaki Hadis-i Şerif’te böyle bir kuralı dile

getirmektedir:

Rivâyete göre, Nebî (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Allah`a ve âhiret gününe

îmân edip inanan kişi, komşusuna ezâ etmesin ve Allah`a, ahîret gününe

îmân eden her kişi misâfirlerine ikram etsin ve Allah`a, âhiret gününe îmân

eden her kişi hayır söylesin, yâhut sussun.”

Bu rivayette de, komşu, misafir ve insanın kendi konuşma imkanı ile

irtibatı ahlâki bir mevzu olarak ele alınmaktadır. Hadis-i Şerif’in manası

açıktır: mü’min komşusuna eziyet etmemeli, misafirine ikram etmeli ve

konuştuğu zaman, hayırlı şeyler söylemeli. Burada dikkat edilecek olursa üç

ayrı mesele ile ilgili üç kural zikredilmektedir.

Birinci kural kısaca:

“komşuna eza etme” veya “komşuya eza etmek, mü’nine yakışmaz” veya

“komşuya eza etmek, kötü bir davranıştır” şeklinde;

İkinci kural:

“misafirine ikram et” veya “mümine yakışan misafirine ikram etmektir” veya

“misafire ikram etmek, iyi bir davranıştır” şeklinde;

Üçüncü kural da benzer bir şekilde.

“konuştuğunda hayır söyle” veya “mü’mine yakışan konuştuğunda hayır

söylemesi veya susmasıdır” veya “konuştuğunda hayır söylemek, eğer

hayır söylemeyecekse, konuşmamayı tercih etmek, iyi bir davranıştır”

şeklinde ifade edilebilir.

Bir insanın bu hadis-i şerifi her defasında hatırlayarak bu kurallara uygun

davranması, ahlâklı davranması anlamına gelir. Ama eğer bu hadis-i şerife

ittiba ederek yeterince uzun süre bu kurallara uymuş ve sonra, herhangi bir

düşünceye ihtiyaç hissetmeksizin komşusuna eza etmeyen, misafirine ikram

eden ve konuşurken lafına ve sözüne dikkate ederek, ya hayır söyleyen veya

konuşmayan bir insan haline gelmişse, bu durumda da bu insan ahlâklı

davranan bir insandır. İyi fiillerin insanda yerleşerek meleke haline gelmesi,

kısaca bunu ifade etmektedir.

Her iki halde de ahlâk, Hz. Peygamber’de “en güzel örnek” bulunduğu

ilkesine racidir. Birinci manası ile ahlâki yaklaşım, Hz. Peygamber’in

görünen ve algılanan, zâhir fiillerinin anlamını ve bu anlamın dayandığı

düzeni veya doğrudan anlamın düzenini tespit ederek, bu anlamlar üzerinden

benzer durumlarda benzer bir şekilde davranmayı, benzer hallerde benzer

fiilleri gerçekleştirmenin yöntemini araştırmışlardır. İkinci manası ile ahlâki

yaklaşım ise, Hz. Peygamber’de zuhur eden fiillerin, onun derûnî halinin

tabii bir neticesi olduğunu, benzer durumlarda benzer fiilleri

gerçekleştirmenin, benzer bir hale sahip olmakla mümkün olacağını ifade

eder.

Dinin ahlâk ile irtibatı ile ilgili genel olarak kaç tür anlayış gelişmiştir? Kısaca

yazınız.

Dini Hayatın Ahlâki, Ahlâki Hayatın Dini Boyutu

İslâm, iman ve ameldir. Tabii burada söz konusu olan iman ve amel, herhangi

bir iman ve herhangi bir amel olmayıp, sahih iman ve salih amel olarak

nitelendirilir. Sahih iman, olanı nasılsa öylece, (mesela Allah’ı Allah, insanı

insan, peygamberi peygamber ve meleği de melek olarak) bilmek ve bunu

kabul etmek iken salih amel, diğer insanları ve varlıkları koruyarak, onların

varlıklarını teyid ederek, geliştiren eylemleri isimlendirmektedir. Sahih imana

“hakk” denilirken, salih amele de “hayr” denilmektedir. Kısaca İslâm

“hakkı” kabul etmek ve “hayrı” tahakkuk ettirmeye yönelmek ve

gerçekleştirmektir.

Bu meseleyi daha iyi anlayabilmek için yukarıda zikredilen din tanımının

kısa bir tahlilini yapmak gerekmektedir. Buna göre din, “akıl sahiplerini

hüsn-i ihtiyarları ile bizzat hayırlara sevk eden ilahi vaz”ı ifade etmekteydi.

Tam klasik ifadesi ile “din, zevi’l-ukûlü hüsn-i ihtiyarları ile bizzat hayırlara

sevk eden vaz-ı ilâhîdir”. Bu tanımda bulunan unsurlar “zevi’l-ukûl”, “hüsn-i

ihtiyar”, “bizzat hayır”, “sevk eden” ve nihayet “vaz-ı ilâhî”dir.

Bunların her birisi İslâm dini dikkate alınarak tespit edilmiş unsurlardır.

Din öncelikli olarak “zevi’l-ukûl”e yani “akıl sahipleri”ne yöneliktir. Aklı

olmayanın dini de yoktur. Akıl, insanın ayırıcı hususiyetidir. Kısaca “nutuk”,

düşünme ve konuşma kabiliyeti olarak tanımlanır. İnsanın en yaygın

tanımlarından birisi, “düşünebilen ve konuşabilen canlı” anlamına gelen

“nâtık hayevân”dır. Dinin insanın aklına yönelik olması, düşünme ve dil

ile alakalı olması ve fiziki bir zorlama yoluyla değil, düşünme ve

konuşma, konuşulanı, kendisine söylenileni anlama ve buna göre

davranabilme kabiliyeti üzerinden etkin olmasını öngörür.

Bunun olabilmesi için insanda söyleneni, kendisine bildirilendeki hayır,

yani iyilik cihetini anlamayı ve kabul etmeyi sağlayacak bir yatkınlık olması

gerekir. Bu yatkınlığın adı “ihtiyâr”dır. İhtiyâr hayrı, iyiyi, varlığa yakın

olanı tercihe yatkınlık anlamına gelmektedir. Bu yatkınlık, insanda söylenen

sözü, bir hitabı anlama konusunda önceden bulunan bir hazırlığa, hazır

bulunan, ona verilmiş bir kabiliyete delalet etmektedir. Hüsn-i ihtiyar,

insandaki bu yatkınlığın etkin olması, insanın kendisine ulaşan ilahi hidayet

ile kendindeki hayır cihetini keşfetmesi anlamına gelmektedir.

