Kürtçe Toprak Ne Demek

Gerdenzerê şarkısının Kürtçe ve Türkçe sözleri

Gerdenzerê Ne Demek?

Gerdenzerê,Kürtçede “gerdanı altın” anlamını taşımaktadır.

Şarkının söz ve müziği besteci Cemal Sadun‘a aittir.Burhan Toprak,Gönül Dilan,Ayaz Arzen,Recep Roj,Musa Gezer gibi isimlerde şarkıyı seslendirenler arasındadırlar.

Gerdenzerê Kürtçe Şarkı Sözleri

Gerdenzerê lê lê lê
Şekir lêvê vay vay
Avir şerê lê lê lê
Min dinerî vay vay

Her tu gulî lê lê lê
Heyv û sterî vay vay
Min tu dive lê lê lê
Tu ba min be vay vay

Xevnê şeva lê lê lê
Tu evînî vay vay
Li ser dile min lê lê lê
Pir şîrînî vay vay

Gerdenzerê Türkçe Sözleri

Gerdanı altın le le le
Şeker dudaklı vay vay
Aslan bakışlı le le le
Bana bakıyor vay vay

Hep bir gülsün le le le
Ay yıldızsın vay vay
gönül isterki le le le
Benim olsan vay vay

Gece rüyası le le le
Sen aşksın vay vay
Benim gönlümde le le le
Çok şirinsin vay vay

Kürtçe Etimolojisi KÜRTÇE ETİMOLOJİSİ (KARŞILAŞTIRMALI) Hazırlayan: Ali Husein Kerim Weşanên Instîtûta Kurdî ji bo lêkolîn û zanist (Kürt Bilim ve Araştırma Enstitüsü Almanya) 1  Kürtçe Etimolojisi Kürtçe Etimolojisi (Karşılaştırmalı), Eylül – 2013 Hazırlayan: ALİ HUSEİN KERİM ([email protected]) Redaksiyon: Dadil Xoçvanî Editör: Muzaffer Avşar Kapak deseni: H. J. Kantor, Plant Ornament in the Ancient Near East, Capter XIV: Mitanni. Instîtûta Kurdî ji bo lêkolîn û zanist Körnerstr. 94, 58095 Hagen, Tel.: 00 49.23 31 97 18 913 institutakurdî@yahoo.de www.enstituyakurdi.com Bank: Sparkase Hagen, Konto-Nr.: 100 184 804, BLZ.: 450 500 01 Înstîtûta Kurdî ji Bo Lêkolîn û Zanist li Almanya ISBN: 3-930943-62-X 2  Kürtçe Etimolojisi „İnsan kılığında bir melek olan rahmetli babam Cemil ve sevgili annem Efê için” Ali Husein Kerim 3  Kürtçe Etimolojisi İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ 17 Dillerin kısaltılmış biçimleri 19 Yararlanılan eserlerin kısltılmış biçimleri 20 Sembollerin okunuşu 21 Kürtçe harflerin okunuşu 23 1. DUNYA, DÜNYA, WORLD 25 1.1. ERD, TOPRAK, EARTH 25 1.2. TOZ/TOS, TOZ, DUST 27 1.3. HERÎ, ÇAMUR, MUD 28 1.4. QÛM; XÎZ, KUM, SAND KEVIR 29 1.5. KEVIR; ZINAR, TAŞ; KAYA, STONE, ROCK 30 1.6. ÇİYA; GİR, MOUNTAİN; HİLL, DAĞ; TEPE 31 1.7. DEŞT , OVA, PLAİN, FİELD 33 1.8. NEWAL, VADİ, VALLEY 34 1.9. BERAV, KIYI, SHORE 35 2. AV, SU, WATER 37 2.1. DERYA, DENIZ, SEA 38 2.2. GOL, GÖL, LAKE 40 2.3. KENDAV, KÖRFEZ, GULF 41 2.4. PÊL, DALGA, WAVE 42 2.5. ÇEM; RÛBAR; COBAR, NEHİR; DERE, RIVER; STREAM; BROOK 42 2.6. KANÎ; BÎR, ÇEŞME; KUYU, SPRİNG; WELL 43 3. REWEK, BİTKİLER, VEGATATION 45 3.1. DARISTAN, ORMAN, FOREST 45 3.2. DAR, AĞAÇ, TREE 46 3.3. ÊZİNG; DAR, ODUN, WOOD 47 4. EZMAN, GÖKYÜZÜ, SKY, HEAVENS 49 4.1. ROJ, GÜNEŞ, SUN 50 4.2. HÊYV/MEH/MANG/AŞM, AY, MOON 51 4.3. STÊR, YILDIZ, STAR 51 4.4. BRÛSK, YILDIRIM, LIGHTNING 52 4.5. BİRQ, ŞİMŞEK, THUNDER 53 4.6. TARÎ, KARANLIK, DARKNESS 53 4.7. SEH; SÎHBER, GÖLGE, SPHADE 54 4.8. HEWA, HAVA, AİR 54 4.9. BA/VA, RÜZGÂR, WİND 55 5. RÊBA, PHAVA, WEATHER 56 5.1. EWR, BULUT, CLOUD 56 4  Kürtçe Etimolojisi 5.2. MIJ; MORAN; TEM, SIS; DUMAN, MIST 56 5.3. BARAN, YAĞMUR, RAIN (SB.) 56 5.4. QIŞA, BUZ, ICE 57 6. AGIR, ATEŞ, FIRE 57 6.1. ALAV; PAXÛR, ALEV, FLAME 58 6.2. DÛ; DÛXAN, DUMAN, SMOKE (SB.) 59 6.3. XALÎ, KÜL, ASHES 59 6.4. ŞEWITÎ, YANIK, BURN 59 6.5. VÊXİSTİN; AYISANDIN, YAKMAK, TUTUŞTURMAK, LİGHT, KİNDLE 60 7. MIROVAHÎ, İNSANLIK, HUMANİTY 61 7.1. MIROV, ADAM, MEN 61 7.2. MÊR, ERKEK, MAN 61 7.3. JIN, KADIN, WOMAN 62 7.4. NÊR, ERKEK, MALE 63 7.5. MÊ, DIŞI, FEMALE 63 7.6. SEX 64 7.7. KUR, OĞLAN, BOY 65 7.8. KEÇ, KIZ, GİRL 65 8. MALBAT, AILE, FAMILY 66 8.1. ZAROK, ÇOCUK, CHİLD 68 8.2. ŞÛ, KOCA, HUSBANT 68 8.3. JIN, KARI, WIFE 69 9. AJAL, HAYVAN, ANIMALS 69 9.1. NÊR, ERIL, MALE 72 9.2. MÊ, DIŞI, FEMALE 73 9.3. XESANDIN, PHADIM ETMEK, CASTRATE 73 10. DEWAR, SIĞIR, LIVESTOCK 74 10.1. BOXE, BOĞA, BULL 74 10.2. GA, ÖKÜZ, OX 75 10.3. MANGA, İNEK, COW 76 10.4. GOLİK, BUZAĞI, CALF 76 10.5. MÎ, KOYUN, SHEEP 77 10.6. BERAN, KOÇ, RAM 78 10.7. BERX, KUZU, LAMB 78 10.8. BİZİN, KEÇİ, GOAT 79 10.9. NÊRÎ, TEKE, HE-GOAT 80 10.10. KAR, OĞLAK, KİD 80 10.11. HESP, AT, HORSE 81 10.12. KER, EŞEK, DONKEY 82 10.13. HEŞTİR. DEVE, CAMEL 83 11. BERAZ, DOMUZ, SWİNE 83 11.1. BOKEBERAZ, ERİL DOMUZ, BOAR 84 11.2. MAHÛ, DİŞİ DOMUZ, SOW 84 12. ŞİVİR, GEYİK, DEER 85 5  Kürtçe Etimolojisi 13. FÎL; PÎL, FİL, ELEPHANT 86 14. ÇÊRE, ÇÊRANDIN, OTLAK, OTLATMAK, PASTURE, GRAZE 