Uzman Klinik Psikolog Ceyda USKAN
Her çocuğun bedensel ve zihinsel gelişimi farklılık gösterir. Aynı çerçeveden değerlendirdiğimizde, her çocuğun bir sanat evresinden diğerine ulaşmasının da aynı zaman diliminde olacağını söylemek yanlış olur. Bu farklılık birebirlik olmadığı anlamdadır, yine de her çocuk hemen hemen aynı yaş civarlarında aynı evrelerden geçmektedir. Tabii ki tüm bunları, üstün zekalı ve zeka geriliği olan çocuklardan farklı tutarak söylemek yerinde olur.
Özetle en geniş haliyle bakmak gerekirse, hem ince motor gelişimi hem de algısal ve zihinsel gelişimle beraber çocukların çizimleri yaşları büyüdükçe daha ayrıntılı, oranlı ve gerçekçi olur. Sayfada yalnızca karalama olarak başlayan çizimler, yavaş yavaş bir kompozisyon halini almaya başlar. Şimdiye kadar yapılan tüm çalışmalar doğrultusunda, çocukların resimlerdeki gelişimi beş evrede incelenmektedir;
- Karalama Dönemi: yaşları arasında gözlemlenmektedir.
- Şema Öncesi Dönem: 4- 7 yaşları arasında gözlemlenmektedir.
- Şematik Dönem: yaşları arasında (ilkokulun başlama dönemi) gözlemlenmektedir.
- Gerçekçilik Dönemi: yaşlarında gözlemlenmektedir.
- Görünürde Doğalcılık Dönemi: yaşlarında gözlemlenir.
Karalama Evresi
Bu dönemde resimler daha çok oyun amaçlıdır. Kağıt üzerinde gelişigüzel çizgiler kendini ilk aylarda, daha sağlıklı olarak ise ay dolaylarında göstermeye başlar. Bu çocuğun hem motor gelişimi hem de kendini ifade etme arzusunu yansıtması açısından çok önemlidir. Doğduğu andan itibaren keşif süreci içinde olan çocuk, sürekli gözlem halindedir. Sürekli dokunur ve bu dokundukları arasında kalem-kağıt da bulunmaktadır. Önceleri eline aldığı kalemi amaçsızca kağıt üzerinde dolaştıran çocuk, ardında bıraktığı çizgileri gördükçe, bundan haz almaya başlar. Keşif ve icatlarına yenisini eklemiş olmanın verdiği haz artık sürekli tekrarlamak istediği bir zevk olmaya başlamıştır.
Başlarda gelişigüzel olarak ortaya çıkan karalamalar, 1,5 - 4 yaş arasındaki dönemde, yetişkinlerin de anlayabileceği şekilde çizgiye döner ve bu süreç içinde ciddi gelişimi gözlemlemek mümkündür. Çizimler en başta kontrolsüz olarak karalamalar şeklindedir. Bu daha sonra kontrollü karalamalara dönüşür, daha sonra bu karalamaları bir objeyle benzeştiren çocuk bunları isimlendirmeye başlar ki bu döneme isimlendirilen karalamalar denebilir.
Özetle karalama dönemini kendi içinde üç aşamada değerlendirmek yerinde olur;
- Düzensiz karalama donemi; ilk dönemlerde çizilen gelişigüzel karalamalardan oluşur.
- Karalamanın bilindiği dönem; çizim giderek daha anlamlı bir şekil alır.
- Sembolik karalama dönemi; artık çocuk yaptığı çizimler hakkında bilgi verebilir.
Şema Öncesi Dönem
Karalama döneminden şema öncesi döneme geçerken ilk göze çarpan çalışmalar, insan figürü olmaktadır. Bu girişimler başta çok basittir, 3 yaşlar civarında başlayan insan figürleri içinde ayrıntı bulundurmayan kocaman bir kafadan ibarettir. 3,5 yaşa doğru insan figürü ayrıntılanmaya başlar, başı sembolize eden dairenin altına bacakları sembolize eden çizgiler eklenmeye başlanır.
Şema öncesi dönemde 4 yaş çocukları artık çöp adam evresine geçmişlerdir. Bu dönemde insan figürü en sevdikleri resim çalışmasıdır denilebilir. Artık çocuklar tanımlanabilecek resimler çizme sürecine girerler. 5 yaş civarında evler, ağaçlar, insanlar daha belirginleşirken 6 yaşlarda artık resimlerin konusu, kompozisyonu, sayfa üzerinde düzeni oluşmaya başlar. Bu dönemde çocuk resimleri hayallerle doludur. Renkler çok fazla ve farklı şekillerde kullanılabilir. Vücut oranları, onlara önemli olan duruma göre gerçeğinden abartılı olarak büyük çizilebilir. Bu fantezi dünyalarında çocuklara kesinlikle kısıtlama getirilmemelidir. Eğer ağacının pembe, bulutlarının mor olmasını istiyorsa, bunu yapması kesinlikle engellenmemelidir. Bu çocukların yaratıcı gelişimleri için çok büyük önem taşır.