“Bizzat hayır” tabiri, insanın irtibat halinde varlığını sürdürdüğü aslı ifade

eder. Bu asıl, varlıktır; varlık ise, nihai olarak Cenab-ı Hakk’ın tekvini

(yaratması) anlamına gelir. Varlık, mahlukat demektir ve bizzat hayır,

varlıklarla onların varlığını teyid ederek geliştiren demektir. Bu, iyi

fiillerin özelliğini ifade eder. İyilik te hayırlı olmak, yani başkalarını

muhafaza ederek, onları varlıklarında desteklemektir. Bu sebeple birilerinin

malını, canını, şerefini yok etmek için uğraşmak, kötüdür.

“Sevk eden” tabiri, zorlamadan yönlendiren demektir ki, günümüzün

bilim dilinde “motif” olarak ifade edilebilir. Yukarıda da işaret edildiği gibi,

sevk etmek, fiziki zorlama olmaksızın insanın bilgisine sunmak ve onun da,

doğru ve iyinin bilgisine uygun davranması için kullanılmaktadır. “hüsn-i

ihtiyar ile sevk eden” ifadesi, insanların kendi istek ve arzuları ile, bilerek ve

isteyerek iyilikleri kabul edip, ona uygun davranması anlamına gelmektedir.

“Vaz-ı İlahi” tabiri de, dinin tabii olmayıp, Cenab-ı Hakk’ın tayin ettiği,

insanlığa öğrettiği bir hayat düzeni olduğunu ifade eder. Bu hayat düzeni,

insana kendi varlığını mahlukat ile uyum içerisinde muhafaza etme yolunu ve

sahip olduğu kabiliyetleri mükemmelleştirecek yöntemi içerir. Buna kısaca

“dünya ve ahret saadeti” denilmektedir. Bu anlamda din insana dünya ve

ahret saadetini elde etmenin yolunu göstermektedir.

Bütün bu unsurları dikkate aldığımız vakit klasik haliyle İslâm ile irtibatlı

olarak yapılmış din tanımının, ahlâkı ihtiva ettiğini; ahlâkiliğin dindarlığın

mütemmim cüzü, tamamlayıcı parçası olduğunu görebiliriz.

Azizüddin Nesefi’nin şu ifadeleri dini hayatın ahlâki, ahlâki hayatın da

dini boyutunu ifade etmeye önemli bir örnek teşkil etmektedir:

"Ey derviş! İnsan-ı Kamil alemi tanzim etmekten ve halk arasında doğruluk

ifasından ve fena adet ve rüsümu halk arasından kaldırmaktan ve nas arasında

iyi kaide ve kanun vaz etmekten ve nası Hakk'a davet eylemekden ve

Hudâ’nın azamat ve ekberiyyetini ve vahdâniyyetini nâsa haber vermekden

ve ahretin mehdini çok söyleyip, ahretin bekasından ve sebatından haber

vermekden ve dünyayı çok zemm eylemekden ve dünyanın tegayyüründen ve

sebatsızlığından hikaye etmekten ve fakr ve hümûlun nasın gönlüne hoş

gelmesi için menfaat-i fakrı ve hümûlu nasa haber vermekten ve nasın

gınâdan ve şehvetten nefret etmeleri için mazarrat-ı gınayı ve şehveti

söylemekten ve iyilere ahrette cennet ile va’de vermekten ve kötülere ahrette

Cehennem ile va’îd eylemekten ve Cennetin hoşluğunu ve Cehemmenin

nahoşluğunu ve hesabın güçlüğünü hikaye ve mübalağa ile rivayet etmekten

daha iyi hiçbir taat görmez ve nâsı yekdiğerine muhib ve müşfik kılar, ta ki

yekdiğerini incitmeyeler. Ve rahatı yekdiğerinden diriğ etmeyeler ve

yekdiğerine muavin olurlar ve nasın yekdiğerine dilleriyle ve elleriyle eman

vermelerini emr eder. Vakta ki nas yekdiğerine eman vermeyi kendi

üzerlerine vacib gördüler, ma'nen yekdiğeri ile ahd ettiler bu ahdi asla nakz

etmemeleri lazımdır. Her kim ki nakz eder îmânı yokdur. Nitekim sallalahü

aleyhi vesellem buyurur: men lâ ahde lehû lâ imâne lehu [Başkaları nezdinde

güvenilirliği olmayanın imanı da yoktur] ve el-müslümü men selime’lmüslimûne

min lisânihi ve yedihi” [Müslüman diliyle ve eliyle Müslümanları

incitmeyen kimsedir.” (Azizüddin Nesefi (), s. 70)

Buradan hakkı bilmenin ahlâki bir boyutu olduğu gibi hayrı gerçekleştirmenin

de ilmî, epistemolojik bir boyutu olduğu ortaya çıkar. Burada

nihai amaç, olması gerekenin gerçekleşmesi ve bilinenin de gerçek olması,

kısaca gerçeğin bilgisi içinde yaşanmasıdır. İmanın ve bilginin ahlâki bir

boyutu olduğu gibi, ahlâkın da bilgi ile ilgili yani “kognitif” bir boyutu

vardır.

Ahlâk, Ahlâk İlmi ve Ahlâk Felsefesi

Ahlâk kelimesi esas itibariyle bir şahsın hayatında etkin olan veya bir

toplumda genel kabul görmüş davranış düzenini ifade eder. “A şahsının

ahlâkı” veya “Romalıların veya cahiliye toplumunun ahlâkı” dediğimizde

genellikle bu düzeni kast ederiz. Bu düzen yine esas itibariyle dili kullansa da

dil öncesi süreçler olarak yaşanır; ferdi veya toplumsal hayatın düzenidir.

Ferdi ve toplumsal hayatın düzeni sadece ahlaktan ibaret değildir; örf ve

adetler yanında hukuk ta bu düzenin farklı boyutlarını ifade eder. Ahlak bu

düzenin önemli bir boyutudur. Ahlak ile hukuk arasındaki en önemli farkın

yaptırımlarında ortaya çıktığı kabul edilir. Ancak ahlakın esas itibariyle ferdi

olması da, onu hukuktan ayırmaktadır. Kısaca bireysel ve toplumsal hayatta

etkin olan, ancak “zor kullanma” gibi bir yaptırımla desteklenmeyen

davranış düzeni, ahlâk kelimesinin ilk manasını teşkil eder. (Bu ahlâkın “ayni

varlığı”na tekabül eder.)