86 14.1. ÇÊREGA, OTLAK, PASTURE (SB.) 87 14.2. GAVAN, SIĞIRTMAÇ, HERDSMAN 88 14.3. TAWLE, AHIR, STABLE, STALL 89 15. KÛTÎ, KÖPEK, DOG 90 15.1. KÛTİK, ENİK, PUPPY 91 16. KITIK, KEDI, CAT 92 17. MIŞK, FARE, MOUSE 93 18. GURG/VERG, KURT, WOLF 93 19. HİRÇ, AYI, BEAR 94 20. ROVÎ, TİLKİ, FOX 94 21. HEWANDE, KUŞ, BİRD 95 21.1. QAZ, KAZ, GOOSE 97 21.2. SONE/WERDEK, ÖRDEK, DUCK 98 22. MASÎ, BALIK, FİSH 98 23. HEŞERE, HAŞERE, İNSECT 99 23.1. MÊŞ, SİNEK, FLY 99 24. KURM, SOLUCAN, WORM 99 25. MAR, YILAN, SNAKE 100 26. PARÇEYÊN LAŞ Û KARÊN WAN, VÜCUT PARÇALARI VE FONKSİYONLARI, PARTS OF THE BODY AND FUNCTİONS 101 26.1. LAŞ, VÜCUT, BODY 101 26.2. ÇERM, DERİ, SKİN 101 26.3. GOŞT, ET, FLESH 103 26.4. POR, SAÇ, HAİR 104 26.5. RIH, SAKAL, BEARD 105 26.6. XWÎN, KAN, BLOOD 105 26.7. HESTÎ, KEMİK, BONE 106 26.8. PARSÛ, KABURGA, RİB 106 26.9. QİRN, BOYNUZ, HORN 107 26.10. BOÇ, KUYRUK, TAİL 108 26.11. PİŞT, SIRT, BACK 109 26.12. SERÎ’ BAŞ, HEAD 110 26.13. KİLOX, KAFATASI, SKULL 111 26.14. MÊJÎ, BEYİN, BRAİN 111 26.15. RÛ, YÜZ, FACE 112 26.16. ENÎ, ALIN, FOREHEAD 113 26.17. BİRÛ; BİRH, KAŞ, EYEBROW 113 26.18. ÇENE, ÇENE, JAW 113 26.19. ÇAV, GÖZ, EYE 114 26.20. GUH;GOŞ, KULAK, EAR 115 26.21. POZ, BURUN, NOSE 116 6  Kürtçe Etimolojisi 26.22. DEV, AĞIZ, MOUTH 117 26.23. LÊV, DUDAK, LIP 117 26.24. ZİMAN, DİL, TONGUE 118 26.25. DİRAN, DİŞ, TOOTH 119 26.26. HISTU, BOYUN, NECK 120 26.27. GEWRÎ, GIRTLAK, THROAT 121 26.28. POL, OMUZ, SHOULDER 121 26.29. MİL, KOL, ARM 122 26.30. ENÎŞK, DIRSEK, ELBOW 123 26.31. DEST, EL, HAND 123 26.32. TİLÎ, PARMAK, FİNGER 124 26.33. LAQ, BACAK, LEG 125 26.34. JÛNÎ, DİZ, KNEE 125 26.35. PÊ, AYAK, FOOT 126 26.36. PÊÇÎ, AYAK PARMAĞI, TOE 126 26.37. NEYNÛK, TIRNAK, NAIL 127 26.38. BASK; PER, KANAT, WİNG 127 26.39. PÛRT, TÜY, FEATHER 128 26.40. PÊSÎR, GÖĞÜS, BREAST 129 26.41. BİSTAN, MEME, BREAST 129 26.42. GUHAN, MEME, UDDER 130 26.43. NAVİK, GÖBEK, NAVEL 131 26.44. DİL, KALP, HEART 131 26.45. CERG, KARACİĞER, LIVER 132 26.46. ZİK, KARIN, BELLY 133 26.47. MADE, MİDE, STOMACH 133 26.48. HÊK, YUMURTA, EGG 134 26.49. GUN, TAŞAK, TESTİCLE 135 26.50. KÎR, PENİS, PENİS 135 26.51. QUZ, VAJİNA, CUNT 136 27. BİZAVÊN LAŞÎ, VÜCUDUN FAALİYETLERİ, BODİLY