Foto_by_M / iStock
Ay, Güneş’ten aldığı ışığa bağlı olarak hilal, dolunay ve yeni ay gibi değişik evreler gösterir. Ayrıca Ay, Dünya etrafında dönerken Dünya’ya yakınlık ve uzaklığına ya da tutulmalardaki durumlarına bağlı olarak farklı isimlendirilebilir. Peki "süper ay", "mikro ay" ne demek? "Mavi ay" gerçekten Ay’ın mavi renkte görünmesi mi demek? Başka hangi Ay isimleri var? Doç. Dr. Selçuk Topal, Bilim Genç sesli yayınının yeni bölümünde bunları ve daha birçok merak edilen soruyu cevaplıyor.
Bilim Genç sesli yayınlarını SoundCloud, YouTube, Spotify, Google ve Apple podcast kanallarımız üzerinden dinleyebilir ve güncel içeriklerimizden anında haberdar olmak için kanallarımızı takip edebilirsiniz.
TÜBİTAK Bilim Genç · 128- Süper Dolunay, Kanlı Ay, Mavi Ay… Dolunay’ın Farklı İsimleri Nereden Geliyor?
Bu sesli yayını
Sesli Yayın Metni
Uzaya ve bilime meraklı dostlar merhaba. Ben Selçuk Topal. Bilim Genç Sesli yayınının bu bölümünde Dünya’nın doğal uydusu Ay hakkında, internette ve medyada çok sık duyduğumuz, ne yazık ki kafa karışıklığına neden olan isimlendirmelerden bahsedeceğim. Özellikle Ay’ın dolunay evresindeyken aldığı isim sayısını öğrenince şaşırabilirsiniz.
Bildiğiniz gibi Dünya’nın tek doğal uydusu olan Ay, bu özelliği nedeniyle insanlık tarihi boyunca birçok kültürü derinden etkilemiştir. O nedenle Ay’ın farklı evrelerde ve farklı renklerde görünmesine, farklı isimler verilmesi gayet anlaşılabilir bir durumdur. Ancak bu yayın sayesinde, bu isimlendirmelerle kastedilen şeyin aslında ne olduğunu anlamış olacağız.
Ay, Dünya’dan ortalama 384.400 km uzaklıkta bulunur ve Dünya etrafındaki elips yörüngesini yaklaşık 27 günde tamamlar. Bu sırada Güneş’ten aldığı ışığa bağlı olarak değişik evreler gösterir: hilal, dolunay ve yeni ay gibi. Dolunay esnasında Güneş, Dünya ve Ay neredeyse aynı hizaya gelir ve Ay’ın bize bakan yüzü tamamen aydınlıktır. Tam hizalanma olduğunda ise bir tam Ay tutulması gerçekleşir. Bu esnada Ay, değişik renklerde görülebilir ve aldığı renge göre yanlış anlaşılmalara neden olabilen bazı isimler alır. Şimdi gelin, o isimlendirmelere bir göz atalım.
Ay’ın Dünya’ya olan uzaklığı, birazdan bahsedeceğim isimlendirmelerde önemli bir rol oynadığı için öncelikle Ay’ın en uzak ve en yakın konumlarda aldığı isimleri açıklayalım: süper ay ve mikro ay.
Süper Ay, Süper Dolunay, Süper Yeni Ay Nedir?
Ay, Dünya’ya 362.000 km’den daha fazla yaklaştığında yörüngesinde Dünya’ya en yakın konumlardan birinde bulunur. Bu esnada bir dolunay veya yeni ay gerçekleşirse Ay, süper ay adını alır. Yani Ay, Dünya’ya en yakın konumda olduğunda gerçekleşen dolunaya "süper dolunay", yeni aya ise "süper yeni ay" denir. Bildiğiniz gibi yeni ay; Güneş, Ay ve Dünya neredeyse aynı hizada olduğunda gerçekleşir. Bu esnada Ay’ın Dünya’ya bakan yüzü karanlıktır.
Mikro Ay Nedir?
Ay, Dünya’ya en uzak konumda iken gerçekleşen bir dolunay veya yeni ay mikro ay olarak isimlendirilir. Diğer yandan süper kelimesi ile işaret edilen şey Ay’ın Dünya’ya 362.000 km’den daha yakın olmasıdır. Mikro kelimesi ise Ay’ın Dünya’ya en az 405.000 km uzaklıkta olduğunu gösterir. Süper ay ve mikro ay tanımı için belirlenen bu uzaklık değerleri resmî değildir.
Ay’ın Dünya’ya en yakın konumundaki açısal çapı ile en uzak konumundaki açısal çapı arasında sadece birkaç yay dakikası fark vardır. Bu da Ay’ın en uzak ve en yakın konumda görünen açısal çapları arasında %11’lik bir değişime denk gelir.
1 Ağustos 2023 tarihinde Türkiye saatiyle akşam 9.30 civarında süper dolunay gerçekleşecek. 2024 yılında ise 18 Eylül ve 17 Ekim tarihlerinde süper dolunay gerçekleşecek. Ay’ın bize bakan yüzü, yeni ay evresinde karanlık olacağı için normal şartlarda Ay’ı, yeni ay evresindeyken göremeyiz. Ancak 8 Nisan 2024’te gerçekleşecek süper yeni ay, aynı zamanda bir tam Güneş tutulmasına denk geleceği için o tarihte Ay’ı görebileceğiz. Güneş’in önünden geçen karanlık bir daire biçiminde olsa da ne yazık ki bu tutulma ülkemizden izlenemeyecek. Kuzey Amerika’nın güney ve doğu bölgelerinden gözlenebilecek.