Ahlâk kelimesi bunun yanında, bir şahsın veya toplumun hayatında etkin

olan davranış düzeninin dile getirilmesi ve tasviri için kullanılır. Bu tasvir

tamamen empirik ve başka alanlarla bu düzen arasında muhtemel illiyet/kozal

(nedensel) ilişkileri konu etmek amacıyla yapılırsa, o zaman -duruma göreahlâk

psikolojisi ve ahlâk sosyolojisi adını alır. Ama bu düzende genel geçer

olanlar bunların hilafına gerçekleşenler ile birlikte zikredilerek, olması

gereken dile getirilirse, o zaman buna ahlâk ilmi denir. Bu haliyle ahlâk ilmi,

normatiftir; olması gerekenin ilmidir. Ahlâk ilmi, duruma göre bir topluma,

duruma göre daha genel olarak bütün insanlığa yönelik bir şekilde yapılabilir.

Bunlardan birincisi söz konusu toplumda kabul gören özellikle dini ilkeler ile

mukayyeddir; ikincisi mukayyed değildir. Hıristiyan, Yahudi, İslam ahlakı

gibi. Ancak her ikisi de külli geçerlilik talebi ile birlikte dile getirilir. Dini ve

Felsefi ahlâkların özelliği böyledir.

Ahlâk bütün bunların ötesinde, bir taraftan birinci seviyedeki haliyle

ahlâkiliğin “varlığını”, diğer taraftan da ahlâki terim ve kavramlar ile ahlâki

önermelerin anlamı ve birbiri ile irtibatını, bunların nasıl temellendirildiğini

söz konusu eder ki, buna da “ahlâk felsefesi” denilir. Batı dillerinde bunlar

için genellikle “moral” terimi kullanılsa da, üçüncüyü diğerlerinden ayırmak

için, buna “etik” denilmesi de oldukça yaygındır. Türkçe’de ahlâk terimi

yanında bir sıfatla birlikte kullanılmadığı zaman genellikle birinci ve ikinci

manayı ifade eder. Ancak ahlâk ilmi ve ahlâk felsefesi de yaygın olarak

kullanılmaktadır. Son zamanlarda ahlâk felsefesi ve meslek ahlâkı yerine etik

tabirinin kullanılmasında bir yaygınlaşma gözlenmektedir.

Son zamanlarda etik daha çok impersonel olarak gerçekleşen kurumsal

faaliyetlerin düzenini ifade etmek için kullanılmaya başlanmıştır ki, bu

çerçevede “bioetik”, “tıp etiği”, “medya etiği”, “çevre etiği” gibi kullanımlar

epeyce yaygınlaşmıştır. Ancak bu kullanım şekilleri mutlak olmayıp, “daha

fazla” şeklinde ifade edilebilir. Yani etik, her yerde bu anlama gelmediği

gibi, moral de her yerde bu anlama gelmiyor değildir. Bazen etik denilip

bununla birinci ve ikinci seviye kastedilebileceği gibi, moral denilip üçüncü

seviye, ahlâk felsefesi veya bir meslek alanınında olması gereken bir davranış

düzeni kast edilebilir.

Özet olarak ifade edersek, ahlâk hakkında konuşmak demek, bir şahsın

hayatında ve/veya bir toplumda etkin olan davranış düzenini söz konusu

etmek demektir. Ahlâk, davranış düzeni olarak dikkate alındığında,

kurumların işleyiş düzenini de konu edebilir ve bu durum, bir toplumda

bulunan bütün kurumların varlık sebepleri ile onların işleyiş düzeni

arasındaki irtibatı araştırarak, bunun tahakkuk edip etmediğini ortaya

koyabilir. Farabi’nin “el-Medinetü’l-Fazıla’sının modern şekli, her halde,

varoluş ilkeleri ile uyum içerisinde ve diğer kurumlarla iş birliği içinde, bütün

bir toplumu ve bu toplumun nihai amacı ve hakiki esası olan fertleri,

özgürlükleri içinde muhafaza etmeyi sağlamanın yolunu gösteren bir ahlak

teorisi olarak düşünülebilir. Davranış düzenini fertlerin iç dünyasını dikkate

alarak -ve özellikle de insanların biyolojik gelişimini takip ederek ele

almaya,- ahlâk psikolojisi; bu düzenin toplum tarafından benimsenmiş

olması cihetiyle fert üzerindeki tesirini ele almaya ahlâk sosyolojisi, bu

düzenin ilkelerinin neler olduğu ve bunlar arasında da bir düzenin olup

olmadığını; varsa bunun keyfiyetini ele almaya da ahlâk felsefesi

denilmektedir.

İslâm insanlardan aynı zamanda bir davranış düzeni talep etmektedir;

İslâm’in talep ettiği bu davranış düzenine İslâm ahlâkı denilmektedir. Bu

davranış düzeninin ilkeleri ve bu ilkelere bağlı olarak dile

getirilen/temellendirilen davranış kuralları vardır. İslam ahlakı, belirli

davranış ilkeleri ve davranış kurallarını içermektedir. Davranış ilkeleri ile

davranış kurallarının birbirleri ile irtibatlandırılması gerekmektedir. Bunun

iki temel sebebi vardır. Bunlardan birincisi ilkelerin anlaşılması ile alakalıdır.

Mesela İslam ahlakının ilkelerinden birisi, Hz. Peygamber’e ittiba etmektir.

Eğer Hz. Peygamber’e ittiba etmek, yani onu davranışlarda örnek almanın

niçin vazgeçilemez olduğu ortaya konulmazsa, insanın bilinçli bir ahlaki

hayat yaşaması mümkün olmaz. Bu aynı zamanda “bir ilkeye tabi olmanın ne

anlama geldiği” sorusunu da cevaplamak demektir. Demek oluyor ki, sadece

ilkenin değil, o ilkeye (veya “bir” ilkeye) uygun davranmanın anlamı da

anlaşılır bir şekilde ortaya konulmak zorundadır. İkincisi ise, birinciye bağlı

olarak, insanların belirli durumlarda nasıl davranmaları gerektiğini söyleyen

kuralların temellendirilmesi/anlaşılması ve yine buna bağlı olarak daha önce

tanımlanmamış durumlarda bu ilkelere bağlı olarak karar verme ehliyetini

kazandırma ile alakalıdır. Mesela “ihtiyaç sahibi olan insana yardım etmek

iyidir” bir ahlak kuralıdır. Bunun niçin iyi olduğunu anlaşılır bir şekilde

ortaya koymak ve aynı zamanda, bunun ahlak ilkesi ile, mesela “Hz.