FUNCTİONS 137 27.1. HENAS, NEFES, BREATH 137 27.2. KUXİK, ÖKSÜRÜK, COUGH 137 27.3. BAWÎŞK, ESNEME, YAWN, GAPE 138 27.4. TIF, TÜKÜRÜK, SPİT 138 27.5. GEZTİN, ISIRMAK, BİTE 139 27.6. ALASTİN, YALAMAK, LİCK 140 27.7. XEW, UYKU, SLEEP 140 27.8. XEWN, RÜYA, DREAM 141 27.9. HİŞYAR, UYANIK, AWAKE 141 27.10. TİRKİRİN, OSURMAK, BREAK WİND 142 27.11. MÎZTİN; MÎZ, İŞEMEK; İDRAR, URİNATE; URİNE 143 27.12. GÛ; RÎTIN, BOK; SIÇMAK, 7  Kürtçe Etimolojisi VOID EXCREMENT; DUNG 143 27.13. TÊKİLİYA ZAYENDÎ, CİNSEL İLİŞKİ, HAVE SEXSUAL INTERCOURSE 144 27.14. AVIS, PHAMILE, PREGNANT 145 27.15. JİYÎN, CANLI, LİVE 146 27.16. MİRİN; MİRÎ; MİRDİN, ÖLMEK; ÖLÜ; ÖLÜM, DİE; DEAD 147 27.17. GOR, MEZAR, GRAVE 148 27.18. BIRÎN, YARA, WOUND 148 27.19. WESTYAYÎ, YORGUN, TIRED 150 27.20. KEÇEL, KEL, BALD 151 27.21. KER(R), SAĞIR, DEAF 151 28. XWARİN Û VEXWARİN, YEMEK VE İÇMEK, FOOD AND DRİNKİNG 153 28.1. XUREK, YEMEK, FOOD 153 28.2. VEXWARİN, İÇECEK, DRİNK 154 28.3. BİRÇÎTÎ, AÇLIK, HUNGER 155 28.4. TÎHNÎ, SUSUZLUK, THRIST 156 28.5. BRAŞTİN, KIZARTMAK, ROAST, FRY 157 28.6. KÛZ, SÜRAHİ, PİTCHER, JUG 157 28.7. KADE, KEK, CAKE 158 28.8. HEVÎR, HAMÛR, DOUGH 159 28.9. GOŞT, ET, MEAT 160 29. ZERZEWAT, SEBZE, VEGATABLES 160 29.1. FÊKÎ, MEYVE, FRUIT 161 29.2. SÊV, ELMA, APPLE 161 29.3. TÎRÎ, ÜZÜM, GRAPE 162 30. XWÊ/SOLE, TUZ, SALT 162 31. HİNGİV, BAL, HONEY 163 32. ŞEKİR, ŞEKER, SUGAR 163 33. PENÎR, PEYNIR, CHEESE 164 34. MÊY, ŞARAP, WINE 164 35. MOT, BAL LIKÖRÜ, MEAD 165 36. CİL Û BERG; XEML Û LÊNÊRÎNA KESAYETÎ, GİYİM; KİŞİSEL BAKIM VE SÜSLENME, CLOTHİNG; ADORNMENT AND CARE 165 36.1. QEZAZ, TERZÎ, TAILOR CAW 166 36.2. POT, BEZ, CLOTH 167 36.3. HIRÎ, YÛN, WOOL 167 36.4. RİSTİN, EĞİRMEK, SPİN 168 36.5. SOL, AYAKKABI, SHOE 169 36.6. SAWÛN, SABUN, SOAP 170 36.7. MIRÊK, AYNA, MIRROR 170 37. WARBÛN; XANÎ; MOBİLE, YERLEŞİM; EV; MOBİLYA, DWELİNG, HOUSE, FURNİTURE 171 8  Kürtçe Etimolojisi 37.1. XANÎ, EV, HOUSE 171 37.2. HOLİK, KULÜBE, HUT 172 37.3. DERÎ, DERGE, KAPI, GİRİŞ KAPISI, DOOR; GATE 173 37.4. KİLÎLK, ANAHTAR, KEY 173 37.5. DİWAR, DUVAR, WALL 174 37.6. KURSÎ, SANDALYE, CHAIR 174 37.7. MASE, MASA, TABLE 175 37.8. LAMBE, LAMBA, LAMP 175 37.9. GÊZÎ, SÜPÜRGE, BROOM 176 