Bu dönemde genelde insan figürleri önden çizilir, profil çizmeye geçiş gerçekleşmemiştir. Yaş ile birlikte çocuk sürekli gördüğü objeleri resmetmeye heveslenir ve çizmeye başlar. Bunları genelde herhangi bir kompozisyona oturtmadan, sayfada gelişigüzel bir biçimde ebat farklılıklarıyla çizerler. Resimleriyle ilgili konuşmayı çok seven çocuklar, yaptıklarını uzun uzun anlatmaya heveslidirler.
5 yaşından itibaren artık çocuk, resme başlamadan önce neyin resmini yapacağını bilir. 6 yaş itibarıyla gerçekçi resimler oluşur. Figürler sayfada bir araya gelmeye başlar. Ayrıca bu dönemde resimlerde saydamlık da gözükebilir. Mesela bir apartman resmi yapan çocuk, kendi evinin içini, dışarıdan görülecek şekilde çizebilir veya arabanın içinde kapının arkasında vücutları da çizebilir. Ya da annesinin karnındaki kardeşini çizen çocuk bizlere saklı gerçekleri gösteriyor olabilir. Tüm bunlar dikkatlice değerlendirilmelidir.
Renk kullanımı 5 yaşına kadar sarı, kırmızı ve maviyle başlarken, yaş ilerledikçe daha parlak renkler kullanılmaya ve kullanılan renklerin sayısı artmaya başlar. Bu dönemde kullanılan renkle figür arasında bir bağlantı olma zorunluluğu yoktur. Çocuk kırmızı insan çizebildiği gibi, sarı rengini gökyüzü için de kullanabilir. Hangi renkleri seviyorsa, o an hangilerini kullanmak istiyorsa onu kullanır. Resimlerinde kırmızı rengi tercih eden çocukların daha iddiacı ve saldırgan oldukları, sıcak renkleri seçen çocukların genelde sevecen, sıcakkanlı kişiler oldukları, resimlerinde soğuk renkleri seçen çocukların ise iddiacı, çekingen ve zor kontrol edilebilir çocuklar olduğu düşünülmektedir. Gelişim açısından bakıldığında, çocukların resimlerindeki renk seçimleri soğuk renklerden sıcak renklere geçiş yapar.
Şematik Dönem
Şematik dönem yaklaşık 7 yaşlarında başlar. Sadeleştirme-basitleştirme dönemi denilebilir. Şekil kavramının geliştiği bu dönemde çocuğun bir olayı ya da objeyi nasıl görüp değerlendirdiği, ona karşı yüklediği duygusal anlamı şemanın oluşunu belirler. Bu dönem itibarıyla insan figürlerinde ayrıntılandırmalar artmaktadır. İnsan çizimleri yalnızca önden değil, profilden de çizilmeye başlar. Artık kendilerine özgü bir bakış açısına sahip olmaya başlayan 8 yaş çocuğu, çizimlerinde nesneler arası ilişkileri göstermeye başlar. Oranları daha doğru olarak çizilen bu resimler görsel gerçekçilik dönemi olarak nitelendirilebilir. Çocuk artık bu dönemde bir insan, ağaç ve araba figürünü birbiriyle ilişkilendirerek çizer. Bu dönemin en önemli özelliklerinden biri artık “yer çizgisi”ni kullanmaya başlamasıdır. Bu çocuğun kendisiyle çevresi arasındaki ilişkiyi anladığına işarettir. Bununla beraber yavaş yavaş kağıdın üst kısımına gök çizgisi de çizilmeye başlanır. Tüm bu yer ve gök çizgileri, çocuğun obje ve kendi imajıyla, yer ve gök arasındaki bağlantıyı kavrayacak zihinsel olgunlukta olduğunu gösterir. Ayrıca kuşbakışı resim cizimleri ağırlıktadır.
Bu dönemde çocuk artık yalnızca kendisiyle ilişkili durumları değil, başkalarının birbirleriyle olan mantıksal ilişkilerini de göstermeye başlar. Benmerkezcilik döneminin ortadan kalkmaya başlamasıyla beraber, çocuk artık daha objektif olarak kendisinin farkına varır ve kendisini dünyanın merkezi olarak görmez, çevresindeki her şeyin daha çok farkına varır, bu da çizimlerine bu şekilde yansır. Bununla beraber çok hareketli ve aktif çocuklar, resimlerindeki figürlere daha fazla hareket vermektedirler.