Peygamber ihtiyaç sahibi olan insanlara yardım ederdi ve yardım etmeyi de

tavsiye ederdi” gibi, irtibatlandırılması oldukça önemlidir. Yine özellikle

çocuklara yetişme dönemlerinde sadece kuralı değil, kurala uygun bir şekilde

davranmayı, örneğimizden hareketle “ihtiyaç sahiplerine yardım etmek”i,

bizzat göstererek öğretmek, onlara bu durumda ne yapılabileceğinin yolunu

da göstermek anlamına gelmektedir.

Ahlâk felsefesi esas itibariyle ahlâki kuralları ve bir varlık alanı olarak

veya bir varoluş şekli olarak “ahlâkilik”i konu edindiği için, sadece ahlâki

kuralları ve ilkeleri değil, bunun ötesinde ahlâki fiiller ve ahlâki fiillerin

faillerini, ahlâki şahsiyeti veya ahlâki varlık olarak insanı da söz konusu eder.

Bu çerçevede özellikle insanın davranış ehliyeti yanında irade özgürlüğü ile

insanın ortaya çıkardığı düzenlerin/kurumların işleyişinde etkin olan ilkelerin

ahlâki cihetten savunulup savunulamayacağını; bunun ön şartları ve neticeleri

ile doğru işleyiş şekillerini de ele alır. Ahlâk felsefesi bu cihetten hukuk

felsefesi ve siyaset felsefesi ile irtibatlıdır.

Davranış kurallarının ilkelerinin temellendirilmesi, onları sadece anlaşılır

kılmaz; onun ötesinde onları savunulabilir bir konuma da getirir. Bu sebeple

ahlâk felsefesinin normatif olmadığını söylemek, ilk bakışta gözüktüğü veya

bazı felsefecilerin arzu ettiği kadar kolay gözükmemektedir.

İyi fiilleri gerçekleştiren ve bunu da, sadece bir defa ve zaman zaman

değil bir meleke haline getirmiş olan, yani her zaman iyi davranan insanlara

ahlâklı insan denir; kötü fiilleri veya bir tane kötü fiili düzenli olarak terk

etmeyen insana, kötü ahlâklı insan denir. Bunun yanında şu veya bu sebeple

henüz bir davranış düzeni kazanamamış insanlara, ne mutlak olarak iyi, ne de

kötü ahlâklı denemez. Bu gibi insanlar, özellikle gelişme ve yetişme

çağındaki çocuklar ve gençler, henüz bir davranış düzeni üzerinde kalıcı bir

hale ulaşamadıkları için, bunların ahlâki eğitime ihtiyaçları vardır. Toplumun

vazifesi bu konuda yetişmekte olan insanlara muhtelif şekillerde destek

olmaktır. Özellikle burada ahlâk ilmine büyük bir vazife düşmektedir.

Nitekim ahlâk ilminin vazifesi, genel ahlâk ilkeleri ve kurallarını

sistematik ve anlaşılır bir şekilde ortaya koyarak, bunların yeni yetişen

nesillere öğretilmesini kolaylaştırmaktır.

Ahlâk felsefesi, hukuk felsefesi ile siyaset felsefesi arasındaki irtibatı kurunuz.

Ahlâk ve Edeb

İbadetlerin ve insanın amelî hayatı, temel dini ve ahlâki hükümlere ve

kurallara uygun olarak gerçekleşir. Her ne kadar bir insan bir ibadeti veya

herhangi bir fiili, o fiilin şartları ve rükünlerini yerine getirerek yapmış

olursa, ibadetini yapmış sayılır; ancak mesele burada bitmez. Çünkü bir işi

veya bir fiili yapmanın kuralları vardır; bir de bu kuralları uygulamanın

ahlâkî/estetik boyutu. Bir ibadeti veya fiili yaparken estetik zevk tarafını da

dikkate almaya, o fiili “âdâbıyla yapmak” denir.

Bir işi yapmak önemli olmakla birlikte, edebine/adabına uygun bir şekilde

yapmak ta önem arz etmektedir. Bu cihet, klasik İslâm kültüründe, kullanılan

“hüsün” veya “hasen” teriminde de açığa çıkmaktadır. Nitekim “hasen”

kelimesi hem ahlâki “iyi”yi, hem de estetik anlamda “güzel”i ifade

etmektedir. Bir fiilin “hasen” olması, ahlâk kurallarına uygun olduğu gibi,

edebe de uygun olması, yani âdâbınca yerine getirilmesi, kısaca o fiili

gerçekleştirenin estetik kaygıları da dikkate alması anlamına gelmektedir.

İslâm ahlâk literatüründe muhtelif alanlarda telif edilen çok sayıda kitap

“âdâb” veya “edeb” başlığını taşımaktadır. Mesela bir hakimin (eski adıyla

kadı) yargı sürecinde nasıl davranacağını kendisine konu edinen disiplinin

adı “edebü’l-kadı” iken, bir meseleyi birden fazla şahsın, birbirini kırıp

üzmeden nasıl tartışacağı “âdâbü’l-bahs ve’l-münazara” başlıklı kitaplarda

ele alınmıştır. Bunun yanında namaz kılmanın, oruç tutmanın ve diğer

ibadetler kadar sofrada yemek yemenin de “âdâbı” geliştirilmiştir ki, bu

kısaca insan davranışlarının ahlâki kurallara uymasının ötesinde, bu kurallara

uymanın estetik bir şekilde, güzelce, başka insanları rahatsız etmeden ve

hassasiyetle gerçekleştirilmesini ifade etmektedir.

Ahlak ilminin görevi nedir?

Özet

İslâm ile ahlâkın ilişkisinin tarihi ve sistematik yönü

İslâm dini başından itibaren ahlâkı kendi parçası olarak tebliğ etmiştir. Hz.

Peygamber kendisinden önceki diğer peygamberler gibi insanlığa aynı

zamanda belirli bir düzen içinde yaşamayı öğretmiştir. Bu insanların önüne

yeni varoluş imkanlarının açılması anlamına gelmektedir.

Ahlâk ve din

Dünya nüfusunun çok büyük bir kısmının mensubu olduğu İslâmiyet,

Hıristiyanlık, Budizm ve Hinduizm gibi dinler aynı zamanda bir ahlâk, bir

davranış düzeni öngörmektedir. Bilinen bütün medeniyetlerin de bir din ile

irtibatlı olması, ahlâkın esasının din ile doğrudan irtibatlı olduğunu göstermektedir.

Ahlâkın İslâm dini içindeki yerinin tespiti

İslâm ahlâkı, İslâm dinin ayrılmaz bir parçasıdır. K. Kerim’de bulunan bir

çok ayet ve Hz. Peygamber’in hayatı ve sözleri bunu açıkça gösterdiği gibi,

İslâm tarihi boyunca bütün Müslümanlar, Müslümanlığı aynı zamanda bir

davranış düzeni, bir ahlâk olarak yaşamışlardır.

