Hece Ölçüleri

Hece Ölçüsü Özellikleri

• Hece vezni, her bir mısraın hece sayılarının birbirine eşitliği üzerine kurulur. Bu vezin; parmak hesabı(hesâb-ı benân), Türk vezni, millî vezingibi isimlerle de anılmıştır.

• Türk dilinde hecelerin yazı dilinde gösterilmesi, ünlü harflerin varlığına bağlıdır.

• Türkçede bazı ünlülerin uzunluk kısalık bakımından birbirine göre farklılıklar taşıdığı iddiaları olmuştur ve bu husus henüz tartışmalıdır ama şimdiki hâlde bütün ünlülerin eşit uzunlukta olduğu kabul edilmektedir. Yeni Türk Edebiyatı’ndaki şiirlerde kullanılan hece vezni açısından Türkçedeki hecelerin uzunluğu, kısalığı, açıklığı, kapalılığı genellikle söz konusu değildir.

• Hece vezninde temel ölçü, kullanılan hecelerin sayısıdır.

• Hece vezninde a, at, su, kar, dört… gibi bütün heceler eşit kabul edilir. Böylece mısralardaki (ünlü harflerle oluşturulmuş) hece sayılarının matematiksel olarak denkliğine ve eşitliğine dayanır.

• Türk edebiyatında 5’li, 6’lı, 7’li, 8’li, 9’lu, 10’lu, 11’li, 12’li, 13’lü, 14’lü, 15’li… hece kalıpları kullanılır. Bu kalıplar taktili okuma sırasında ritmik etkiyi artırmak ve kelimeleri söyleyişten doğan musikiyi bestelemek üzere durakadı verilen bir boğumlanma, bir kırılma ve birleşme noktası oluşturur.

En çok kullanılan Hece Kalıpları ve Duraklar

• 3+ 2,2 + 3 = 5 li
• 2+2 +2,3 +3= 6 lı
• 4+ 3,3 + 4 = 7’li
• 4+4, 5+3 =8’li
• 5+ 5= 10’lu
• 6+5, 4 + 4 + 3 … 7 + 4 = 11’li
• 6+ 6,5+ 7, 7+ 5 = 12’li
• 5+ 8, 6 +7… =13’lü
• 7+ 7= 14’lü
• 7+8,8+ 7… = 15’li

En çok kullanılan vezin 11’li hece veznidir. Mehmet Fuat Köprülü, Türk edebiyatında ilk şekiller olarak koşukları ve saguları gösterirken bu ilk şekillerin duraklarını da şöyle tespit eder:

• 5 heceli: serbest; 6 heceli: 2 + 2 +2; 3 + 3
• 7 heceli: 4 + 3, 3 + 4;
• 8 heceli; 4 + 4
• 10 heceli: 5 + 5;
• 11 heceli: 4 + 7
• 12 heceli: 5 + 7, 6 + 6, 4 + 4 + 4
• 13 heceli: 5 + 8, 6 + 7;
• 14 heceli: 7+7
• 15 heceli: 7 + 8

Hece Ölçüsü ile İlgili Örnek Şiirler

Cahit Sıtkı Tarancı’nın, Gün Eksilmesin Penceremden adlı şiirinde, duraklarını ve hecenin diğer ölçütlerini belirleyemediğimiz bir kullanışla karşılaşıyoruz:

Gün Eksilmesin Penceremden

Ne doğan güne hükmüm geçer,
Ne hâlden anlayan bulunur;
Ah aklımdan ölümüm geçer;
Sonra bu kuş, bu bahçe, bu nur.
Ve gönül Tanrı’sına der ki:
Pervam yok verdiğin elemden;
Her mihnet kabulüm, yeter ki
Gün eksilmesin penceremden! (Cahit Sıtkı)

Daha pek çok hece şiirinde genel kuralları işletemediğimiz örnek kullanımlar görülecektir. İstatistik hesaplamaları, hece vezni ve serbest ölçü için yapılırsa bir standart inceleme planına ve aksiyomatikanlayışa ulaşabiliriz.

Uzun bir Divan Edebiyatı tecrübesi yanında, Anadolu’da Halk Edebiyatı adı verilen gelişmenin varlığıyla hece vezni güç kazanmıştır. Hece, hiç kesintisiz devam etmiş, Anadolu’da 15. asırda Aydınlı Visâlî ile başlayan Türkî-i Basit ve müteakip (takip eden) mahallileşme adı verilen cereyanlardan sonra, Tanzimat edebiyatı hareketi ile yazı dilini halk diline yaklaştırma teşebbüsleri sırasında halk destanlarının da tesiriyle okumuşların hece veznine ilgileri artar.