38. ÇANDİNÎ; REHEK, TARIM; BİTKİ, AGRİCULTURE; VEGETATION 177 38.1. EMBAR, AMBAR, BARN 177 38.2. TOV: ŞOV, TOHUM; TOHUM SERPMEK, SEED; SOW 177 38.3. DEXL, TAHİL, GRAİN 178 38.4. GENIM, BUĞDAY, WHEAT 179 38.5. CE, ARPA, BARLEY 180 38.6. TARÎGAN, ÇAVDAR, RYE 180 38.7. BİRİNC, PİRİNÇ, RİCE 181 38.8. MÊRG, OT, GRASS 181 38.9. KA, SAMAN, HAY 182 38.10. RA, KÖK, ROOT 182 38.11. ŞAX, DAL, BRANCH 183 38.12. PEL, YAPRAK, LEAF 183 38.13. GUL, GÜL, FLOWER 184 38.14. DAR, AĞAÇ, TREE 184 38.15. BERÛ/BELÛT, HUŞ AĞACI, BİRCH 185 39. ÇEND BIZAV, BAZI HAREKETLER, SOME MOTIONS 187 39.1. KIRIN, YAPMAK, DO, MAKE 187 39.2. KAR, İŞ, WORK 188 39.3. GİRÊDAN, BAĞLAMAK, BİND 188 39.4. WERİS, HALAT, ROPE, CORD 190 39.5. QUT KİRİN, KESMEK, CUT 191 39.6. KÊR, BIÇAK, KNİFE 192 39.7. BIVIR, BALTA, AX 193 39.8. HİLDAN, ALMAK, TAKE 193 39.9. GİRTİN, TUTMAK, SEİZE, GRASP 196 39.10. DAYÎN, VERMEK, GİVE 197 39.11. PARASTİN, MUHAFAZA ETMEK, PRESERVE 198 39.12. ZİYAN, ZARAR, HARM 200 39.13. PEYDA, BULMA, FİND 201 39.14. BERZEKİRİN, KAYBETMEK, LOSE 203 9  Kürtçe Etimolojisi 39.15. SERBEST, SERBEST, RELEASE 204 39.16. FİRKANDİN, OVMAK, RUB 205 39.17. PÊLKIRIN, BASMAK, PRESS 205 39.18. ŞÛŞTIN, YIKAMA, WASH 206 40. SAMAN, MÜLK, PROPERTY 207 40.1. DEWLEMENDÎ, ZENGİNLİK, RİCHES 208 40.2. DİRAF, PARA, MONEY 209 40.3. HÊJAR, YOKSUL, POOR 210 40.4. DİZÎN, ÇALMAK, STEAL 211 40.5. DİZ, HİRSİZ, THİEF 211 40.6. DAYÎN, ÖDEME, PAY 212 40.7. MİZD, ÜCRET, WAGES 212 40.8. KİRÎN, SATIN ALMAK, BUY 213 40.9. FIROTIN, SATMAK, SELL 213 41. Jİ CÎH Û WAR, MEKÂNLA İLGİLİ, SPATİAL RELATİONS 214 41.1. CÎH, YER, PLACE 214 41.2. DANÎN, KOYMAK, PUT 216 41.3. RAWESTAN, DURMAK, STAND 216 41.4. MAYÎN, KALMAK, REMAİN 217 41.5. HÊLAN, BIRAKMAK, LEAVE 217 41.6. ARAM, SESSIZ, QUIET 218 41.7. KOMKIRIN, TOPLAMAK, COLLECT 219 41.8. BEŞDARÎ, KATILMAK, JOİN 220 41.9. BERZ, YÜKSEK, HİGH 220 41.10. NIZIM, ALÇAK, LOW 221 41.11. TOP, ZİRVE, TOP 222 41.12. BİNÎ, ALT, BOTTOM 222 41.13. DAWÎ, SON, END 223 41.14. RAST, SAĞ, RİGHT 223 41.15. ÇEP, SOL, LEFT 224 41.16. NÊZ(İK), YAKIN, NEAR 224 41.17. DÛR, UZAK, FAR 224 41.18. GİRBÛN, YETİŞMEK, GROW 225 42. RENGDÊRÊN BİNGEHÎN, TEMEL SIFATLAR, BASİC ADJECTİVES 227 