Ayet ve hadislerde ahlâki ilke ve kuralların keşfi

Ayet-i Kerime ve Hadis-i Şeriflerde ahlâki ilke ve kurallar sistematik bir

şekilde verilmemiştir. Bu ilke ve kuralların tespit edilmesi için ayet ve

hadislerin, Hz. Peygamber’in sünnetinde ortaya çıkan ve tevatüren nakledilen

hayat pratiği esas alınarak, ve ilke ve kural arasındaki içerik farkı dikkate

alınarak incelenmesi gerekmektedir.

Ahlâk, Ahlâk İlmi ve Ahlâk Felsefesinin birbirleri ile irtibatlarının kurulması

Ahlâk, bir insan ve toplumda mevcut olan davranış düzenini ifade etmektedir.

Ahlâk ilmi, bu davranış düzeninin anlaşılır bir şekilde gerekçeleri ile birlikte

tasvir edilmesini ifade ederken, ahlâk felsefesi, ahlâkın imkanı ve temel kavramlarını

eleştirel ve sistematik bir şekilde ele almaktadır.

Ahlâk ile edeb arasındaki ilişkinin kurulması

Ahlâk bir davranış düzenidir, ilke ve kurallardan oluşur. Edeb ise ilke ve

kurallara uyarken veya uygularken, bunu en güzel şekilde yapmayı ifade

eder. İbadetin, yemek yemenin, yolda yürümenin, insanlara yardım etmenin

bir ahlâkı, bir de edebi vardır. Edeb ahlâki olan ile estetik olanı buluşturma

anlamına gelerek, iyiyi gerçekleştirmeyi bir zevk haline getirmektir.

Kendimizi Sınayalım

1. Hz. Peygamber’in Müslümanlar için usve hasene olması ne demektir?

a. Devlet başkanı

b. Lider

c. Güzel örnek

d. Dost

e. Veli

2. Hilmi Ziya Ülken’e göre değerler alemi neye bağlıdır?

a. Tanrı

b. İnsan

c. Canlı

d. İnsan ve hayvan

e. Varlık alemi

3. Peygamberlerin insanlığa öğrettikleri hayat düzenine ne ad verilir?

a. Din

b. Felsefe

c. Hukuk

d. Din felsefesi

e. Ahlâk felsefesi

4. Aşağıdakilerden hangisi “Hayrı, iyiyi ve varlığa yakın olanı tercihe

yatkınlık” anlamına gelmektedir?

a. Akıl

b. İhtiyar

c. Sevgi

d. İrade

e. Hürriyet

5. Ahlâki terim ve kavramlar ile ahlâki önermelerin anlamı ve birbiri ile

irtibatını, bunların nasıl temellendirildiğini inceleyen bilim dalı aşağıdakilerden

hangisidir?

a. Hukuk felsefesi

b. Din felsefesi

c. Tasavvuf

d. Ahlâk felsefesi

e. Edeb

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

1. c Yanıtınız doğru değilse, “Giriş” bölümünü yeniden okuyunuz.

2. e Yanıtınız doğru değilse, “Okuma Parçası I” bölümünü yeniden

okuyunuz.

3. a Yanıtınız doğru değilse, “Din” konusunu yeniden okuyunuz.

4. b Yanıtınız doğru değilse “Dini Hayatın Ahlâki, Ahlâki Hayatın Dini

Boyutu” konusunu yeniden okuyunuz.

5. d Yanıtınız doğru değilse “Ahlâk, Ahlâk İlmi ve Ahlâk Felsefesi”

konusunu yeniden okuyunuz.

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde 1

Al-i İmran/3: 32; Nisa/4: 13, 59, 64, 80, ; Enfal/8: 24 Nur/ 54;

Muhammed/ 33; Haşr/ 7

Sıra Sizde 2

Kiramen katibin melekleri

Sıra Sizde 3

Klasik ahlâk eserlerinde üç sorun ele alınmıştır.

1. Her şeyden önce ahlaki davranışın kuralları zikredilmiştir.

2. Bu kuralların nasıl uygulanacağı, yaşanmış örnekler üzerinden

gösterilmiştir.

3. Ahlaki eğitimin amacı, ahlaklı davranmayı bir meleke haline getirmek

olarak kabul edilerek, ahlak eserlerini bu amacın nasıl gerçekleştirileceği

meselesini de dikkate alan kitaplar olarak hazırlamışlardır. Böylece ahlâki

kurallara uyma ve iyi fiiller gerçekleştirme ile bunu bir defalık bir durum

olmaktan çıkarıp, iyi fiiller gerçekleştirmeyi sürekli bir hal haline getirme

arasındaki irtibatın nasıl kurulacağını göstermek te da ahlak ilminin asli

vazifeleri arasında kabul edilmiştir. Böylece ahlaklı olma, insanın iyi

fiilleri geçekleştirme ve kötülüklerden de uzak durmayı karakter

haline getirmiş olması hali şeklinde anlaşılmıştır.

Sıra Sizde 4

1. Faziletlerin kazanılması ve faziletli olma olarak ahlâk; 2. Kurallı yaşama

ve ahlaki kurallara uygun davranma olarak ahlâk.

Sıra Sizde 5

Ahlâk felsefesi esas itibariyle ahlâki kuralları ve bir varlık alanı olarak veya

bir varoluş şekli olarak “ahlâkilik”i konu edindiği için, sadece ahlâki normlar/hükümler

ve ilkeleri değil, bunun ötesinde ahlâki fiiller ve ahlâki fiillerin

faillerini, ahlâki şahsiyeti veya ahlâki varlık olarak insanı da söz konusu eder.

Bu çerçevede özellikle insanın davranış ehliyeti yanında irade özgürlüğü ile

insanın ortaya çıkardığı düzenlerin/kurumların işleyişinde etkin olan ilkelerin

ahlâki cihetten savunulup savunulamayacağını; bunun ön şartları ve neticeleri

ile doğru işleyiş şekillerini de ele alır. Ahlâk felsefesi bu cihetten hukuk

felsefesi ve siyaset felsefesi/bilimi ile irtibatlıdır.

Sıra Sizde 6

Ahlak ilminin görevi, genel ahlak ilkeleri ve kurallarını sistematik ve anlaşılır

bir şekilde ortaya koyarak, bunların yeni yetişen nesillere öğretilmesini

kolaylaştırmaktır.

