Ilk Çağ Filozofları Ve Görüşleri

1- Sokrates öncesi filozoflar döne­mi. Sokrates'e kadar uzanan dönemde yaşa­yan bütün filozoflar buraya dahil edilir.

2- Kla­sik felsefe dönemi: Bu dönemde Sokrates, Pla­ton ve Aristoteles gibi sistem kurmuş büyük fi­lozoflar yer almakladır;

3- Hellcnistik dönem: Aristoteles'in ölümünden (M.Ö. 322) Hz.İ-sa'nın doğuşuna kadar geçen dönem;

4- Ro­ma dönemi: Hz. İsa'nın doğumundan V. yüzyı­la kadarki dönem.

Bu tarihi bakımdan yapılan ayrım için felse­fenin ele aldığı konulan şu şekilde belirlemek mümkündür:

Birinci dönem tabiat felsefesi şeklinde nite-

lendirilmiş olup bu dönemde ele alınan temel sorun, evrenin esasının ve doğanın ne olduğu ve nasıl meydana geldiği, varlıkların nereden ve nasıl meydana çıktıkları sorunudur.

İkinci dönemde Sofistler ve özellikle Sokra­tes ile birlikle insan sorununa yöneliş başlar. "İnsan nedir?" sorusu çerçevesinde sorunlar üretilir ve tartışılır. Ayrıca bilgi ve ahlak alan­ları veya sorunları bağımsız konular olarak or­taya çıkarlar. Yani felsefenin inceleme alanı doğadan insana yönelirken, insan, insanın ha­yatı, mutluluğu, ahlak, erdem gibi konular tar­tışılır. Ancak bu dönemde Platon ve Aristote­les, insan sorununun yanında tabiatın incelen­mesine de eğilirler, yani bir sistem oluşturma­ya çalışırlar.

Üçüncü dönemde Stoacılık, Epikürcülük ve Şüphecilik (septisizm) akımlarıyla felsefenin "ahlaklı ya da erdemli hayat nedir?", "İnsan na­sıl mutlu olabilir?", "İnsanın mutluluğu nere­dedir" soruları ortaya konulur.

Dördüncü dönem olan Roma döneminde ise daha önceki dönemde veya dönemlerde İlerİ sürülmüş sorunların anlaşılmaya çalışıl­ması ve bunların tartışılması en önemli felsefi araştırmalar olarak ortaya çıkar. Ayrıca gide­rek daha belirleyici olarak felsefeyle Hıristi­yanlık esaslarının uzlaştırılmaya çalışıldığı gö­rülür.

Felsefi düşüncenin gelişimi bakımından bel­li başlı temel ayrımlara bakmak Anıik Çağ fel­sefesinin incelediği konuları, alanları, bunla­rın incelenme yöntemlerinin ortaya çıkartılma­sı içindir. Antik felsefenin başlangıç yeri olan ve bu nedenle İyonya felsefesi olarak da adlan­dırılan evrede, felsefenin incelediği temel alan, "kosmos", daha dar anlamında doğadır. Fakat bu dönemde kosmos veya doğanın çeşit­li yönlerden araştırılarak bütünlüğe ulaşılma­sından çok, sözkonusu bütünlüğü açıklayacağı sanılan tek bir neden üzerinde durulduğu gö­rülmektedir. Başka söyleyişle, kosmos'un ken­dinde var olduğu kabul edilen düzen, uyum ve güzelliğin bütünlüğü meydana getiren asıl maddeyle aynı mahiyette olduğu varsayıldığın-dan bunun ne olduğu araştırıldı. Antik felsefe­nin ilk felsefi okulu olan Milct Okulu'nun üç filozofundan Thales, bu ana maddenin, yani arkhenin su olduğunu ileri sürdü. Thalcs'c gö­re su nasıl varlıkta canlılığa neden oluyorsa, aynı şekilde nitelik değis.imleriyle kosmoslaki varlık türlerinin çoğalmasını da sağlıyor olma­lıydı. Kosmos'un ana maddesi su canlı olduğu­na ve bütün varlıklarda değişik nitelikte su bu­lunduğuna göre her şey canlıdır. Bu bakım­dan Thales'İn felsefesi canlıcılık (Hylesoizm) olarak da adlandırılır. Su aynı zamanda son­suzdur ve yeryüzü bir levha gibi bu sonsuz su­yun, yani "Okyanus"un üzerinde durmaktadır. Depremler suyun dal gala nmasıyla oluşmakta­dır. Öle yandan bir bilim adamı da olan Tha­les matematik, astronomi, coğrafya vb. bilim alanlarında da araştırmalar yapmıştır. Onun, M.Ö. 585 yılındaki güneş tutulmasını önceden haber verdiğini Herodol bildirmekledir.

Milet Okulu'nun öteki iki filozofundan Anaksimandros'a göre ana madde bilinmeyen ve sınırsız olması gereken şeydir ki, buna "a peiron" denir. Anaksimandros, canlı hayatın evrimini hatırlatır şekilde, hayatın önce deniz­lerde başladığını, daha sonra karaya çıkıldığı­nı ve denizde yaşarken sahip olunan yapının karada dönüşüme uğradığını belirtir. "Apei-ron"dakizıt nitelikler varlığın oluş ve yok olu­şunu hazırlar. Ayrıca Anaksimandros'un ilk kez yeryüzündeki kara parçalarının haritasını yaptığı bilinmekledir.

Milet Okulu'nun diğer filozofu Anaksime-nes arkhe olarak "hava"yi ileri sürdü. Kosmos ile insan bedeni arasında bir karşılaştırma ya­pan Anaksimenes, insan bedeninin yaşaması­nı bu havaya dayandırır. O, ruhun varlığına da işaret etmiş ancak bunun maddi olduğunu be­lirtmiştir.

Milet Okulu kosmos'un ana maddesinin ne olduğunu araştırırken bu ana madden in varlık­la "oluşu" nasıl hazırladığı konusunu karanlık bırakmıştı. Oluş sorunu başta Herakleitos ol­mak üzere Elea Okulu fitozoflarıyla Pythago-rascilar tarafından değişik görüşler ileri sürül­mek suretiyle tartışılmıştır. Herakleitos kos­mos'un ana maddesini "aleş" olarak nitelendi­rirken, aynı zamanda kosmostaki hareket, de­ğişim ve oluşu da buna dayanarak açıklama yo-

luna gitti. Ona göre Kosmos'ta sürekli bir oluş sözkonusudur. Herşey akmaktadır, her nesne durmaksızın hareket etmekte ve değiş­mektedir. Fakat bu sürekli oluşu düzenleyen ve asla değişmeyen şey İse Logos (akıl, yasa, il-ke)lur.

Buna karşılık Elea Okulu Kosmos'ta ve Var-lık'ta hiçbir hareketin, değişimin ve oluşun sözkonusu edilemeyceğİnİ ileri sürmüştür. Okulun kurucusu olan Parmcnidcs sadece "Bir" olan "Varlık"ın varolduğunu, bu nedenle bu varlıkta hareketin, değişimin ve oluşun söz­konusu edilmesinin mantık bakımından kabul edilemez bir çelişkiyi doğuracağını belirtir. Öğrencisi Zenon, bu "Bir" varlık önermesini temel alarak hareketin, değişimin ve oluşun, Hcraklcitos'un savunduğu gibi, kabul edileme­yeceğini, çeşitli örnekler ile tartıştı. Varlıkta hareket veya değişimin bulunduğunu kabul et­mek var olanın yok olacağını kabul etmek ya da yok olandan varlığın çıkacağını varsaymak anlamına geldiğini, bunun ise mantığın çeliş­mezlik ilkesine aykırı olacağını belirterek red­detti.

Elea Okulu'nun Varlık anlayışı Kscnofanes tarafından Tek Tanrı inancının açıklanmasın­da temel alındı. Daha doğrusu Kscnofanes'İn Tek Tanrı kavramı, Elea Okulu'nun "Bir" Var­lık kavramına dönüştü. Parmenides'in varlık kavramı ve mantığı temel alan düşünce yönte­mi sonraki filozoflar, hatta Yeni Çağ filozofla­rı üzerinde de etkili oldu. (Örneğin Platon, Spinozavb.)

Pythagoras ve Pythagorasçılar ise Kosmo-sun ve Kosmostaki düzen ve uyumun kavra­nıp açıklanmasında sayıları temel aldılar. On­lara göre her sayının bir değeri olması gere­kir; bu da nesnelerin mahiyetinin açıklanma­sında anahtar rolü oynar. Ayrıca Pytlıagorasçı-lar ilk gizli felsefe topluluğunu oluşturmuş ve ruh göçü (tenasüh) inanışı temeline dayanan bu gizli topluluk bazı ilkeler kabul ederek ara­larında uygulamıştır. Pythagorasçılar gizli dü­şünceleriyle ve dışa kapalı örgütlenme biçim-leriyle sonraki yüzyıllarda da varlıklarını sür­dürdüler ve düşünce tarihinde belli oranda et­kili oldular.

M.Ö.V. yüzyılda Yunanlıların Persler tara­fından yenilgiye uğratılmaları ve İyonya kent­lerinin işgal edilmesi üzerine burada yaşayan halk ile birlikte filozof ve sanatçıların Batıya,ö-zellikle Güney İtalya ve Sicilya kentleriyle ku­zeyde Afrika ve Makedonya'ya göç ettikleri görüldü. Bunun sonucu olarak felsefe ve bi­lim İyonya'dan bu bölgelere taşındı. Gerçek­ten bu tarihten sonra Atina bir kültür kimliği­ne kavuşacak, ayru şekilde Güney italya'da ba­zı kentler de düşünce ve bilim alanında geliş­melere sahne olacaktır.