BAŞKA BİR KAYNAK:

Şiirde mısralardaki hece sayısının eşit olmasına dayanan ölçüye hece ölçüsü denir. Türkçe’nin yapısına uygundur. Hecelerin sayısı parmakla sayıldığı için “parmak ölçüsü” adıyla da bilinir. Türkçe”de heceler uzunluk kısalık bakımından hemen hemen aynı değerdedir. Bu yapısal özellik şiirde hece ölçüsünün kolayca kullanılmasına imkân verir. İlk yazılı Türk edebiyatının ürünleri olarak bilinen Orhun Abideleri (Kök Türk Yazıtları, Göktürk Anıtları)’nda şiir bulunmamasına rağmen şiirsel özellikler taşıyan ve hece ölçüsüne uyan bölümler vardır. Kaşgarlı Mahmut”un Divan-ı Lugati”t Türk eserindeki şiirler de hece ölçüsüyle yazılmışlardır. Türklerin İslamiyet”i kabulünden sonra divan edebiyatı ve aruz ölçüsünün yaygınlaşması hece ölçüsünün yalnızca tekke ve aşık edebiyatına özgü bir ölçü olmasına yol açtı.

Hece ölçüsünde kalıbı dizelerdeki hecelerin sayısı belirler. Her dizesinde 11 hece bulunan bir şiirin kalıbı “11”li hece ölçüsü” olarak gösterilir. Bir hecenin belli bölümlere ayrılmasına “durgulanma”, bu bölümlerin okuma sırasında hafifçe durularak vurgulanan yerlerine de “durak” denir. Kalıplar 2”liden başlayarak 20”lilere kadar çıkar. Az heceli, yani 2”liden 6”lıya kadar kalıplar tekerleme, atasözü, bilmece gibi ürünlerin şiirsel parçalarında uyum öğesi olarak yer alır. Bu tür kısa kalıpların durakları dizenin sonundadır.

Hece ölçüsünde durakların önemi büyüktür. Bir kalıp en az 2, en çok 5 duraklı olabilir. Bir durakta bulunan hece sayısı ise 1 ile 10 arasında değişir. Hece kalıpları duraklar ve duraklardaki hece sayıları bakımından bölümlenir. Bu kalıplar içinde en çok kullanılanlar 7”li, 8”li, 11”li ve 14”lü olanlardır. 7”li ölçü daha çok mani türünde kullanılmıştır. 8”li kalıp semai, varsağı, destan ve türkülerin ölçüsüdür. 11”li ölçü ise başta koşma ve destan olmak üzere aşık ve tekke edebiyatı şiirlerinde kullanılmıştır. 14”lü hece ölçüsüne ise daha çok tekke şiiri ve çağdaş Türk şiirinde rastlanır.

« Kelime GruplarıYapım Ekleri »

Alt Kategoriler:PDF, Şiirde Ahenk Unsurları

» Halk şiirinde dizelerdeki hece sayısı eşitliğine dayanan ölçüye hece ölçüsü denir.

» Halk ozanları, hece ölçüsüne “parmak hesabı” adı vermişlerdir.

» Hece ölçüsü Türk şiirinin millî ölçüsüdür. Türkçe kelimelerde hemen hemen bütün heceler eş değerde söylenir. Hecelerde kalınlık, incelik, uzunluk, kısalık farkı gözetilmez. Bu bakımdan hece ölçüsü Türkçenin fonetik (ses) yapısına uygundur.

» Türkçe ile yazılmış en eski şiirlerde hece ölçüsü kullanılmıştır. İslamiyet öncesi sözlü Türk edebiyatında ve bu geleneğin devamı olan Halk edebiyatında hece ölçüsü kullanılmıştır. İslamiyetten sonra Divan edebiyatında aruz ölçüsü kullanılırken, Halk edebiyatında hece ölçüsü kullanılmaya devam edilmiştir.

» Türk şiirinde en çok hecenin 7’li, 8’li ve 11’li kalıpları kullanılmıştır.

Hece ölçüsünün “hece sayısı” ve “duraklar” olmak üzere iki temel özelliği vardır:

a) Hece Sayısı:

Hece ölçüsüyle yazılmış bir şiirin bütün mısralarında eşit sayıda bulunur. Hece sayısı aynı zamanda o şiirin kalıbı demektir.