Yararlanılan Kaynaklar

Ahmed Naim (), İslâm Ahlâkının Esasları, Yay. Haz. Recep Kılıç,

Ankara;

Akseki, A. H. () Ahlâk İlmi ve İslâm Ahlâkı, Ankara: Nur Yayınları;

el Attas, S. N. (), İslâm, Sekülerizm ve Geleceğin Felsefesi, çev.

Mahmut Erol Kılıç, İstanbul;

Kılıç, R. (), Ahlâkın Dini Temeli, Ankara;

Kılıç, R. (), Ayet ve Hadislerin Işığında İnsan ve Ahlâk, Ankara;

Ülken, H. Z. (), Varlık ve Oluş, Ankara.

Yazır, Elmalı’lı M. H. (), Hak Dini Kur’an Dili, Eser Yayınları:

İstanbul;

Yazır, Elmalı’lı M. H. (), Makaleler I, haz. C. Köksal- M. Kaya,

İstanbul;

Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;

• Ahlâk’ın niçin temellendirilmeye ihtiyaç hissetiğini açıklayabilecek,

• Nakil ve Aklın İslâm ahlâkının iki ana kaynağı olduğunu açıklayabilecek,

• Kaynak kavramının anlamlarını ve İslâm ahlâkı ile ilgili olarak kullanıldığında

ne gibi anlamlara geldiğini ifade edebilecek,

• Rivayetlerde ahlâki ilke ve kuralların nasıl bulunduğunu açıklayabilecek,

• Bir ilim olarak İslâm ahlâkı alanında ne tür eserler telif edildiğini

açıklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

• Ahlâki Görecilik, Kaynak,

• Akıl, Nakil

• Ahlâki İlke, Ahlâki Kural

• Şeylerin bilgisi, yordam bilgisi

Öneriler

Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okumaya başlamadan önce;

• Recep Kılıç’ın Ahlâkın Dini Kaynağı isimli eserinin giriş kısmını;

• M. Abdullah Draz’ın Kur’an Ahlâkı isimli eserini;

• Yaşar Kandemir’in Örneklerle İslâm Ahlâkı isimli eserini okuyunuz.

İslâm Ahlâkının

Kaynakları

GİRİŞ

İnsan istese de istemese de belirli bir düzen içerisinde hayatını sürdürmek

zorundadır. Bu düzenin tam ve insicamlı haline ahlâk denilmektedir.

İnsanların hayatlarındaki düzenler farklılıklar gösterseler de, her insanın az

veya çok tutarlı, az veya çok şuurlu, az veya çok makul, hatta az veya çok iyi

“bir” ahlâkı vardır. Demek oluyor ki, insanların hayatlarında birden fazla ve

birbirinden farklı davranış düzenleri vardır. Bu da bizi şu sorulara cevap

aramaya iter: Niçin birbirinden farklı davranış düzenleri vardır? Niçin bazı

davranış düzenleri daha etkin ve baskındır? Hangi davranış düzeni tercih

edilmelidir? Niçin? Bu sorularla birlikte davranış düzenleri arasındaki

ihtilafın aşılması veya meşrulaştırılması mecburiyeti kendisini hissettirir ki,

her iki halde de birbirinden farklı sorunlar ortaya çıkar.

Davranış düzenleri arasında tercihin tamamen tesadüfî ve makul hiçbir

gerekçesi olmadığını savunmak, bütün farklılıkları meşrulaştırmak anlamına

gelmektedir. Davranış düzenleri arasında makul bir tercih yapılamayacağını

iddia eden, insanların bütün kararlarının nihai olarak eşdeğer (netice olarak

hepsinin değersiz) olduğunu savunan bu tavra ahlâki görecilik/ahlâki

rölativizm denilmektedir. Ahlâki görecelik, aynı zamanda bir ilim olarak

ahlâkın mümkün olmadığını savunur. Ahlâki rölativizmi savunmak, ilk

bakışta insanların özgürlüklerini savunmak gibi gözükür. Ancak hiçbir sınırın

bulunmadığı bir yerde, hiç kimsenin özgürlüğünden bahsedilemeyeceği için,

ahlâki görecilik görünüşün tam aksi bir neticeyi ortaya çıkarır. Ahlâki

göreciliğin etkin olduğu dönemlerde ve yörelerde, ahlâkın normal olarak

sağlayacağı düzeni, ahlâk dışı güçler üstlenir; bunun en önemli örneklerinden

birisi siyasal diktatörlüklerdir. Diktatörlükler genellikle ahlâki düzenin yok

olduğu toplumlarda, toplumsal düzenin güç esasına dayalı olarak inşa ve

muhafaza edilmesi gayretinde esasını bulur.

Davranış düzenleri arasındaki farklılığın tamamen ve en azından esasa

müteallik kısımlarında aşılabileceğini savunmak, kendisi ile birlikte, ahlâkın

temellendirilmesi diyebileceğimiz bir meseleyi ortaya çıkarmaktadır.

Buradaki temel soru, her bir insanın “bir” davranış düzenine sahip

olmasından hareketle, bütün insanların hayatında farklı farklı şekilde de olsa,

tahakkuk eden asli bir “ilke”nin bulunup bulunmadığı ve bu ilkenin bilinip

bilinmeyeceği sorusunu ortaya çıkarmaktadır. İnsanların davranış düzenleri

farklı olsa da her bir insan diğer insanların davranış düzenini, kendi davranış

düzeninden ne kadar farklı olursa olsun, yeterli zamanı ayırıp yeterli gayreti

göstermek kaydı ile anlama imkanına sahiptir. Hem insanın kendi hayatında

ir “düzenin” olması, hem de başka insanların hayatlarındaki düzeni kavrama

imkanı, insanlar arasında önemli bir müştereğin, bir düzen fikrinin mevcut

olduğunu göstermektedir. Acaba insanların hayatında etkin olan ve onları bir

davranış düzenine götüren veya bir davranış düzenini üstlenmelerini mümkün

kılan ve herkeste, bütün insanlarda mevcut olan bir ilke, bir esas mevcut

mudur?

Her bir insanda insan olması bakımından belirli bir davranış düzeni içinde

hayatını sürdürmesini sağlayan müşterek bir ilkenin olması gerektiği kabul

edildiğinde, bu ilkenin tahakkuk edip etmediği ve nihayet, bu ilkenin hangi

ilke olduğu sorusu ortaya çıkar. Hemen hemen bütün ahlâk felsefelerinin

temel sorusu budur: İnsanlar arasında davranış düzenini mümkün kılan ilke

nedir? Veya hangi ilke insanların hayatlarını belirli bir düzen içinde

sürdürmesini mümkün, gerekli, hatta zorunlu kılmaktadır?