Empedokles İyonya felsefeleriyle Elea Oku-lu'nun görüşlerini birleştirerek Kosmos'un ana maddesi ve nesnelerin hareket ve oluşları­nı açıklamaya yönelmiş, Kosmos'un ana mad­desi olarak Thales'in "su"yunu, Anaksİme-nes'in "hava"sını, Herakleİtos'un "ateş"ini ala­rak, dördüncü unsur olan toprağı da kendisi ekleyip, dört unsur (anastr-i eıbaa) Öğretisini ileri sürmüştür. Her varlığın veya nesnenin meydana gelmesi bu dört unsurun belli oran­larda birleşmesiyle mümkün olmaktadır. Bu dört unsur Parmenides'in "Varlık"ı gibi değiş­mezdir. Ancak Kozmostaki nesnelerin meyda­na gelmesi için bu dört unsuru birleştirici baş­ka bir şeyin olması gerekir ki, Empodekles bu­na sevgi ve nefret der. Kosmostakİ hareketi, değişmeyi ve oluşu meydana getiren sevgi ve nefrettir. Fakat bu iki özellik dört unsurun dı­şında değerlendirilmiştir. Empedokles bir yan­dan kendinden önceki görüşleri belli bir sis­tem içinde birleştirip açıklamaya çalışırken, kendinden sonraki görüşleri de etkilemiştir.

Nitekim Atomcu görüşün oluşmasında Em-pedokles'in felsefesi bir hareket noktası işlevi görecek, Anaksagoras dört unsur yerine sade­ce tek bi madde, "spermate", yani zerrecik kav­ramını, sevgi ve nefret yerine de "Nous" kavra­mını koyacaktır. Zerreciklere, nesneyi meyda­na getirmek üzere ilk hareketi veren Nous'tur ve daha sonra zerreciklerin denetimini sürdü­rür. Bu zerrecikler, kendi yapılarındaki özel­likler gereği bir araya gelerek nesneleri oluştu­rurlar ki, birleşen zerreciklerin amacı, meyda­na getirdikleri nesneler olmaktadır. Yani Em­pedokles dört unsurun bir araya gelmesini raslantıya bağlarken, Anaksagoras zerreciklerin hareketini belli bir amaca yönelmiş olarak açıklıyor, öyleyse evrende bir amaçlılık (tele-olojik) ilkesi hakimdir.

Empedokles ve Anaksagoras'ın henüz pek açık olmasa da maddeyi temel alan açıklama­larını Leukippos, özellikle de Demokritos ge­liştirip ilk atom teorisini ileri sürmüşlerdir. Demokritos'a göre kosmos'un ve varlığın te­meli parçalanamayan en küçük şey, yani "ato-ma"dır. Atomların nicelik özellikleri bir araya gelerek nesnelerin meydana gelmesini sağla­maktadır. Sürekli hareket halinde olan atom­ların hareketlerini gerçekleştirdikleri bir orta­ma İhtiyaçları vardır ki, bu "boş mekan"dır. Boş mekan madde değildir, varlığı yoktur, ama atomun hareketi İçin gereklidir. Atomla­rın hareketleri sahip oldukları nicel özellikler dolayısıyla zorunlu ve mekaniktir. Böylece De­mokritos maddeyi temel alan atom teorisini bir sistem halinde ortaya koyar ve madde ayrı­mını da felsefeye yerleştirir. İnsanın bedeni gi­bi ruhu da atomların birleşmesinin bir sonucu­dur. Uyku gibi ölüm de atomların bu hareket­lerine bağlıdır.

Sofistler İle Antik Çağ felsefesi yeni bir dö­neme adım atar. Sofistler kendilerine kadar gelen düşünceleri bir eleştiri süzgecinden geçi­rirler. Buna göre insan, Kosmos'un ana mad­desinin ne olduğunu araştırmadan önce, böy­le bir araştırmaya yönelen öznenin yetenek ve gücüne bakmalıdır. Üstelik aynı konuya he­men birbiriyle hiç benzerlik göstermeyen ce­vaplar verilmiştir. O halde Kosmos'un tümel bilgisini, yani tümel gerçekliği elde etmek mümkün olmamalıdır. Hatta tümel bir gerçek­liğin bulunup bulunmadığını bile bilmiyoruz, bilemeyiz. Çünkü insan sınırlı bir varlıktır, ye­tenekleri ve gücü de sınırlıdır. Kaldı ki, bilgi kaynağımız olan duyumlarımız değişen şartla­ra göre değişen bilgiler vermektedir. Bu ba­kımdan sofistler tümel gerçekliğin peşinde koşmak yerine, yararlı ve pratik bilgiler ile ye-tinilmesi gerektiğini ileri sürmüşlerdir.

Sofistlerin ünlü temsilcisi Protagoras, "insan herşeyin ölçüsüdür" diyerek hakikatin birey olarak insana göre doğru olduğunu, izafi bir anlam ifade edeceğini ileri sürdü. Buna bağlı olarak herhangi bir konuda kesin bir yargıda bulunmamızın sözkonusu olamayacağını, bil­ginin de yarara dayandığını belirtir. Tanrıların ne var oldukları, ne de olmadıkları hususunda kesin bir ispatın mümkün olamayacağını söy­ler. Gorgias ise Protagoras'dan daha ileri gide­rek hiçbir şeyin var olmadığını; var olsa bile bi­linemeyeceğini; bilinse de bilginin başkaları­na aktarılamayacağını savunarak, şüphecilik ve agnostisizme kapı açar.

Sofistler ayrıca toplum, hukuk, siyaset, ada­let, ahlak gibi konulara karşın da eleştiriler yö­neltmişler ve bunların tartışılmasını sağlamış-lardır.Prodİkos dinin insanlarca pratik ihtiyaç­ları karşılamak amacıyla "ortaya konmuş oldu­ğunu"; Krİtİas, din ve ahlak kurallarının zeki ve kurnaz yöneticilerin kendi buyruklarına İta­at edilmeyi sağlamak için oluşturulduğunu; Thrasymakhos hukuk ve adalet denilen şeyin toplumda güçlü ve egemen olan kimselerin güç ve egemenliklerini korumak ve sürdür­mek için konulduğunu; buna karşılık Kallikles toplumdaki güçsüzlerin kendilerini korumak İçin hukuk, adalet, ahlak gibi kural ve değerle­ri oluşturduklarını ileri sürdüler. Böylece So­fistler "doğal olan" ve "İnsanlar tarafından ko­nulmuş olan", yani "doğal olmayan" ayrımını getirdiler ki, böylece doğal hukuk-pozİtif hu­kuk ayrımının temelini attılar.

Sofistlerin felsefede açtıkları çığır, Antik Çağ Felsefesinin yeni yönünü de belirlemiş ol­du. Artık insan ve insana İlişkin sorunlar felse­fenin tartışma alanının temel konuları haline geldi. Nitekim insan, toplum, yönetim, din, ah­lak gibi konularda Sofistlerin yıkıcı olarak ni­telenen etkilerini ortadan kaldırmayı da amaç­layan Sokrates, Sofistlere karşı çıkar. Sofistle­rin İnsanın temel alan incelemeleri Sokrates tarafından da paylaşılmakla birlikte, tümel bir hakikatin olmadığı, insana göre hakikatin ve bilginin değiştiği gibi sonucu itibariyle yıkıcı olan görüşleri reddeden Sokrates, bütün in­sanların ortak ve tümel yetilere, yani akıla sa-hib olduklarını, dolayısıyla bilginin, ahlak ve iman gibi temel değerlerin tümel kavramların­da, insanların tümümün özelliklerini yansıtan

yönler bulunduğunu ileri sürdü. Bunu ispatla­mak İçin de Sokrates kendine özgü "Mayötik" (Doğurtma) yöntemini uyguladı. Ancak Sok-rates'in üzerinde ısrarla ve önemle durduğu konu ahlak alanı oldu. Ona göre her insanda aynı olan akıl gözönünde tutulduğunda ahlaki kuralların ve davranışların da aynı olduğu yar­gısına varmak mümkündür. Yani ahlakın ama­cı olan iyi, bütün insanlarda akıl gibi ortaktır, iyinin kaynağı akıl olduğuna göre, insan iyi ve kötünün ne olduğunu bilebilir. Ancak bunun İçin düşüncenin yöntemli bir biçimde yürütül­mesi gerekir. Bu yapıldığında iyilik, kötülük, erdem gibi ahlaki değerlerin insanlara ya da toplumlara göre değişmediği anlaşılır. Çünkü bunlar, kaynağı akıl olmaları dolayısıyla insan­da gizli olarak bulunmaktadır. Önemli olan yöntemli düşünmek suretiyle bunu insanın ru­hunda ortaya çıkartabilmektir. İnsan ahlaklı, yani erdemli olabilmek için bilgili olmak duru­mundadır. Erdem ise mutluluğu sağlayan tek değerdir, dolayısıyla mutlu olmak da ancak bil­giyle mümkün olabilir. Onun için Sokrates ah­lakına "Eudaimonist", yani mutluluk ahlakı da denilir ki, hemen bütün Antik Çağ filozofları mutluluğu bu bağlamda ele almışlardır. Sokra­tes, yaşadığı dönemde, özellikle gençler üze­rinde ve sonraki felsefe okulları üzerinde etki­li oldu. Nitekim Sokrates'ten sonra Sokratesçi Okullar olarak bilinen akımlar, yani Antisthe-nes'in Kinikler Okulu, Aristippos'un Kyrene Okulu, Eukleides'inMegara Okulu ortaya çık­tı.