Şimdi gelin, Ay’ın dolunay evresindeyken ona verilen önemli isimlerden bahsedelim.
Kanlı Ay Nedir?
"Kanlı ay"... Tam Ay tutulması esnasında Ay’ın neden kızıl göründüğünü Güneş ve Ay Tutulmaları Nasıl Gerçekleşir? isimli sesli yayınımızda açıklamıştım. Ayrıca Ay’ın sadece tutulmalar esnasında değil, atmosferdeki toz, su buharı ve bulut miktarına göre, Ay doğarken veya batarken de kızıl görünebileceğinden bahsetmiştim. Kanlı ay tabiri, tam Ay tutulması esnasında kızıla dönen Ay için kullanılır ya da genel olarak söylersek Ay’ın kızıla dönmesine kanlı ay denir.
Süper Kanlı Ay Nedir?
"Süper kanlı ay"... Ay’ın Dünya’ya en yakın olduğu zamanda gerçekleşen dolunaya, süper dolunay dendiğinden bahsetmiştim. Süper dolunayın olduğu bir anda tam Ay tutulması gerçekleşirse Ay, süper kanlı ay adını alır.
Sıradaki isimlendirme ise bir halk hikâyesine dayanmaktadır.
Kurt Ayı, Kar Ayı, Çiçek Ayı, Kunduz Ayı Nedir?
"Kurt ayı"... Ocak ayında gerçekleşen bir dolunay esnasında kurtlar ulumaya başlayınca Ay bu adı almış. Yani kurt ayı ocak ayında gerçekleşen dolunaya verilen isimdir. Hatta bazı eski kültürlerde, belirli aylarda gerçekleşen dolunay için farklı isimlendirmeler kullanılmıştır. Şubat ayında gerçekleşen dolunay "kar ayı" adını alırken, mayıs ayında gerçekleşen dolunay "çiçek ayı" olarak isimlendirilmiştir. Kasım ayında gerçekleşen dolunaya ise "kunduz ayı" denir. Bunun nedeni ise kunduzların kışa hazırlık için kasım ayında daha aktif bir şekilde çalışıyor olmalarıymış. Bu isimlendirmeler ile mevsimler ve tabiat arasındaki ilişkiyi kolaylıkla fark etmiş olmalısınız.
Süper Kurt Ayı, Süper Kar Ayı, Süper Çiçek Ayı, Süper Kunduz Ayı Nedir?
"Süper kurt ayı"... Süper dolunay ocak ayında gerçekleşirse buna süper kurt ayı denir. Benzer olarak, kar ayı, çiçek ayı ve kunduz ayı, Ay Dünya’ya en yakın konumdayken gerçekleşirse, bu isimlendirmelerin hepsi süper önekini alır.
Süper Kanlı Kurt Ayı Nedir?
"Süper kanlı kurt ayı"... Süper kurt ayı bir tam Ay tutulmasına denk gelirse süper kanlı kurt ayı olur.
Mavi Ay ve Süper Mavi Ay Nedir?
"Mavi ay" ve "süper mavi ay"... Bir ayda toplamda bir dolunay olmasını beklersiniz. Eğer bir değil de iki adet dolunay olursa ikincisine mavi ay denir. Üç aydan oluşan bir sezonda veya mevsimde toplamda üç dolunay olmasını beklersiniz. Eğer dört dolunay olursa onun üçüncüsüne de mavi ay denir. Yani mavi ay denince Ay’ın mavi renkte olacağını düşünmeyin.
Süper Mavi Ay Nedir?
"Süper mavi ay"... Eğer Ay, Dünya’ya nispeten daha yakın bir konumda iken bir dolunay gerçekleşir ve o dolunay da o ay içindeki ikinci dolunay ise veya dört dolunayın olacağı bir sezondaki üçüncü dolunay ise süper mavi ay gerçekleşir.
Süper Kanlı Mavi Ay Nedir?
"Süper kanlı mavi ay"... Eğer süper mavi ay, tam Ay tutulmasına denk gelirse süper kanlı mavi ay olur. Gördüğünüz gibi Ay, dolunay evresindeyken birçok isim alır. Hatta antik kültürlerde az önce verdiğim birkaç örneğe benzer olarak yılın her ayında Ay’a farklı bir isim verilmiştir. Ancak Ay’ın bir kavuşum dönemi boyunca sahip olduğu evreler dışında dolunay evresine verilen bu isimlendirmelerin hiçbiri resmî değildir. Elbette bazı isimlendirmeler çok karmaşık gelebilir ancak burada bazı anahtar kelimeler var. Örneğin süper kelimesi, Ay’ın yörüngesinde Dünya’ya en yakın konumlardan birinde olduğunu gösterir. Kanlı kelimesi ise Ay’ın kızıl görünmesidir.
Bilim genç sesli yayınlarının bir bölümünün daha sonuna geldik. Bu bölümde doğal uydumuz Ay’ın dolunay evresindeki konumuna göre aldığı değişik isimlendirmelerden bahsettik ve bu konuya detaylı bir açıklama getirmiş olduk.
Bilim Genç sesli yayınlarının bir sonraki bölümünde etrafımızı saran evreni keşfetmeye devam edeceğiz. Şimdilik hoşça kalın.
Kaynaklar