42.1. MEZİN, BÜYÜK, LARGE, BİG 227 42.2. NAVÎN, ORTA, MIDDLE 227 42.3. PİÇÛK, KÜÇÜK, LITTLE 228 42.4. DİRÊJ, UZUN, LONG 229 42.5. KURT, KISA, SHORT 229 42.6. FİREH, GENİŞ, WİDE 229 42.7. XAHR, EĞRI, CROOKED 230 42.8. GİRIOVER, YUVARLAK, ROUND 230 42.9. CERGE, DAİRE, CİRCLE 231 10  Kürtçe Etimolojisi 42.10. QUL, DELİK, HOLE 231 42.11. WEKHEV, EŞİT, EQUAL 232 42.12. NÎŞAN, İŞARET, SİGN 232 43. BIQASÎ Û HEJMAR, MİKTAR VE SAYI, QUANTITY AND NUMBER 233 43.1. QAS, MİKTAR, QUANTITY 233 43.2. HEJMAR, NUMARA, NUMBER 233 43.3. HER; HEMÛ, HER; TÜM, EVERY; ALL 234 43.4. GELLEK; ZÊDE, ÇOK; FAZLA, MUCH; MANY 235 43.5. TİJÎ, DOLU, FULL 236 43.6. PARÇE, PARÇA, PART 236 43.7. NÎV, YARIM, HALF 237 43.8. YEK, BİR, ONE 237 43.9. TENÊ, YALNIZ, ALONE 238 43.10. SERETA, İLK, FİRST 239 43.11. PAŞÎ, SON, LAST 239 44. DEM, ZAMAN, TİME 241 44.1. TEMEN, YAŞ, AGE 241 44.2. NÛ, YENI, NEW 242 44.3. CİWAN, GENÇ, YOUNG 242 44.4. KEVN, ESKİ, OLD 243 44.5. ZÛ, ERKEN, EARLY 243 44.6. DERENG, GEÇ, LATE 244 44.7. NIHA, ŞİMDİ, NOW 244 44.8. RO, GÜNDÜZ, DAY. 245 44.9. NAVÊ ROJAN, GÜN İSİMLERİ, NAMES OF DAYS 246 44.10. ŞEV, GECE, NİGHT 246 44.11. BERBANG, ŞAFAK, DAWN 246 44.12. SİBE, SABAH, MORNİNG 247 44.13. ÊVAR, AKŞAM, EVENİNG 248 44.14. DUH, DÜN, YESTERDAY 248 44.15. KAT, SAAT, HOUR 249 44.16. MEH, AY, MONTH 249 44.17. SAL, YIL, YEAR 250 44.18. ZİVİSTAN, KIŞ, WİNTER 250 44.19. BİHAR, BAHAR, SPRİNG 251 44.20. HAVÎN, YAZ, SUMMER 251 44.21. PAYÎZ, SONBAHAR, AUTUMN 252 45. HİN MADEN, BAZI MADENLER, SOME METALS 253 45.1. ZÊR, ALTIN, GOLD 253 45.2. ZÎV, GÜMÜŞ, SILVER 253 45.3. MÎS; BİRİNZ, BAKIR; BRONZ, 11  Kürtçe Etimolojisi COPPER; BRONZE 254 45.4. HESIN, DEMIR, IRON 255 45.5. GULLE, KURŞUN, LEAD 255 46. PIROT, ÇÖMLEKÇİ, POTTER 256 47. GIL, KİL, CLAY 256 48. QEWAR, OYUK, CARVE 257 49. TIŞT, ŞEY, THİNG 257 50. HIN LÊKER, BAZI FIILLER, SOME VERBS 259 50.1. HEBÛN, VAR OLMA, HAVE 259 50.2. BUYÎN, OLMAK, BE 259 50.3. HEVRÊSÎN, ÖRMEK, PLAİT 260 50.4. PÊDİVÎ, İHTİYAÇ, NEED, NECESSİTY 261 50.5. ASAN, KOLAY, EASY 261 50.6. LIV, HAREKET, MOVE 262 50.7. WERGERANDİN, ÇEVİRMEK, TURN 262 50.8. KETİN, DÜŞMEK, FALL 263 50.9. DİLOP, DAMLA, DROP 264 50.10. HEJANDİN, SALLAMAK, SHAKE 264 