Sokrates'İn Öğrencisi Platon, "idea" kavra­mından hareketle felsefi sistemini kurmaya yö­neldi. Antik Çağın ilk sistematik filozofu ola­rak tanınan Platon, felsefesini idea kavramı üzerine oturtmuş, tüm doğa ve İnsan dünyası­nı temellendirmek ve açıklamak amacını taşı­yan bir sistem olarak felsefe tarihine geçmiş­tir. Platon felsefesini dialoglar şeklinde ortaya koyarken kendi düşüncelerini hocası Sokra­tes'İn ağzından açıklamıştır.

Platon'a göre gerçek varlık, duyular ile algı­lanan duyulur dünya değil, idealar dünyasıdır. İdealar dünyasında bulunan her ideanın duyu­lur dünyada bir gölgesi vardır. İşte duyulur

dünyadaki maddi nesneler birer gölge varlık­tır. Dünyadaki her görünen varlığın, yani göl­ge varlığın idealar dünyasında aslı, gerçek ola­nı, ilk örneği (arketipi) bulunmaktadır. İdea­lar ancak akılla kavranır, duyumlarla idealan algılanması mümkün değildir. İdcaların akılla kavranmasında duyulur dünya bir "İşaret" gö­revi görür. Bu bakımdan İdealar duyuların ta­nıttığı değişme ve çokluk dünyasının değişme­yen ilkeleri, kaynaklan ve asılları olarak ta­nımlanabilir. İdealar çokluğa karşı birliği, de­ğişme ve sonluluğa karşı da değişmezliği ve ka­lıcılığı temsil ederler. Ayrıca İdealar maddi ve cismi olmayıp ruhsal veya manevi varlıklardır, dolayısıyla zaman ve mekan ile ilişkileri yok­tur. Kısacası idealar genel kavramlar ya da dü­şüncelerdir. Görülen maddi varlıkların kayna­ğı, özü bu genel ya da tümel (külli) kavramlar­dır. Yani, mesela gördüğümüz at'ın özü, zİhnİ-mizdeki at kavramı olmaktadır. Çünkü at kav­ramı zihnimizde, dolayısıyla gerçektir, gördü­ğümüz at ise duyumlarımızla algıladığımız bir nesnedir, dolayısıyla gölge varlıktır. Bunu da ünlü mağara benzetmesiyle ifade etmiştir. İde­alar belli bir hiyerarşi gözetirler, en üstte ve aynı zamanda cevher bakımından en saf ola­rak iyi İdeası bulunmaktadır. Tüm bilgilerin ve varlıkların kaynağı olan iyi ideası nesneleri de aydınlatan ışıktır. İdealar sonsuzdur.. İyi İdeası öteki idealan, yani nesneleri yönetir. Yani iyi, daha doğrusu en yüce iyi ideası Tan-rı'yla özdeş, hatta Tanrı'dır.

Platon'a göre ruh, insan doğmadan önce var­dı, dolayısıyla idealar dünyasını tanır. Bilgi de zaten ruhun bu duyulur dünyada, daha önce tanıdığı idealan hatırlamasından başka bir şey değildir. Felsefenin görevi, bu hatırlamayı be­lirgin ve kesin bir duruma getirerek doğru bil­gilerin elde edilmesini sağlamaktır. Sokra-tes'İn yöntemi böylece Platon tarafından te-mellendirilmiş olmaktadır.

Ahlak felsefesi bakımından Platon, Sokrates ve Sokratesçi okullarda olduğu gibi erdem ve mutluluk kavramlarından hareket eder. Fakat onlar gibi tek bir insanın erdem ve mutluluğu­nu hedef almaz. İnsan türünün erdemli ve mutlu olması İçin gerekli şartları gözönünde tutarak araştırmaya girişir. Bu bakımdan ah­lak ile devlet sistemleri ya da yönetim biçimle­ri arasında doğrudan bir ilişki kurar. Bu da ideal devlette, yani erdemli devlette gerçekle­şebilir. İdeal devlette halk, savaşçılar (koruyu­cular) ve yöneticiler arasında devletin gerçek­leşmesini sağlayıcı bir görev dağılımı yapılır. Bu devlette mal, mülk, çocuk ve kadın husu­sunda mülkiyetin ortak oluşu şeklinde bir gö­rüşün Platon tarafından ileri sürüldüğü söylen-mişse de, bunun Platon'un felsefesinde ger­çek temellerinin bulunmadığı anlaşılmıştır. Fakat ideal devletinde Platon, eşitlik ve özgür­lüğe ağırlık vermeyerek totaliter bir devlet ta­nımı yapmış, adaletli ve erdemli devleti bu yönde açıklamaya çalışmıştır.

Platon felsefesi, özellikle felsefesinin dayan­dığı idca öğretisi sonraki dönemlerde oldukça etkili olmuş, İskenderiye ve Plalinos aracılığıy­la bir yandan İslâm dünyasına, öte yandan da Hıristiyan felsefesine nüfuz etmiştir. Platon felsefesi Ycni-Platonculuk adı altında günü­müze kadar gelen yoğun bîr etkinin sürmesi­ne kaynaklık etmiştir. Felsefesini açıklamak ve öğrencileriyle tartışmak İçin "Akademia" adlı bir de okul kurmuştur. Platon'un "Akade-mia"sına karşılık, Antik Çağın ikinci, ama bazı yönlerde Platon'dan oldukça farklı, öğrencisi olma yanında felsefi bakımdan ona rakip olan Aristoteles Lykeion (lise) adını taşıyan okulu­nu kurmuştur. Aristoteles felsefesinde, Pla­ton'dan farklı olarak, madde ve form kavram­ları önemli yer tutar. Platon'dan farklı olarak, duyularla algılanan ve tanınan nesneler dünya­sına ağırlık verir. Aristoteles'e göre idealar, Platon'un savunduğu gibi nesnelerin dışında, zaman ve mekandan soyutlanmış şeyler olma­yıp varlıkların içinde bulunan, onlara içkin olan özler (cevher)dİr. Duyularla algıladığı­mız varlıkların mahiyetinde benzer bir öz ve formvardır. Varlıkların çokluğuna rağmen on­ların birliğini sağlayan ve temsil eden de bu öz ve formlardır. Form maddeye biçim kazandı­rır. Varlıkların tek tek ortaya çıkmalarını sağ­lar. Ona göre öz tek tek varlıklar olup, böyle­ce temelde bulunan gerçek, tek tek özlerdir. Form ve madde bu özde, fert olarak varlıkta. somut olarak varolan varlıkta kaynaşmış bir şekilde bulunmaktadır. Fakat form, maddesiz varolmaz, madde de var olmak için forma ihti­yaç duyar. Öz, böylece, madde ve formun bir­leşmesi değil, bu birleşmeyi ya da birliği gerek­li kılan şeydir. Bu bakımdan Aristoteles kendi­sine kadar gelen tartışmalarda birlik ve çok­luk, değişmezlik ve oluş, gerçektik ve görünüş sorunlarına yeni bir yorum ve çözüm getirir.

Aristoteles'e göre madde potansiyel halde bulunan şeydir, form ise bu maddeye biçim ka­zandırarak onu fiil haline getirir. Sözgelimi yontulmamış bir mermer kütlesi, heykele oranla kuvve halindedir, heykel formuna göre biçimlendiğinde fiil haline geçer. İşte bütün varlıkların ortaya çıkması böyledir. Ancak var­lıktaki hareket, değişme, oluş dışardan gelen bir etkiyle ya da mekanik bir tarzda değil, di­namik bir şekilde olur, Formun, maddede ken­dini gerçekleştirmesi, harekettir. Evrendeki oluş ta böyledir. Oluşun ortaya çıkmasında maddi neden, formel neden, hareket ettirici neden ve erek neden olarak dört nedenin bu­lunduğunu ileri sürer. Evren, form ve madde bakımından hiyerarşik bir yapı arzeder. Yani bir alt derecede bulunan varlık, kendi üstün­deki derecede bulunan varlığın maddesi, ken­di altındakinin ise formudur. En altta, bütü­nüyle formsuz "ilk madde", en üstte de saf ve­ya mutlak form vardır. Mutlak formun madde­ye ihtiyacı yoktur, bu form maddeyi harekete geçiren şeydir. Platon'un 'en yüce İyi'sine ben­zer ki, bu Tanrı'dır. İşte hareketsiz olmasına rağmen bu mutlak form, yani Tanrı, evrenin amacı olduğundan ve tek tek varlıklar O'ıııı özleyip O'na yöneldiği için oluşmakta, hare­ket, değişme ve oluş meydana gelmektedir. Yani evren ve doğa Tann'ya yönelmekte, ona yükselmek İstemektedir.

Aristoteles bilgi teorisini de öz, madde ve form bağlamında tememlendirir. Buna bağlı olarak mantığı (özellikte kıyası) ve tümevarım metodunu kurup geliştirmiştir. Tabiat felsefe­si, madde ve ruh ilişkisi de madde ve form kav­ramlarına dayandırılarak tcnıellendirilir. Öte yandan, Platon gibi İdeal devlet tasarımı yeri­ne, varolan devlet ve yönetimi inceleyerek toplum ve devlet felsefesini açıklar. En iyi devlet, vatandaşları, ahlaklı ve iyi yetişmiş kimseler olacak şekilde eğiten devlettir. Bu bakımdan Aristoteles eğitimin devlet tarafından gerçek­leştirilmesini önerir. Toplumun ahlaklı ve mutlu olması, yöneticilerin bu nitelikleri taşı-malarıyla mümkündür. Erdemli yaşamanın amacı mutluluktur, bu da akla uygun davran­makla sağlanır. Yani aşırılıklardan kaçınmak, ılımlı davranmak ve orta yolu benimsemek, er­demli ve mutlu olmak için gereken temel ilke­lerdir. Aristoteles'e göre sanat taklit etmektir. Sanatın amacı ahlakidir.