Bu soru kendisi ile birlikte daha farklı bir soruyu da ortaya çıkarmaktadır:

mevcut ahlâklar (yani davranış düzenleri) arasında hangisi, hangi

gerekçelerle tercih edilmelidir? Bu son soruyu “insan için en iyi davranış

düzeni hangisidir?” şeklinde de sorabiliriz. Bu sorunun daha basit bir şekli

kısaca, “ne yapmalıyım ve nasıl yapmalıyım” olarak ifade edilebilir. Bu

soruyu soran ve cevaplandıran çok sayıda filozof vardır. Ancak biz burada bu

konu üzeriden durmayacağız.

Recep Kılıç’ın Ahlâkın Dini Temeli (Ankara ) isimli kitabının “Ahlâkı Bir

Temele Dayandırma Problemi” başlıklı alt bölümünü (s. ) okuyunuz.

Ahlâk hakkında konuşanların önemli bir kısmı her ne kadar felsefeci veya

filozof olsa da, insanların hayatlarının düzeninde daha çok dinlerin ve dinlere

dayanan geleneklerin etkin olduğu görülmektedir. Bu sebeple insanların

davranış düzenlerinin hem tarihi hem de sistematik açıdan dinler ile doğrudan

irtibatı olduğu söylenebilir. Dünya tarihinde bilinen medeniyetlerin hemen

hepsinin bir din ile irtibatlı olması da bunu doğrulamaktadır. Ahlâk ile din

arasında önemli bir irtibat vardır. Şu anda dünyada insanlığın büyük bir

kısmının mensubu olduğu dinler İslâm, Hıristiyanlık, Budizm ve Hinduizm

aynı zamanda bir davranış düzeni, bir hayat tarzı da öngörmektedir. Bu

sebeple insanların büyük bir kısmının tarih boyunca olduğu gibi bugün de

dini olarak temellenmiş, kaynağını dinden alan bir davranış düzeni içinde

hayatını sürdürdüğü söylenebilir. Bu durum insanların her yaptığının hesabını

verdiği, makul bir şekilde temellendirdiği gibi bir düşünceyi haklı çıkarmaz.

Belki aksine insanların büyük bir çoğunluğu uyduğu davranış düzenini

herhangi bir şekilde müzakere ve muhasebe etmeden hayatlarını

sürdürmektedirler. Yine aynı şekilde bir davranış düzeninin kaynak olarak bir

dine dayanıyor olması, tam anlamıyla “dini” olmasını gerektirmez; birçok

davranış düzeni köken olarak bir din ile irtibatlı olsa ve bu dinin ön gördüğü

birçok temel ahlâki kuralı içerse de, muhtelif şekillerde değişikliğe, ekleme

ve çıkarmalara, sistematik olmasa bile, müdahalelere maruz kalmış ve

değişmiş olabilir. Bu sebeple ilk bakışta dinle irtibatlı olmadığı düşünülebilen

birçok “temellendirme” denemesi, bir cihetten ve bir şekilde bir din ile

irtibatlı olabilmektedir.

İslâm ahlâkı, İslâm dininin tebliğ edilmesi ile ortaya çıkmış olan ve bu

dinin mütemmim cüzü/tamamlayıcı parçası olan davranış düzenidir.

Hıristiyan Ahlâkı’nın esası olarak kabul edilen on emri araştırınız.

monash.pwrlaİslâmonash.pw?s=article&aid=

Kur’ân’daki on emire dair ayetlerle kıyaslayınız.

24

sitesinden

İSLÂM AHLÂKININ TEMELLERİ

İslâm ahlâkı, daha önceki bölümde görüldüğü gibi, Cenab-ı Hakk’ın Hz.

Peygamber’e bildirdiği ve onun hayatında görünür hale gelen, ondan

sahabenin üstlenerek yaşadığı, yaşarken de kendisinden sonraki nesile

aktardığı bir davranış düzenini ifade etmektedir. Daha sonra gelen nesiller de

benzer bir şekilde kendilerinden sonraki nesile bu hayat tarzını ve davranış

düzenini yaşayarak aktarmıştır. Bu günümüze kadar böylece gelmiştir.

Bu davranış düzeninde sırasıyla Kur’an-ı Kerim, Hz. Peygamber’in

uygulamaları ve sahabenin buna fiilî ve kavlî (sözlü) şahadetinin muhtelif

cihetlerden kaynak değeri vardır. Bunun yanında bütün Müslümanların tarih

boyunca bu kaynakların verili şartlarda nasıl uygulanacağı ve ne gibi

neticeler ortaya çıkardığı hususunda gösterdiği gayret ve bu verileri hem

nakil, hem tasnif hem de üst bir dil oluşturarak makul bir şekilde uygulama

pratiğinin de, sonraki nesiller için kaynak değeri vardır. Özellikle yaşayan iyi

ahlâklı insanlar, yeni yetişen çocuklar ve gençler için, ahlâklı yaşama

bilgisinin şehâdet (veya müşâhede yani gözüyle görüp, kulağıyla işitip,

anlayıp uygulama) yoluyla ulaşabildikleri tecrübi kaynağıdır. Gençler

hayırseverliğin iyi olduğunu kitaplardan, ne olduğunu ve kendi hayat şartları

içinde nasıl tahakkuk ettiğini ve edebileceğini, irtibat halinde bulundukları

ahlâklı ve hayırsever insanlardan, müşahede yoluyla görerek ve duruma göre

de, hayır faaliyetine bizzat iştirak ederek, öğrenirler. Bu yönden mesela dede

ve nineler ile torunlar arasındaki irtibat, çocukların ahlâki gelişimi açısından

çok önemlidir.

Kaynak Kavramı ve Terimi

Türkçe’de kaynak kelimesi, bir şeyin varlığını aldığı ve varlığını sürdürürken

kendisinden beslendiği, kendisine dayandığı nihai ve ilk nesneyi (menşeini ve

menbaını) ifade eder. Bir suyun veya nehrin kaynağı olduğu gibi, fikirlerin ve

sosyal hareketlerin de kaynakları vardır.

Türk Dil Kurumu, Büyük Türkçe Sözlük: Kaynak: 1. Bir suyun çıktığı yer,

kaynarca, pınar, memba, göz: “Sonra yavaşça kaynağa doğru eğildi.” -Y. K.

Karaosmanoğlu. 2. Bir şeyin çıktığı yer, menşe: İnanılır kaynaklardan alınan

haberlere göre 3. Gelir, kazanç, sağlık monash.pw sağlayıcı öge: “Yabancı bir

idare, iktisat, ticaret, memleketin bütün kazanç kaynaklarına musallat olur.” -F.