50.11. KELÎN, KAYNAMAK, BOİL 265 50.12. HERKÎN, AKMAK, FLOW 265 50.13. SOWAYÎ, YÜZME, SWIM 266 50.14. FİRÎN, UÇMAK, FLY 267 50.15. REVÎN, KOŞMAK, RUN 267 50.16. ÇÛN, GİTMEK, GO 268 50.17. HATİN, GELMEK, COME 269 50.18. PEY ÇÛN, TAKİP ETMEK, FOLLOW 270 50.19. TÊKETİN, GİRMEK, ENTER 271 50.20. BİRİN, TAŞIMAK, CARRY (BEAR) 271 50.21. WERANÎN, GETİRMEK, BRİNG 272 50.22. ŞANDİN, GÖNDERMEK, SEND 273 50.23. AJOTİN, SÜRMEK, DRİVE 273 51. RÊ, YOL, ROAD 274 52. KOLAN, CADDE, STREET 275 53. PİR, KÖPRÜ, BRİDGE 275 54. TÊGER, TEKERLEK, WHEEL 276 55. SİRNÎ, DİNGİL, AXLE 276 56. FERASET, HİSETMEK, SENSE, PERCEPTİON 277 56.1. ÇÊJ, TAT, TASTE 277 56.2. ŞÎRÎN, TATLI, SWEET 278 56.3. ŞOR, TUZLU, SALY 279 56.4. TEHL, ACI, BITTER 279 56.5. TIRŞ, EKŞI, SOUR 280 56.6. BİHÎSTİN, DUYMAK, HEAR 280 56.7. DENG, SES, SOUND 282 56.8. DITIN, GÖRMEK, SEE 282 12  Kürtçe Etimolojisi 56.9. NÎŞANDAN, GÖSTERMEK, SHOW 283 57. BRİQÎN, PARLAKLIK, SHİNE 284 58. RONAHÎ, AYDINLIK, BRİGHT 285 59. RENG, RENK, COLOR 286 60. TARÎK, KOYÛ, DARK 286 61. TUND, SERT, HARD 287 62. NERM, YUMUŞAK, SOFT 288 63. BÊTEŞE, KABA, ROUGH 288 64. HİLÛ, PÜRÜZSÜZ, SMOOTH 289 65. TÛJ, KESKİN, SHARP 290 66. GİRAN, AĞIR, HEAVY 290 67. ŞIL; KAM, ISLAK; RUTUBET; WET; DAMP 291 68. ZIWA, KURU, DRY 292 69. GERM, SICAK, WARM 292 70. SAR, SOĞUK, COLD 293 71. PAK, TEMIZ, CLEAN 294 72. HEMASÎ; REFTAR, REWİŞT Û TÊGÎNÊN ESTETİK HEYECAN; DAVRANIŞ, AHLAK VE ESTETİK KAVRAMLAR EMOTION; TEMPERAMENTAL, MORAL, AND AESTHETIC NOTIONS 295 72.1. GIYAN; SAWÊR, RUH; HAYALET, SOUL, SPIRIT 295 72.2. HEMASÎ Û HÎSÎ, HEYECAN VE DUYGU, EMOTION, FEELING 296 72.3. ŞADÎ, SEVİNÇ, JOY 296 72.4. KENÎN;BESİMÎN, GÜLMEK;TEBESSÜM, LAUGH/SMİLE 297 72.5. LÎSTİN, OYNAMAK, PLAY 298 72.6. EVÎN, AŞK, LOVE 298 72.7. DELAL, SEVGİLİ, DEAR 299 72.8. RAMÛSÎN, ÖPMEK, KİSS 300 72.9. ÊŞ; AZAR, AĞRI, ACI, PAİN; SUFFERİNG 300 72.10. POŞMANÎ, PİŞMANLIK, REGRET 301 72.11. GİRÎN, AĞLAMA, CRY 302 72.12. HÊSİR, GÖZYAŞI, TEAR 303 72.13. HÊRS, ÖFKE, ANGER 303 72.14. ŞERM, AYIP, SHAME 304 72.15. RÛMET, ONUR, HONOR 305 72.16. ŞAN, ŞAN, GLORY 306 72.17. VÊREK, CESUR, BRAVE 306 72.18. TİRS; TİRSÎN KORKU; KORKMA, FEAR, FRİGHT 307 72.19. ARZÛ, DAXWAZ, AMAÇ, ARZU, WİLL, WİSH 