Aristoteles'ten sonra Antik Çağ felsefesi ah­lak felsefesi alanında yoğunlaşmıştır. Bu dö­nemde Epikürcülükve Stoacılık Önemli yer tu­tarlar. Stoacıların ahlak felsefesindeki yorum­ları Hıristiyanlığın sonraki yorumları ve Yeni Çağda Rönesans filozofları ve yazarları üze­rinde etkili oldu. Keza Epikürcülük de, özel­likle Roma felsefesinde ve Yeni Çağda ilgi uyandırmıştır. Ayrıca Aristoteles sonrası felse­fede bilgi teorisi bakımından Pyrrhon ve öğ­rencisi Timon'un şüpheciliği de Önemlidir.

Roma imparatorluğu döneminde Antik Çağ felsefesi hemen bütün akımları ve filozoflarıy-la tanınmaya çalışıldı, fakat pek orjinal görüş­ler ortaya sürütemedi. Roma döneminde felse­fe çalışmaları daha çok politika, retorik ve ah­lak alanında yoğunlaşmıştır.

Felsefeyi geçmişiyle olan bağlarından ayrı düşünmek mümkün değildir; çünkü bugün kullandığımız birçok felsefi kavramın anlamsal içeriği, binlerce yıllık düşünsel katkıların ve evrensel bir fikirsel iş birliğinin ürünü olarak ortaya çıkmıştır.

Bu nedenle felsefi kavramların anlamlarını ortaya koymak, bir anlamda onların tarihlerini yazmakla eş değerdir. Bu da felsefe tarihi disiplinini felsefe yapmanın ayrılmaz bir parçası haline getirir. Adına felsefe dediğimiz etkinliğin, büyük ölçüde, geçmiş dönemlerin büyük düşünürlerinin yapıtlarında vücut bulan bir disiplin olduğunu hatırdan çıkarmamak gerekir.

Felsefenin 2500 yıllık uzun öyküsü Antik Yunan dünyasının büyük filozoflarının bin yıllara ışık saçan eşsiz başarılarıyla başlıyor. Antik Yunan uygarlığı, düşünce tarihinin ilk filozoflarını yetiştirmiş, ilk kavram ve sorunlarını ortaya koymuştur ve bu bakımdan özellikle Batı düşüncesi tarihinde ayrıcalıklı bir yere sahiptir.

Felsefe, isim babaları olan Antik Yunan düşünürlerine çok şey borçludur. Felsefe tarihinde hiçbir sorun yoktur ki Antik Yunan düşüncesine ama örtük, ama açık bir gönderme içermiyor olsun. Tarihin ilk filozofu olan Thales ile başlayan Antik Yunan düşüncesinin Platon ve Aristoteles gibi görece geç dönem düşünürler eliyle ulaştığı doruk noktası, düşünce tarihinde bir tekrarı daha olmayan parlak bir başarı olarak kabul edilir. Bu iki adam, felsefe tarihinin, tartışmasız, en büyük düşünürleri olarak, kendilerinden sonraki düşünürlerin el atacakları tüm sorunları felsefe disiplininin yöntem ve icaplarına uygun şekilde teşhis etmiş, ortaya koydukları kavramlar adeta başlı başına bir felsefe lügati oluşturmuş ve bu lügat, felsefenin gelişim süreci boyunca filozofların baş vurdukları belki de en kullanışlı düşünme aletini oluşturmuştur.

Antik Yunan düşünürleri, bugün her biri felsefenin farklı alt disiplinlerince konu edinilen varlık, bilgi, insan, ahlak, toplum ve sanat sorunlarını, bin yıllar boyunca hayranlıkla karşılanmış eşsiz bir bütünlük ve sistematiklik içinde ele alıp tartışmış, etkileri çağları aşan büyük felsefe yapıtları kaleme almışlardır.

Felsefe tarihinin, özellikle Batı düşüncesi veya Avrupa felsefesi hareket noktası alınırsa, Greko-Romen dünyanın düşünürlerinin yaklaşık bin yıl süren felsefi etkinliklerini kapsayan dönem. Buna göre, antik felsefe Batı düşüncesinde kabaca milattan önceki ilk bin yılın ortalarından başlayıp, milattan sonraki ilk bin yılın ortalarına kadar olan bin yıllık dönemin felsefesidir. Tarihsel bakımdan, Thales’le başlayıp Simplikios gibi geç Yeni-Platoncu düşünür ve Aristoteles yorumcularıyla sona erer. Avrupa’nın Augustinus ve John Scottus Erigena gibi daha sonraki düşünürleri, tıpkı İslâm felsefesinin Farabî, İbni Sinâ ve İbn Rüşd benzeri filozofları gibi, antik felsefenin dışında bırakılır. Antik felsefeye, çağdaş kültürlerin Konfüçyüs ve Buda gibi Doğulu filozofları da dâhil edilmez.

Antik felsefenin en büyük önemi, onun hem Hristiyan felsefesinin ve hem de İslâm felsefesinin ortak kültürel mirasını ve bir bütün olarak da Batı kültürünün manevi ve düşünsel temelini oluşturmasında yatmaktadır. Bu açıdan bakıldığında, Orta Çağ felsefesiyle aynı teleolojik dünya görüşünü benimsemek bakımından benzerlik gösteren antik felsefe, geleneksel olarak iki farklı şekilde sınıflanır veya kategorileştirilir. Tarihsel, kültürel ve coğrafî unsurları temel alan birinci sınıflamada, o Helenik felsefe ve Helenistik felsefe diye ikiye ayrılır. Bunlardan Antik felsefenin ilk üç yüzyıllık dönemine karşılık gelen Helenik felsefe, onun en yoğun en güçlü, en parlak dönemini temsil eder. Görece çok daha uzun veya yaklaşık yedi yüzyıllık bir tarihi olan Helenistik felsefeyle kıyaslandığında hemen bütünüyle karşıt özellikler sergiler.

Buna göre, Helenik felsefe dinî veya mitolojik/poetik düşünceden kopuşla, doğal olayların doğaüstü nedenler yerine yine doğal nedenlerle açıklanması gerektiği inancıyla başlarken, Helenistik felsefe, özellikle son dönemlerinde veya yeni-Platoncu felsefede dine yeniden yaklaşır ve mistik bir karakter kazanır. Helenik felsefenin hem naiflik hem de başka kültürlerle karışmamış olma anlamında saf olduğu yerde, Helenistik felsefe en azından Roma kültürü ve kısmen de Doğu felsefesiyle karışmış olma anlamında Yunan’a özgü saflığını yitirmiş olan bir felsefedir. Helenik felsefenin doğal çevresi kent-devletidir. Helenik dönemin düşünürü kent-devletinde mutlu bir hayata erişme idealinin belirlediği etiko-politik sorulara cevap vermeye çalışır. Oysa Helenistik dönemin siyasi dekorunda imparatorluk vardır; bu dönemde düşünür imparatorluk düzeninin sınırlarını büyüttüğü dünyada yalnızlaşan ve yabancılaşan insanın ağır problemlerine çözüm getirmeye çalışır. Buradan da anlaşılacağı üzere, Helenik felsefe, büyük bir bölümünde, zaman zaman etik ve politik konularla yakından ilgilenmiş olsa bile, bütünüyle teorik ve evrenin her yönüyle anlaşılabilir olduğuna inanan tamamen rasyonel bir felsefe iken, Helenistik felsefe, felsefenin neredeyse tüm diğer disiplinlerini bir kenara bırakarak salt ahlak problemi üzerinde yoğunlaşmış pratik bir felsefedir. O kimi durumlarda gerçekliğin kavranamaz olduğunu kabul eden septik, bazen de aklı terk ederek mistikleşmiş bir felsefe olarak ortaya çıkar.

Antik felsefenin beş dönemini oluşturan filozoflar ise Presokratikler, Sokrates, Platon, Aristoteles ve Aristoteles sonrası düşünürler diye sıralanabilir.

Bu 10 asırlık zaman dilimi felsefi düşüncenin ortaya çıkışı, oluşumu ve gelişimi bakımından yakınlıklar, benzerlikler, etkiler taşıdığı gibi, çatışmaları, aynı konu ve sorunların farklı, hatta karşıt açıklama ve yorumlarını da içerir. Ayrıca felsefi konu ve sorunların tek tek filozoflara göre açıklanıp yorumlandığı, birer felsefi ekol ve felsefi akımlar boyutu kazandığı da bir gerçektir.

Felsefe tarihinin bu başlangıç dönemi “antik felsefe” şeklinde tanımlanmasına karşılık, bu felsefe içinde eski Yunan felsefesi ve aynı zamanda bilimi ve Roma felsefesi ele alınır. Fakat Roma felsefesi, Yunan felsefesinin ele alıp tartıştığı konu ve sorunlara temelde bağlı kalmış, hatta ondan biraz daha sönük kalmış, dolayısıyla bu konu ve sorunlara köklü yaklaşımlar getirememiştir.

Bu bakımdan on asırlık zaman diliminin kendi içinde, felsefi konu ve sorunların ortaya konulup tartışılmasına göre tasnif edilmesi mümkündür. Kuşkusuz Antik Çağ Felsefesi, değişik açılardan tasnif edilebilir. Sözgelimi genel olarak tarihi akışa göre şöyle bir tasnif yapılabilir:

1. Sokrates öncesi filozoflar dönemi: Sokratese’ kadar uzanan dönemde yaşayan bütün filozoflar buraya dâhil edilir.
2. Klasik felsefe dönemi: Bu dönemde Sokrates, Platon ve Aristoteles gibi sistem kurmuş büyük filozoflar yer almakladır.
3. Hellenistik dönem: Aristoteles’in ölümünden (M.Ö. 322) Hz. İsa’nın doğuşuna kadar geçen dönem.
4. Roma dönemi: Hz. İsa’nın doğumundan V. yüzyıla kadarki dönem.