Gerçekçilik Dönemi
Önceki yaş dönemlerine göre, çizgilerinin daha ayrıntılı ve gerçeğe yakın olduğu söylenebilir. Ergenlik öncesi dönemi içeren bu yaşlarda artık çocuklar resimlerini göstermeyi ve açıklamayı sevmeyebilirler. Artık eskiye nazaran özgür çizimler ortadan kalkmaya başlar ve normlara uyma kaygısıyla beraber bol ayrıntılı resimler gözlemlenir. Figürlerle objeler arası ilişki kurallara uymaya başlarken, perspektif artık tam olarak oturmaya başlamıştır.
Konu seçiminde artık cinsiyet farklılıkları gözükür. Önceki dönemlerde hem kız hem erkek çocukları benzer resimler çizmeyi tercih ederken, bu dönemde erkek çocuklar daha çok araba, uçak, savaş sahneleri gibi resimler çizerken, kız çocuklar daha çok çiçekler, bebekler, giysilerini ayrıntılandırdıkları kadın figürleri, bahçeler çizme eğilimindedirler.
Görünürde Doğalcılık Dönemi
Bu dönem ergenlikle örtüşmektedir, dolayısıyla cinsel öğelerin resimlerde büyük ölçüde belirginlestiği söylenebilir. Oranlarda boyut kadar derinlik de sağlıklı bir şekilde verilmeye başlanır. Renkleri artık doğru şekilde kullanma söz konusudur. Nesneler orantılı ve perspektiflidir.
Çocuk Çiziminin Gelişme Evreleri
14 ay civarı: Bu dönemde organize olmayan, dalgayı andıran yatay çizimler gözlemlenir. Çocuklara sorduğumuzda bize karalama gibi gelen bu çizimler, onlar için içerisinde birçok şey barındırdığını anlatabilirler.
18 ay civarı: El, kol, kas gelişiminin ve kontrolünün arttğının bu dönemde, yatay çizgiler artık dairesel şekillere dönüşmeye başlar.
2 yaş dönemi: Bu dönemde el ve kol kaslarının gelişiminin yanında, bilek ve parmak kasları da kullanılmaya baslanır. Yatay-dikey çizgilerin yoğunlaştığı bu dönemde el göz koordinasyonunun da gelişmesiyle karalamalarda azalma gözlemlenir. Sadelik içeren, genellikle farklı anlamlar taşıyan (çocugun adlandırmasına göre) çicek, şeker, ağaç gibi çizimler sıklıkla tekrarlanır. Bununla beraber basit insan cizimi de, “kocabaş” olarak adlandırılan kocaman kafanın, ince bir vücudun olduğu ya da hiç vücut çizilmeyen şekilde resmedilmeye başlanir.
yaş dönemi: Bu dönemde daha çok insan figürleriyle uğraşan çocuklar, cinsiyet ayrımının oluşumunu tam gercekleştiremedikleri için kadın-erkek figürlerini çok benzer şekilde resmedebilirler. Basit şekillerin, kompozisyon olmaksızın çizildiği bu dönemde, çocuklar sıklıkla agaç resmini yapmayı da tercih ederler. Genelde bir yuvarlak ve iki çizgiden oluşan bu ağaç resimleri, çocuklarin çizimlerinin vazgeçilmezlerindendir denilebilir. Bu dönemde 2 yaş dönemine nazaran insan çizimlerinde kol, bacak gibi vücut bölümleri de doğru olarak yerleştirilmeye başlanır. Fakat yine de kol ve bacaklar şekilsel açıdan daire şeklinde olabilmektedir.
yaş dönemi: Ayrıntı dönemi olarak adlandırabileceğimiz bu dönemde çocuklar artık el ve parmaklara kadar çizmeye başlarlar, buna kıyafetler hatta kıyafetlerin düğmeleri, süsleri de eklenebilir. Bu dönem daha çok geometrik izler (yuvarlak kafa, kare vucut vs)taşır.
Bu dönemde düşünce ve duyguların rahatça yansıtıldığını, çizimlere eklenen ağaç yaprak gibi detayların artmasından ve ağız, el, kol gibi ayrıntıların oranlarındaki değişikliklerden görebiliriz. Çocuklar kağıdın zeminini taban olarak kullanırlar. Perspektif oluşumuyla beraber eşya çiziminde de artış gözlemlenir. Artık çocuklar bu dönem itibarıyla resimi bir iletişim aracı olarak kullanmaya başlarlar.
yaş dönemi: Bu dönemin en önemli özelliği realizmin gözle görülür şekilde artmasıdır. Kiz, erkek, genç, yaşlı çizimleri, cinsiyet ayrımı, taban ve ufuk çizgileri netleşir. Renk uyumu, estetik kaygısı kendini gösterir.
Uzman Klinik Psikolog
Ceyda USKAN