R. Atay. 4. Araştırma ve incelemede yararlanılan belge, referans: Tapu

kayıtları onun XVI. yüzyılda yaşadığını gösteren başlıca kaynaklardandır. 5.

Herhangi bir bilim dalında yazılmış olan yazı veya eserlerin bütünü, literatür.

6. İki metal veya yapay parçayı ısıl yolla birleştirme yöntemi, kaynaştırıp

yapıştırma işi. 7. mec. Sırayı beklemeden başkalarının hakkını alarak mevcut

sıranın ön taraflarına girme işi. 8. fiz. Herhangi bir enerjinin oluşup çevreye

yayıldığı yer: Işık kaynağı. Isı kaynağı.

Konumuz açısından kaynak kelimesinin üç anlamı ön plana çıkmaktadır.

Bunlardan birinci manasıyla bir varoluş düzeni olarak İslâm ahlâkının

kökeni, aslı ve varlık sebebini ifade eder. Bunu biz kısaca İslâm Ahlâkı

nereden gelir? Nereden kaynaklanırl? Veya daha genel olarak İslâm

Ahlâkının kaynağı/kaynakları nedir? diye sorarız. Daha farklı bir şekilde

İslâm ahlâkının varlık sebebi nedir? sorusu, bu manası ile kaynak ile ilgili

temel sorudur. Bu soru esas itibariyle felsefenin ve ahlâk felsefesinin

sorusudur. Bu soru İslâm ahlâkına yöneltildiğinde, İslâm ahlâk felsefesinin

inşa edici sorusu ve hareket noktasını teşkil eder. Burada soru, bir anlamda

dil öncesi varoluş düzeni olarak ahlâkın varlığı ve tahakkuku ile alakalıdır.

Mesela Fransız Filozofu Henri Bergson “Ahlâk İle Dinin İki Kaynağı” isimli

meşhur eserinde ahlâkın bu anlamda kaynağını ele almıştır.

İkincisi, birinci manası ile İslâm ahlâkı hakkında bilgi veren ve bunu

öğrenme ve öğretme imkanını ortaya çıkaran unsurları ifade eder. Bir ilim

olarak İslâm ahlâkının imkanı, buna bağlıdır. Bunu biz kısaca İslâm ahlâkını

nasıl veya nereden öğreniriz? Veya İslâm ahlâkını öğrenmenin yolları

nelerdir? soruları ile ifade ederiz. Bu sorular daha çok, ortaya çıkmış olan ve

yaşanan bir ahlâk sisteminin içerdiği ilke ve kurallar hakkındaki sorulardır.

Bu anlamda İslâm ahlâkının kaynakları Kur’an, sünnet ve daha önce yaşamış

ve halen hayatta olan İslâm büyüklerinin eserleri ve örnek hayatlarıdır.

Burada, varlığı bilinen bir davranış düzeninin muhtevası hakkında, sistematik

ve doğru bilgi edinme imkanı söz konusudur.

Üçüncü olarak daha çok bir ilim/disiplin olarak bu alanda telif edilmiş

kitaplar ve yazılı olarak bize ulaşmış diğer metinler kast edilir. İslâm Ahlâkı

hakkında hangi eserler telif edilmiştir? sorusu, artık ahlâkı bir ilim olarak

dikkate aldığımızı ve bu alanda belirli bir düzen içinde telif edilmiş

eserlerden bahs ettiğimiz ortaya çıkar. Bu manalar ve soruların birincisi

kendisine İslâm ahlâkının varlığını, ikincisi bilgisini ve nihayet üçüncüsü

bu konudaki sistematik düşünceyi, Müslümanların ahlâk hakkındaki

sistematik düşüncesini, kendisine konu edinmektedir.

Bu kaynaklardan her birinin bir nakli bir de akli kısmı bulunmaktadır.

Başta K. Kerim olmak üzere bütün naklin etkin olabilmesi için anlaşılması

gerekir. Anlaşılması ise zorunlu olarak akli bir faaliyettir. Nakil akıl olmadan

etkin olamaz. Diğer taraftan akıl üzerinden/tarafından anlaşılarak etkin olan

naklin anlaşılmış hali, en azından anlaşılıp yeni sayılabilecek bir duruma

uygulanmasına bağlı olarak, “genişlemiş” ve “gelişmiş” olacaktır. Daha sonra

nakil bu genişlemiş haliyle yeniden akıl üzerinden etkin olacak, yeniden

genişleyip gelişecek ve yeniden uygulanacaktır. Bu süreç hiç kesintiye

uğramadan devam edeceği için, ahlâk alanının kaynakları en temelde nakil ve

akıl olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır. Burada belki nakil ile ilgili olarak

şu noktada bir tefrik yapılabilir: ahlâkın var olması ile nakledilmesi

birbirinden farklı iki vakıadır; bu sebeple bunlar birbirinden ayrılmalıdır.

İslam ahlakının kaynakları nelerdir

İslam ahlakının kaynakları nelerdir bu konuda sizlere kısa bilgiler vereceğiz.

İslam ahlakının iki temel kaynağı vardır: Bunlardan biri Allah’ın (c.c.) kelamı olan Kur’an-ı Kerim diğeri de O’nun son elçisi Hz. Muhammed’in (s.a.v.) söz ve davranışları olan sünnettir. Kur’an-ı Kerim, İslam dininin ana kaynağıdır. İslam ahlakını en kısa ve en doğru yoldan öğreneceğimiz kaynak Kur’an-ı Kerim’dir. İnsanlara neyin iyi neyin kötü olduğunu ve insan davranışlarının değerinin ne olduğunu açıklayan Kur’an-ı Kerim’dir. Peygamberimiz de (s.a.v.) Kur’an’ın açıklamalarını hayatına uygulayarak bizlere bunları göstermiştir.

İslam ahlakının kaynakları nedir

İlgili Haberler

BU İÇERİĞE EMOJİYLE TEPKİ VER!

👏

👎

😍

◁ GÜNÜN HABERLERİ İÇİN TIKLAYINIZ ▷ Önemli not: Habere dosya, resim ve video ekleme özelliği geçici olarak devre dışı bırakılmıştır. Yorum ve düşüncelerinizin bizim için çok değerli olduğunu biliyor musunuz? Yorumlarınızla soru cevaplarımıza katkıda bulunabilirsiniz.
Sitemizde yer alan tüm hizmet ve içerikler eğitim ve öğretim amaçlı olarak öğrencilerin kullanımına sunulmaktadır.

▼ SIRADAKİ HABER ▼

nest...

107761 107762 107763 107764 107765