Bu tarihi bakımdan yapılan ayrım için felsefenin ele aldığı konuları şu şekilde belirlemek mümkündür: Birinci dönem tabiat felsefesi şeklinde nitelendirilmiş olup bu dönemde ele alınan temel sorun, evrenin esasının ve doğanın ne olduğu ve nasıl meydana geldiği, varlıkların nereden ve nasıl meydana çıktıkları sorunudur. İkinci dönemde Sofistler ve özellikle Sokrates ile birlikle insan sorununa yöneliş başlar. “İnsan nedir?” sorusu çerçevesinde sorunlar üretilir ve tartışılır. Ayrıca bilgi ve ahlak alanları veya sorunları bağımsız konular olarak ortaya çıkarlar. Yani felsefenin inceleme alanı doğadan insana yönelirken, insan, insanın hayatı, mutluluğu, ahlak, erdem gibi konular tartışılır. Ancak bu dönemde Platon ve Aristoteles, insan sorununun yanında tabiatın incelenmesine de eğilirler, yani bir sistem oluşturmaya çalışırlar. Üçüncü dönemde Stoacılık, Epikürcülük ve Şüphecilik (septisizm) akımlarıyla felsefenin “ahlaklı ya da erdemli hayat nedir?”, “İnsan nasıl mutlu olabilir?”, “İnsanın mutluluğu nerededir?” soruları ortaya konulur. Dördüncü dönem olan Roma döneminde ise daha önceki dönemde veya dönemlerde ilerİ sürülmüş sorunların anlaşılmaya çalışılması ve bunların tartışılması en önemli felsefi araştırmalar olarak ortaya çıkar. Ayrıca giderek daha belirleyici olarak felsefeyle Hristiyanlık esaslarının uzlaştırılmaya çalışıldığı görülür.

Felsefi düşüncenin gelişimi bakımından belli başlı temel ayrımlara bakmak Antik Çağ felsefesinin incelediği konuları, alanları, bunların incelenme yöntemlerinin ortaya çıkartılması içindir. Antik felsefenin başlangıç yeri olan ve bu nedenle İyonya felsefesi olarak da adlandırılan evrede, felsefenin incelediği temel alan, “kosmos”, daha dar anlamında doğadır. Fakat bu dönemde kosmos veya doğanın çeşitli yönlerden araştırılarak bütünlüğe ulaşılmasından çok, söz konusu bütünlüğü açıklayacağı sanılan tek bir neden üzerinde durulduğu görülmektedir. Başka söyleyişle, kosmosun kendinde var olduğu kabul edilen düzen, uyum ve güzelliğin bütünlüğü meydana getiren asıl maddeyle aynı mahiyette olduğu varsayıldığından bunun ne olduğu araştırıldı. Antik felsefenin ilk felsefi okulu olan Milet Okulu’nun üç filozofundan Thales, bu ana maddenin, yani arkhenin su olduğunu ileri sürdü. Thales’e göre su nasıl varlıkta canlılığa neden oluyorsa, aynı şekilde nitelik değişimleriyle kosmoslaki varlık türlerinin çoğalmasını da sağlıyor olmalıydı. Kosmos’un ana maddesi su canlı olduğuna ve bütün varlıklarda değişik nitelikte su bulunduğuna göre her şey canlıdır. Bu bakımdan Thales’in felsefesi canlıcılık (Hylesoizm) olarak da adlandırılır. Su aynı zamanda sonsuzdur ve yeryüzü bir levha gibi bu sonsuz suyun, yani “Okyanus”un üzerinde durmaktadır. Depremler suyun dalgalanmasıyla oluşmaktadır. Öte yandan bir bilim adamı da olan Thales matematik, astronomi, coğrafya vb. bilim alanlarında da araştırmalar yapmıştır. Onun, M.Ö. 585 yılındaki güneş tutulmasını önceden haber verdiğini Herodot bildirmekledir.

Milet Okulu’nun öteki iki filozofundan Anaksimandros’a göre ana madde bilinmeyen ve sınırsız olması gereken şeydir ki, buna “a peiron” denir. Anaksimandros, canlı hayatın evrimini hatırlatır şekilde, hayatın önce denizlerde başladığını, daha sonra karaya çıkıldığını ve denizde yaşarken sahip olunan yapının karada dönüşüme uğradığını belirtir. “Apeiron”daki zıt nitelikler varlığın oluş ve yok oluşunu hazırlar. Ayrıca Anaksimandros’un ilk kez yeryüzündeki kara parçalarının haritasını yaptığı bilinmekledir.

Milet Okulu’nun diğer filozofu Anaksimenesarkhe olarak “hava”yı ileri sürdü. Kosmos ile insan bedeni arasında bir karşılaştırma yapan Anaksimenes, insan bedeninin yaşamasını bu havaya dayandırır. O, ruhun varlığına da işaret etmiş ancak bunun maddi olduğunu belirtmiştir.

Milet Okulu kosmos’un ana maddesinin ne olduğunu araştırırken bu ana maddenin varlıkla “oluşu” nasıl hazırladığı konusunu karanlık bırakmıştı. Oluş sorunu başta Herakleitos olmak üzere Elea Okulu fitozoflarıyla Pythagorascılar tarafından değişik görüşler ileri sürülmek suretiyle tartışılmıştır. Herakleitos kosmos’un ana maddesini “ateş” olarak nitelendirirken, aynı zamanda kosmostaki hareket, değişim ve oluşu da buna dayanarak açıklama yoluna gitti. Ona göre Kosmos’ta sürekli bir oluş söz konusudur. Her şey akmaktadır, her nesne durmaksızın hareket etmekte ve değişmektedir. Fakat bu sürekli oluşu düzenleyen ve asla değişmeyen şey ise logos (akıl, yasa, ilke)’tur.

Buna karşılık Elea Okulu kosmosta ve Varlık’ta hiçbir hareketin, değişimin ve oluşun söz konusu edilemeyceğini ileri sürmüştür. Okulun kurucusu olan Parmenides sadece “Bir” olan “Varlık”ın varolduğunu, bu nedenle bu varlıkta hareketin, değişimin ve oluşun söz konusu edilmesinin mantık bakımından kabul edilemez bir çelişkiyi doğuracağını belirtir. Öğrencisi Zenon, bu “Bir” varlık önermesini temel alarak hareketin, değişimin ve oluşun, Heraklcitos’un savunduğu gibi, kabul edilemeyeceğini, çeşitli örnekler ile tartıştı. Varlıkta hareket veya değişimin bulunduğunu kabul etmek var olanın yok olacağını kabul etmek ya da yok olandan varlığın çıkacağını varsaymak anlamına geldiğini, bunun ise mantığın çelişmezlik ilkesine aykırı olacağını belirterek reddetti.

Elea Okulu’nun Varlık anlayışı Ksenofanes tarafından Tek Tanrı inancının açıklanmasında temel alındı. Daha doğrusu Ksenofanes’in Tek Tanrı kavramı, Elea Okulu’nun “Bir” Varlık kavramına dönüştü. Parmenides’in varlık kavramı ve mantığı temel alan düşünce yöntemi sonraki filozoflar, hatta Yeni Çağ filozofları üzerinde de etkili oldu.

Pythagoras ve Pythagorasçılar ise kosmosun ve kosmostaki düzen ve uyumun kavranıp açıklanmasında sayıları temel aldılar. Onlara göre her sayının bir değeri olması gerekir; bu da nesnelerin mahiyetinin açıklanmasında anahtar rolü oynar. Ayrıca Pytlıagorasçılar ilk gizli felsefe topluluğunu oluşturmuş ve ruh göçü (reenkarnasyon) inanışı temeline dayanan bu gizli topluluk bazı ilkeler kabul ederek aralarında uygulamışlardır. Pythagorasçılar gizli düşünceleriyle ve dışa kapalı örgütlenme biçimleriyle sonraki yüzyıllarda da varlıklarını sürdürdüler ve düşünce tarihinde belli oranda etkili oldular.

M.Ö. V. yüzyılda Yunanlıların Persler tarafından yenilgiye uğratılmaları ve İyonya kentlerinin işgal edilmesi üzerine burada yaşayan halk ile birlikte filozof ve sanatçıların Batıya, özellikle Güney İtalya ve Sicilya kentleriyle kuzeyde Afrika ve Makedonya’ya göç ettikleri görüldü. Bunun sonucu olarak felsefe ve bilim İyonya’dan bu bölgelere taşındı. Gerçekten bu tarihten sonra Atina bir kültür kimliğine kavuşacak, aynı şekilde Güney İtalya’da bazı kentler de düşünce ve bilim alanında gelişmelere sahne olacaktır.

Empedokles İyonya felsefeleriyle Elea Okulu’nun görüşlerini birleştirerek kosmosun ana maddesi ve nesnelerin hareket ve oluşlarını açıklamaya yönelmiş, Kosmos’un ana maddesi olarak Thales’in “su”yunu, Anaksimenesin “hava”sını, Herakleitos’un “ateş”ini alarak, dördüncü unsur olan toprağı da kendisi ekleyip, dört unsur öğretisini ileri sürmüştür. Her varlığın veya nesnenin meydana gelmesi bu dört unsurun belli oranlarda birleşmesiyle mümkün olmaktadır. Bu dört unsur Parmenides’in “Varlık”ı gibi değişmezdir. Ancak Kozmostaki nesnelerin meydana gelmesi için bu dört unsuru birleştirici başka bir şeyin olması gerekir ki, Empodekles buna sevgi ve nefret der. Kosmostaki hareketi, değişmeyi ve oluşu meydana getiren sevgi ve nefrettir. Fakat bu iki özellik dört unsurun dışında değerlendirilmiştir. Empedokles bir yandan kendinden önceki görüşleri belli bir sistem içinde birleştirip açıklamaya çalışırken, kendinden sonraki görüşleri de etkilemiştir.