Bu va tan top ra ğın/ ka ra bağ rın da ⇒ 6+5=11’li hece ölçüsü
Sı ra dağ lar gi bi/ du ran la rın dır ⇒ 6+5=11
Bir ta rih bo yun ca/ o nun uğ run da ⇒ 6+5=11
Ken di ni ta ri he/ ve ren le rin dir  ⇒ 6+5=11

Bu dörtlükteki bütün dizeler 11 heceden oluşmaktadır. Dolayısıyla bu şiir hece ölçüsünün 11’li kalıbıyla yazılmıştır.

Bu da ğı a şam de dim
A şam do la şam de dim
Bir ha yır sız yâr i çin
Her ke se pa şam de dim

Bu dörtlük 7’li hece kalıbıyla yazılmıştır.

Baş ka sa nat bil me yiz, kar şı mız da du rur ken
Söy len me miş bir ma sal gi bi A na do lu’muz

Bu şiir Hece ölçüsünün 14’lü kalıbıyla yazılmıştır.

Not: Heceleri doğru saymak için dizede geçen ünlü harfleri saymak kolaylık sağlar.

Örnek:

Yürü bire / yalan dünya (4+4=8’li hece ölçüsü)
Sana konan / göçer bir gün
İnsan bir ekine misal
Seni eken/ biçer bir gün (Karacaoğlan)

b) Durak:

Hece ölçüsüyle yazılan şiirlerde, ahengi artırmak amacıyla dizeler okunurken belli yerlerinden ayrılır. Bu ayrım yerlerine durak (durgunlanma) denir.

1. Durak, ahenk sağlayan bir çeşit ses kesimidir.

2. Sözün gidişi zorlanmadan şiir okuyucusuna bir nefes payı bırakılmıştır.

3. Duraklarda kelimelerden ortalarından bölünemez. İyi bir durakta kelime mutlaka bitmiştir.

Not: Bir şiirde, bütün dizelerin durakları aynı olabileceği gibi, belli dizelerde farklı duraklar da kullanılabilir. Bir şiirin her dizesinde farklı duraklar kullanılmışsa, o şiir duraksız kabul edilir.

4. Hece ölçüsünde ikili, üçlü, dörtlü, beşli, altılı duraklar kullanılmıştır.

Kalıplar:

1. Hece ölçüsüyle yazılmış bir şiirde, bir mısradaki hece sayısı o şiirin kalıbıdır.

2. Hece ölçüsünde “ikili” den “yirmili” ye kadar kalıp vardır.

3. Türk şiirinde en çok kullanılan kalıplar yedili, sekizli, onbirli, ondörtlü kalıplardır.

Yedili kalıp:

Giderim / yolum yaya 3+4=7’li hece ölçüsü
Cemâlin / benzer aya
Eridim / hayal oldum
Günleri / saya saya

Sekizli kalıp:

Gel dilberim / kan eyleme 4+4=8’li hece ölçüsü
Seni kandan / sakınırım
Doğan aydan / esen yelden
Seni gülden / sakınırım              (Âşık Ömer)

Hece ölçüsünün on birli kalıbı:

İptida Bağdad’a / sefer olanda 6+5=11’li hece ölçüsü
Atladı hendeği / geçti Genç Osman
Vuruldu sancaktar / kaptı sancağı
İletti, bedene / dikti Genç Osman       ( Kayıkçı Kul Mustafa )

Hece ölçüsünün on dörtlü kalıbı:

Başka sanat bilmeyiz / karşımızda dururken  7+7=14’lü hece ölçüsü.
Söylenmemiş bir masal / gibi Anadolu’muz
Arkadaş, biz bu yolda/ türküler tuttururken
Sana uğurlar olsun / ayrılıyor yolumuz   (Faruk Nafiz Çamlıbel)

Duraksız şiir: (Hece ölçüsünün on birli kalıbı):

Bir düşünsen, yarıyı geçti ömrüm 11
Gençlik böyledir işte, gelir gider; 11
Ve kırılır sonra kolun kanadın; 11
Koşarsın pencereden pencereye 11 (Cahit Sıtkı Tarancı)

Yukarıdaki dörtlüğü oluşturan bütün dizelerdeki hece sayısı 11’dir. Fakat bütün dizelerde duraklar aynı yerde değildir. Kelimeler ortadan bölünemeyeceğine göre bu dörtlüğü duraksız kâbul etmek zorundayız. Bu durumda yukarıdaki şiir hece ölçüsünün 11’li kalıbıyla ve duraksız olarak yazılmıştır diyebiliriz.