Nitekim Atomcu görüşün oluşmasında Empedokles’in felsefesi bir hareket noktası işlevi görecek, Anaksagoras dört unsur yerine sadece tek bi madde, “spermate”, yani zerrecik kavramını, sevgi ve nefret yerine de “Nous” kavramını koyacaktır. Zerreciklere, nesneyi meydana getirmek üzere ilk hareketi veren Nous’tur ve daha sonra zerreciklerin denetimini sürdürür. Bu zerrecikler, kendi yapılarındaki özellikler gereği bir araya gelerek nesneleri oluştururlar. Birleşen zerreciklerin amacı, meydana getirdikleri nesneler olmaktadır. Yani Empedokles dört unsurun bir araya gelmesini raslantıya bağlarken, Anaksagoras zerreciklerin hareketini belli bir amaca yönelmiş olarak açıklıyor, öyleyse evrende bir amaçlılık (teleolojik) ilkesi hâkimdir.

Empedokles ve Anaksagoras’ın henüz pek açık olmasa da maddeyi temel alan açıklamalarını Leukippos, özellikle de Demokritos geliştirip ilk atom teorisini ileri sürmüşlerdir. Demokritos’a göre kosmosun ve varlığın temeli parçalanamayan en küçük şey, yani “atom”dur. Atomların nicelik özellikleri bir araya gelerek nesnelerin meydana gelmesini sağlamaktadır. Sürekli hareket hâlinde olan atomların hareketlerini gerçekleştirdikleri bir ortama ihtiyaçları vardır ki, bu “boş mekân”dır. Boş mekân madde değildir, varlığı yoktur, ama atomun hareketi için gereklidir. Atomların hareketleri sahip oldukları nicel özellikler dolayısıyla zorunlu ve mekaniktir. Böylece Demokritos maddeyi temel alan atom teorisini bir sistem hâlinde ortaya koyar ve madde ayrımını da felsefeye yerleştirir. İnsanın bedeni gibi ruhu da atomların birleşmesinin bir sonucudur. Uyku gibi ölüm de atomların bu hareketlerine bağlıdır.

Sofistler ile Antik Çağ felsefesi yeni bir döneme adım atar. Sofistler kendilerine kadar gelen düşünceleri bir eleştiri süzgecinden geçirirler. Buna göre insan, kosmosun ana maddesinin ne olduğunu araştırmadan önce, böyle bir araştırmaya yönelen öznenin yetenek ve gücüne bakmalıdır. Üstelik aynı konuya hemen birbiriyle hiç benzerlik göstermeyen cevaplar verilmiştir. O hâlde kosmosun tümel bilgisini, yani tümel gerçekliği elde etmek mümkün olmamalıdır. Hatta tümel bir gerçekliğin bulunup bulunmadığını bile bilmiyoruz, bilemeyiz. Çünkü insan sınırlı bir varlıktır, yetenekleri ve gücü de sınırlıdır. Kaldı ki, bilgi kaynağımız olan duyumlarımız değişen şartlara göre değişen bilgiler vermektedir. Bu bakımdan sofistler tümel gerçekliğin peşinde koşmak yerine, yararlı ve pratik bilgiler ile yetinilmesi gerektiğini ileri sürmüşlerdir.

Sofistlerin ünlü temsilcisi Protagoras, “insan her şeyin ölçüsüdür” diyerek hakikatin birey olarak insana göre doğru olduğunu, izafi bir anlam ifade edeceğini ileri sürdü. Buna bağlı olarak herhangi bir konuda kesin bir yargıda bulunmamızın söz konusu olamayacağını, bilginin de yarara dayandığını belirtir. Tanrıların ne var oldukları, ne de olmadıkları hususunda kesin bir ispatın mümkün olamayacağını söyler. Gorgias ise Protagoras’dan daha ileri giderek hiçbir şeyin var olmadığını; var olsa bile bilinemeyeceğini; bilinse de bilginin başkalarına aktarılamayacağını savunarak, şüphecilik ve agnostisizme kapı açar.

Sofistler ayrıca toplum, hukuk, siyaset, adalet, ahlak gibi konulara karşın da eleştiriler yöneltmişler ve bunların tartışılmasını sağlamışlardır. Prodikos dinin insanlarca pratik ihtiyaçları karşılamak amacıyla “ortaya konmuş olduğunu”; Kritias, din ve ahlak kurallarının zeki ve kurnaz yöneticilerin kendi buyruklarına itaat edilmeyi sağlamak için oluşturulduğunu; Thrasymakhos hukuk ve adalet denilen şeyin toplumda güçlü ve egemen olan kimselerin güç ve egemenliklerini korumak ve sürdürmek için konulduğunu; buna karşılık Kallikles toplumdaki güçsüzlerin kendilerini korumak için hukuk, adalet, ahlak gibi kural ve değerleri oluşturduklarını ileri sürdüler. Böylece Sofistler “doğal olan” ve “insanlar tarafından konulmuş olan”, yani “doğal olmayan” ayrımını getirdiler ki, böylece doğal hukuk-pozitif hukuk ayrımının temelini attılar.

Sofistlerin felsefede açtıkları çığır, Antik Çağ Felsefesinin yeni yönünü de belirlemiş oldu. Artık insan ve insana ilişkin sorunlar felsefenin tartışma alanının temel konuları hâline geldi. Nitekim insan, toplum, yönetim, din, ahlak gibi konularda Sofistlerin yıkıcı olarak nitelenen etkilerini ortadan kaldırmayı da amaçlayan Sokrates, Sofistlere karşı çıkar. Sofistlerin insanı temel alan incelemeleri Sokrates tarafından da paylaşılmakla birlikte, tümel bir hakikatin olmadığı, insana göre hakikatin ve bilginin değiştiği gibi sonucu itibariyle yıkıcı olan görüşleri Sokrates reddeder. Sokrates, bütün insanların ortak ve tümel yetilere, yani akıla sahib olduklarını, dolayısıyla bilginin, ahlak ve iman gibi temel değerlerin tümel kavramlarında, insanların tümümün özelliklerini yansıtan yönler bulunduğunu ileri sürdü. Bunu ispatlamak için de Sokrates kendine özgü “Doğurtma” yöntemini uyguladı. Ancak Sokrates’in üzerinde ısrarla ve önemle durduğu konu ahlak alanı oldu. Ona göre her insanda aynı olan akıl göz önünde tutulduğunda ahlaki kuralların ve davranışların da aynı olduğu yargısına varmak mümkündür. Yani ahlakın amacı olan iyi, bütün insanlarda akıl gibi ortaktır, iyinin kaynağı akıl olduğuna göre, insan iyi ve kötünün ne olduğunu bilebilir. Ancak bunun için düşüncenin yöntemli bir biçimde yürütülmesi gerekir. Bu yapıldığında iyilik, kötülük, erdem gibi ahlaki değerlerin insanlara ya da toplumlara göre değişmediği anlaşılır. Çünkü bunlar, kaynağı akıl olmaları dolayısıyla insanda gizli olarak bulunmaktadır. Önemli olan yöntemli düşünmek suretiyle bunu insanın ruhunda ortaya çıkartabilmektir. İnsan ahlaklı, yani erdemli olabilmek için bilgili olmak durumundadır. Erdem ise mutluluğu sağlayan tek değerdir, dolayısıyla mutlu olmak da ancak bilgiyle mümkün olabilir. Onun için Sokrates ahlakına “Eudaimonist”, yani mutluluk ahlakı da denilir ki, hemen bütün Antik Çağ filozofları mutluluğu bu bağlamda ele almışlardır. Sokrates, yaşadığı dönemde, özellikle gençler üzerinde ve sonraki felsefe okulları üzerinde etkili oldu. Nitekim Sokrates’ten sonra Sokratesçi Okullar olarak bilinen akımlar, yani Antisthenes’in Kinikler Okulu, Aristippos’un Kyrene Okulu, Eukleides’in Megara Okulu ortaya çıktı.

Sokrates’in Öğrencisi Platon, “idea” kavramından hareketle felsefi sistemini kurmaya yöneldi. Antik Çağ’ın ilk sistematik filozofu olarak tanınan Platon, felsefesini idea kavramı üzerine oturtmuş, tüm doğa ve insan dünyasını temellendirmek ve açıklamak amacını taşıyan bir sistem olarak felsefe tarihine geçmiştir. Platon felsefesini diyaloglar şeklinde ortaya koyarken kendi düşüncelerini hocası Sokrates’in ağzından açıklamıştır.

Platon’a göre gerçek varlık, duyular ile algılanan duyulur dünya değil, idealar dünyasıdır. İdealar dünyasında bulunan her ideanın duyulur dünyada bir gölgesi vardır. İşte duyulur dünyadaki maddi nesneler birer gölge varlıktır. Dünyadaki her görünen varlığın, yani gölge varlığın idealar dünyasında aslı, gerçek olanı, ilk örneği (arketipi) bulunmaktadır. İdealar ancak akılla kavranır, duyumlarla ideaların algılanması mümkün değildir. İdcaların akılla kavranmasında duyulur dünya bir “işaret” görevi görür. Bu bakımdan idealar duyuların tanıttığı değişme ve çokluk dünyasının değişmeyen ilkeleri, kaynakları ve asılları olarak tanımlanabilir. İdealar çokluğa karşı birliği, değişme ve sonluluğa karşı da değişmezliği ve kalıcılığı temsil ederler. Ayrıca idealar maddi ve cismi olmayıp ruhsal veya manevi varlıklardır, dolayısıyla zaman ve mekân ile ilişkileri yoktur. Kısacası idealar genel kavramlar ya da düşüncelerdir. Görülen maddi varlıkların kaynağı, özü bu genel ya da tümel (külli) kavramlardır. Yani, mesela gördüğümüz at’ın özü, zihnimizdeki at kavramı olmaktadır. Çünkü at kavramı zihnimizdedir, dolayısıyla gerçektir, gördüğümüz at ise duyumlarımızla algıladığımız bir nesnedir, dolayısıyla gölge varlıktır. Bunu da ünlü mağara benzetmesiyle ifade etmiştir. İdealar belli bir hiyerarşi gözetirler, en üstte ve aynı zamanda cevher bakımından en saf olarak iyi ideası bulunmaktadır. Tüm bilgilerin ve varlıkların kaynağı olan iyi ideası nesneleri de aydınlatan ışıktır. İdealar sonsuzdur. İyi ideası öteki ideaları, yani nesneleri yönetir. Yani iyi, daha doğrusu en yüce iyi ideası Tanrı’yla özdeş, hatta Tanrı’dır.

Platon’a göre ruh, insan doğmadan önce vardı, dolayısıyla idealar dünyasını tanır. Bilgi de zaten ruhun bu duyulur dünyada, daha önce tanıdığı ideaları hatırlamasından başka bir şey değildir. Felsefenin görevi, bu hatırlamayı belirgin ve kesin bir duruma getirerek doğru bilgilerin elde edilmesini sağlamaktır. Sokrates’in yöntemi böylece Platon tarafından temellendirilmiş olmaktadır.

Ahlak felsefesi bakımından Platon, Sokrates ve Sokratesçi okullarda olduğu gibi erdem ve mutluluk kavramlarından hareket eder. Fakat onlar gibi tek bir insanın erdem ve mutluluğunu hedef almaz. İnsan türünün erdemli ve mutlu olması için gerekli şartları göz önünde tutarak araştırmaya girişir. Bu bakımdan ahlak ile devlet sistemleri ya da yönetim biçimleri arasında doğrudan bir ilişki kurar. Bu da ideal devlette, yani erdemli devlette gerçekleşebilir. İdeal devlette halk, savaşçılar (koruyucular) ve yöneticiler arasında devletin gerçekleşmesini sağlayıcı bir görev dağılımı yapılır. Bu devlette mal, mülk, çocuk ve kadın hususunda mülkiyetin ortak oluşu şeklinde bir görüşün Platon tarafından ileri sürüldüğü söylenmişse de, bunun Platon’un felsefesinde gerçek temellerinin bulunmadığı anlaşılmıştır. Fakat ideal devletinde Platon, eşitlik ve özgürlüğe ağırlık vermeyerek totaliter bir devlet tanımı yapmış, adaletli ve erdemli devleti bu yönde açıklamaya çalışmıştır.

Platon felsefesi, özellikle felsefesinin dayandığı idca öğretisi sonraki dönemlerde oldukça etkili olmuş, İskenderiye ve Plalinos aracılığıyla bir yandan İslâm dünyasına, öte yandan da Hristiyan felsefesine nüfuz etmiştir. Platon felsefesi Yeni Platonculuk adı altında günümüze kadar gelen yoğun bîr etkinin sürmesine kaynaklık etmiştir. Felsefesini açıklamak ve öğrencileriyle tartışmak için “Akademia” adlı bir de okul kurmuştur. Platon’un “Akademia”sına karşılık, Antik Çağ’ın ikinci, ama bazı yönlerde Platon’dan oldukça farklı, öğrencisi olma yanında felsefi bakımdan ona rakip olan Aristoteles Lykeion (lise) adını taşıyan okulunu kurmuştur. Aristoteles felsefesinde, Platon’dan farklı olarak, madde ve form kavramları önemli yer tutar. Platon’dan farklı olarak, duyularla algılanan ve tanınan nesneler dünyasına ağırlık verir. Aristoteles’e göre idealar, Platon’un savunduğu gibi nesnelerin dışında, zaman ve mekândan soyutlanmış şeyler olmayıp varlıkların içinde bulunan, onlara içkin olan özler (cevher)dir. Duyularla algıladığımız varlıkların mahiyetinde benzer bir öz ve formvardır. Varlıkların çokluğuna rağmen onların birliğini sağlayan ve temsil eden de bu öz ve formlardır. Form maddeye biçim kazandırır. Varlıkların tek tek ortaya çıkmalarını sağlar. Ona göre öz tek tek varlıklar olup, böylece temelde bulunan gerçek, tek tek özlerdir. Form ve madde bu özde, fert olarak varlıkta somut olarak varolan varlıkta kaynaşmış bir şekilde bulunmaktadır. Fakat form, maddesiz varolmaz, madde de var olmak için forma ihtiyaç duyar. Öz, böylece, madde ve formun birleşmesi değil, bu birleşmeyi ya da birliği gerekli kılan şeydir. Bu bakımdan Aristoteles kendisine kadar gelen tartışmalarda birlik ve çokluk, değişmezlik ve oluş, gerçektik ve görünüş sorunlarına yeni bir yorum ve çözüm getirir.

Aristoteles’e göre madde potansiyel hâlde bulunan şeydir, form ise bu maddeye biçim kazandırarak onu fiil hâline getirir. Sözgelimi yontulmamış bir mermer kütlesi, heykele oranla kuvve hâlindedir, heykel formuna göre biçimlendiğinde fiil hâline geçer. İşte bütün varlıkların ortaya çıkması böyledir. Ancak varlıktaki hareket, değişme, oluş dışardan gelen bir etkiyle ya da mekanik bir tarzda değil, dinamik bir şekilde olur. Formun, maddede kendini gerçekleştirmesi, harekettir. Evrendeki oluş da böyledir. Oluşun ortaya çıkmasında maddi neden, formel neden, hareket ettirici neden ve erek neden olarak dört nedenin bulunduğunu ileri sürer. Evren, form ve madde bakımından hiyerarşik bir yapı arzeder. Yani bir alt derecede bulunan varlık, kendi üstündeki derecede bulunan varlığın maddesi, kendi altındakinin ise formudur. En altta, bütünüyle formsuz “ilk madde”, en üstte de saf veya mutlak form vardır. Mutlak formun maddeye ihtiyacı yoktur, bu form maddeyi harekete geçiren şeydir. Platon’un en yüce İyi’sine benzer ki, bu Tanrı’dır. İşte hareketsiz olmasına rağmen bu mutlak form, yani Tanrı, evrenin amacı olduğundan ve tek tek varlıklar O’nu özleyip O’na yöneldiği için oluşmakta, hareket, değişme ve oluş meydana gelmektedir. Yani evren ve doğa Tann’ya yönelmekte, ona yükselmek istemektedir.

Aristoteles bilgi teorisini de öz, madde ve form bağlamında tememlendirir. Buna bağlı olarak mantığı (özellikte kıyası) ve tümevarım metodunu kurup geliştirmiştir. Tabiat felsefesi, madde ve ruh ilişkisi de madde ve form kavramlarına dayandırılarak tcnıellendirilir. Öte yandan, Platon gibi İdeal devlet tasarımı yerine, varolan devlet ve yönetimi inceleyerek toplum ve devlet felsefesini açıklar. En iyi devlet, vatandaşları, ahlaklı ve iyi yetişmiş kimseler olacak şekilde eğiten devlettir. Bu bakımdan Aristoteles eğitimin devlet tarafından gerçekleştirilmesini önerir. Toplumun ahlaklı ve mutlu olması, yöneticilerin bu nitelikleri taşımalarıyla mümkündür. Erdemli yaşamanın amacı mutluluktur, bu da akla uygun davranmakla sağlanır. Yani aşırılıklardan kaçınmak, ılımlı davranmak ve orta yolu benimsemek, erdemli ve mutlu olmak için gereken temel ilkelerdir. Aristoteles’e göre sanat taklit etmektir. Sanatın amacı ahlakidir.

Aristoteles’ten sonra Antik Çağ felsefesi ahlak felsefesi alanında yoğunlaşmıştır. Bu dönemde Epikürcülükve Stoacılık önemli yer tutarlar. Stoacıların ahlak felsefesindeki yorumları Hristiyanlığın sonraki yorumları ve Yeni Çağ’da Rönesans filozofları ve yazarları üzerinde etkili oldu. Keza Epikürcülük de, özellikle Roma felsefesinde ve Yeni Çağ’da ilgi uyandırmıştır. Ayrıca Aristoteles sonrası felsefede bilgi teorisi bakımından Pyrhon ve öğrencisi Timon’un şüpheciliği de önemlidir.

Roma İmparatorluğu döneminde Antik Çağ felsefesi hemen bütün akımları ve filozoflarıyla tanınmaya çalışıldı, fakat pek orjinal görüşler ortaya sürülemedi. Roma döneminde felsefe çalışmaları daha çok politika, retorik ve ahlak alanında yoğunlaşmıştır.

18. yüzyılda, Kant’la başlayan ve daha sonra Hegel, Schelling, Fichte gibi düşünürlerle devam eden felsefe geleneğine verilen isimdir Alman İdealizmi. Analoji, var olan şeyler arasındaki benzerliklere, özellikle de sınıf benzerliği dışında kalan benzerliklere, yani işlev benzerliğine, ilişki benzerliğine işaret etme işlemi ve iki şey arasındaki benzerliklerden yola çıkarak, onların başka bakımlardan da benzer olacaklarını öne süren çıkarsamadır. Anlam, kavram ve olayların delâlet, işaret ettiği şey; açıklama, bir şeyin niçin olduğu gibi nasıl olduğunu gösteren nedendir. Antik felsefe Batı düşüncesinde kabaca milattan önceki ilk bin yılın ortalarından başlayıp, milattan sonraki ilk bin yılın ortalarına kadar olan bin yıllık dönemin felsefesidir ve herhangi bir felsefi meseleyle ilgilenen birinin gözardı edemeyeceği bir dönemdir.

Hazırlayan: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Ömer YILDIRIM’ın Kişisel Ders Notları. Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Felsefeye Giriş” ve 2., 3., 4. Sınıf “Felsefe Tarihi” Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim Felsefe Ders Kitabı

Batıdaki ilk filozofların önemi, gelecek kuşaklara bıraktıkları bilgi birikimi değildi. Bu çok önemsenmiyordu, çünkü şimdikinin aksine, bilginin sürekli arttığı yönünde alışılagelmiş bir dünya görüşü de yoktu. Hatta bilgi bazen unutuluyor ve toplumlar geriye gidiyorlardı. İlk filozofların mirası, gençlere özgürce, akılcı ve esnek biçimde düşünmesini öğretmekti. Her biri birbirinden fantastik teorilerle çıkagelmişti.

İlk bilinen filozof Thales M.Ö. 6. yüzyılda Batı Türkiye’de doğdu. Bir güneş tutulmasını doğru tahmin ettikten ve Lydia kralının geçmesi için Kızılırmak’ın yatağını değiştirdikten sonra meşhur oldu. Ama o zamanlar meşhur olunca yapacak fazla bir şey olmadığı için, Milet Okulu'nu kurdu. Thales en çok maddi dünyanın özü hakkında kafa yormuş ve sonunda her şeyin sudan yapıldığına kanaat getirmiş. Hayvanların vücudu da, kıtalar da zamanında sudan oluşmuştu ve her şeyi su tutuyordu.

Thales’in Anaksimandros adlı öğrencisi ise bu görüsü reddetti. Eğer yeryüzünü su tutuyorsa suyu da başka bir şey tutmalıydı. Buna cevap olarak öküzün boynuzu demeyecek kadar akıllıydı. Daha fazla bilgi edinmek için bilinen dünyanın haritasını yaptı -ki bu bir ilktir- ve dünyayı boşlukta asılı duran bir silindir olarak düşündü. 2600 yıl önce, dünyanın düz olmadığını fark etmişti. Bununla da kalmayıp canlıların evrilmesi fikrini, pek bilmeden de olsa, kaba haliyle ortaya atan ilk insandır.

Bunlar epey radikal düşünceler olduğundan, öğrencisi Anaksimenes tarafından hemen reddedildiler. Belki Anaksimenes biraz daha adamakıllı biri olsaydı, dünyanın düz olduğu inancı kısa sürede son bulabilirdi. Hocasına kıyasla daha yanlış teoriler ortaya atmış olmasına rağmen, kuşaklar boyu çok daha etkili bir filozof olarak kalması, felsefenin geri de gidebildiğine güzel bir örnektir.

Bu Miletlilerden daha da ünlü bir filozof olan Herakleitos aynı yüzyılda Efes’te doğdu. En önemli mirası “Her şey akar” ve “Aynı ırmağa iki kere girilmez” sözleridir. Evrenin özü değişimdir. Bir denge, bir durağanlık söz konusu olamaz. Bu geçicilik öğretisi, ölümsüzlük ideali pesinde kosan, mükemmel ve durağan bir temele inanan insanları epey sarstı.

Tam bu sıralarda, Herakleitos’tan da ünlü olacak bir filozof Sisam’da dünyaya geldi. Felsefe terimini icat eden bu matematik dehasının adı Pisagor’dur. Leibniz, Descartes ve Russell gibi matematikçi filozofların ilkidir. Bütün evrenin matematikle modellenebileceğine ve sayıların her şeyin temeli oluşturduklarına olan inancı Platon'un idealar evreni fikrine temel teşkil etmiştir. Aynı zamanda bu fikirleri yüzünden, Pisagor’un adı gizemcilik tarihinde de sıkça geçer. Babil’de ve Mısır’da epey zaman geçirmiştir ve İtalya’ya dönene kadar tam olarak ne haltlar karıştırdığı pek bilinmemektedir. 

Bu sıralarda Ksenophanes, çok tanrıcılıkla ve insanın tanrıları tasviriyle epey dalga geçiyordu: "Trakyalılar tanrı mavi gözlü ve sarışındır der, hâlbuki ineklerin atların ellerdi olsa da çizebilselerdi. O zaman atlar at gibi çizeceklerdi tanrılarını, inekler inek gibi." (Adam şu anda hayata dönse ve Ortadoğulu İsa'nın, Batı'da bembeyaz tenli biri olarak tasvir edildiğini görse, "hiçbir şey değişmemiş sanırım" diyerek tabutuna geri dönerdi).

Ksenophanes, bu geniş bakış açısından yola çıkarak, düşüncelerimizin kesinliği olamayacağını belirtir. Onun şiirlerinin çevirilerini de Karl Popper’ın yapması sürpriz değildir. Aralarında 2500 sene olan bu iki insana göre, bilgilerimiz aslında sanıdan ibarettirler. Her an yerlerini gerçeğe daha yakın bir versiyonuna bırakabilirler, lakin tümevarım kesin bir bilgi sağlayamaz.

Ksenophanes’in öğrencisi olan Parmenides, Sokrates’le bağı olan ilk filozoftur. Ondan iki kuşak önce, büyük hocası konumundadır. Parmenides, her şeyin bir, bozulmaz, başlangıçsız ve hatta zamansız olduğunu düşünüyordu. Hiçbir şey yoktan var edilemez veya yok edilemezdi. Bu yüzden, Herakleitos’un aksine, o değişimin evrenin doğasında değil, sadece görünürde olduğuna inandı. Temeldeki kurallar hep aynıydı. Zaman bile değişim için kanıt değildi, çünkü şimdi kavramı sadece kişiye özeldi.

Taa Einstein’ı bile etkileyen bu görüşlere, çok çılgın bir kişilik olan Empedokles karşı çıktı. O, duyularımızın bize gösterdiği değişimden yanaydı. Ama Parmenides tarafından da kısmen ikna edilmişti. Sonuçta her şeyin değişmez olan dört element (hava, su, toprak, ateş) tarafından oluştuğunu fakat bunların etkileşiminin epey dinamik olduğunu ileri sürdü.

Empedokles buraya kadar bahsedilen filozofların aksine sadece maddenin doğasıyla değil, siyasetle de epey ilgiliydi. Demokrasiyi şiddetle savunuyordu. Epey deliydi ve sonunda Etna Yanardağı’na atlayarak -evet resmen içine- intihar etti.

Parmenides’in öğrencilerinden biri olan Elealı Zenon (Stoacılığı kuran Zenon’dan farklı olarak) paradokslarıyla tanınır. Achilles ("aşil tendonu"ndaki aşil) ve kaplumbağa paradoksu ile Dikotomi paradoksları ünlüdür. Geriden başlayan ama daha hızlı olan yarışçının, aradaki mesafeyi kapatamayacağından bahsedilir. Arkadaki, aradaki mesafenin yarısını katedene kadar, öndeki biraz ilerleyecektir. Arada kalan yeni mesafenin yarısını katedene kadar, öndeki bir gıdım daha ilerleyecektir. Böyle sonsuza kadar sürer.

Matematiksel açıdan bir paradoks değildir, zira cevabı var (oysa bir paradoksun asla cevabı olamaz, "şu anda yalan söylüyorum"daki gibi): Evet, sonlu bir zaman dilimi içinde, arkadakinin yetişmesine imkân yoktur. Fakat sonsuz zamanda, asimptotik şekilde yetişebilir. 

Bu "paradoksların" katkısı şu: Kusursuz bir mantıkla adım adım ilerlesek bile yanlış sonuçlara varmak olanaklıdır. Öyleyse çevremizde olan bitenle ilgili her türlü akıl yürütme çabası bizi yanıltabilir. Mantığımıza güvenemezsek nasıl gerçekten öğrenebiliriz?

Bu soru cebimizde kalsın, cevabı epey sürecek. Bu esnada Demokritos ve kankaları (atomcular) ortaya çıktı ve “Madde nedir?” sorusuna epey doğru bir cevap verdi (Gerçi atom kelimesi Yunanca “parçalanamayan” demek ve elbette parçalanabiliyor ama arkadaşları mazur görelim). Fikirleri: Atom yaratılmamıştır, yok edilemez ve evrendeki değişim (Parmenides'in bahsettiği) bu atomların hareketlerine göre deterministik biçimde oluşur. 

Atomcularla Sokrates arasındaki kısa zamanda, ortalık sofistlere kalmıştı. Meslekten öğretmendiler ve para karşılığı hitabet dersi vererek geçiniyorlardı. İdeal bir "doğruyu" önemsemiyorlardı, "haklı çıkmak" onlar için önemli olan şeydi. Bu pragmatist ve "saf olmayan" öğretileri muhafazakârlar tarafından çok eleştirildi, gençlerin ahlakını bozdukları ileri sürüldü. 

Sofistlerin en ünlüsü Protagoras, felsefenin odağını evrenin doğasından yavaş yavaş insan doğasına çevirmeye başladı. Zira haklı çıkmak için, başkalarının sana hak vermesi gerekiyor, bu da insanları anlamayı gerektiriyor. Onların motivasyonları nedir, değer verdikleri şeyler nedir, tutarsızlıkları nedir?

Bu değişim, gelecek bölümün konusu Sokrates’a, "al da at" dercesine verilen bir pastı...