308 72.20. HÊVÎ, UMUT, HOPE 308 13  Kürtçe Etimolojisi 72.21. SÎPASÎ, TEŞEKKÜRLER, THANKS 309 72.22. DURİST, GERÇEK, TRUE 310 72.23. LÊBORÎN, AFFETMEK, FORGİVE 310 72.24. BAŞ, İYİ, GOOD 311 72.25. BÊD, KÖTÜ, BAD 312 72.26. RAST, DOĞRU, RİGHT 312 72.27. GUNEH, GÜNAH, SİN 313 72.28. XELET, TEWAN, HATA; SUÇ, FAULT, GUİLT 313 72.29. BEDEW, GÜZEL, BEAUTIFUL 315 73. HİŞ; RAMAN, AKIL; DÜŞÜNCE, MİND; THOUGHT 317 73.1. HİŞ, AKIL, MİND 317 73.2. FERASET, ANLAYIŞ, İNTELLİGENCE 317 73.3. BAWER, GÜVENMEK, BELIEVE 318 73.4. ZANÎN, BILMEK, KNOW 319 73.5. DÎN, DELİ, MAD, CRAZY 319 73.6. FÊRBÛN, ÖĞRENMEK, LEARN 320 73.7. ŞAGİRT, ÖĞRENCİ, PUPİL 320 73.8. MAMOSTA, ÖĞRETMEN, TEACHER 321 73.9. DIBISTAN, OKUL, SCHOOL 322 73.10. BÎRANÎN, PHATIRLAMA, REMEMBER 322 73.11. BÎR KİRİN, UNUTMAK, FORGET 323 73.12. ZELAL, NET, SADE, CLEAR, PLAİN 324 73.13. NEPENÎ, SIR, SECRET 324 73.14. MEBEST, AMAÇ, INTENTION 325 73.15. DUDİLÎ, TEREDDÜT, DOUBT 326 73.16. ŞİK, ŞÜPHE, SUSPİCİON 326 74. DENG, GOTİN, AXAFTİN, XWANDİN Û NİVİSANDİN SES, SÖYLEYİŞ, KONUŞMA, OKUMA VE YAZMA VOİCE, UTTERANCE, SPEECH; READİNG AND WRİTİNG 327 74.1. AWAZ, SES, VOİCE 327 74.2. SİTRAN, ŞARKI, SİNG 328 74.3. QÊRÎN, GAZÎKİRİN, BAĞIRMAK, HAYKIRMAK, SHOUT, CRY OUT 329 74.4. AXAFTIN, KONUŞMAK, SPEAK, TALK 329 74.5. GOTİN, SÖYLEMEK, SAY 331 74.6. ZİMAN, DİL, LANGUAGE 332 74.7. BÊJE, KELİME, WORD 333 74.8. NAV, İSİM, NAME 334 74.9. PİRS KİRİN, SORMAK, ASK 334 74.10. QEWLDAN, SÖZ VERMEK, PROMİSE 335 74.11. REDKİRİN, REDDETMEK, REFUSE 335 74.12. GAZÎ KIRIN, ÇAĞIRMAK, CALL 336 14  Kürtçe Etimolojisi 74.13. GEF, TEHDİT, THREAT 337 74.14. PESNÎN, ÖVÜNMEK, BOAST 338 74.15. NİVİSANDİN, YAZMAK, WRİTE 339 74.16. XWANDİN, OKUMAK, READ 340 74.17. TÎP, HARF, LETTER 341 74.18. KAXİZ, KÂĞIT, PAPER 341 74.19. PÊNÛS, KALEM, PEN 342 74.20. PİRTÛK, KİTAP, BOOK 342 74.21. RÛPEL, SAYFA, PAGE 343 74.22. XÊZ, ÇİZGİ, LİNE 343 75. HERÊMÎ, CIVAK Û BEŞÊN SIYASÎ; TÊKILIYÊN CIVAKÎ BÖLGESEL, SOSYAL VE POLITIK BÖLÜMLER; SOSYAL ILIŞKILER, TERRİTORİAL, SOCİAL, AND POLİTİC, DİVİSİONS; RELATİONS 345 75.1. NÎŞTİMAN, VATAN, COUNTRY 345 75.2. BAJAR, ŞEHİR, CİTY 346 75.3. GUND, KÖY, WİLLAGE 347 75.4. SÎNOR, SINIR, BOUNDARY 348 75.5. GEL, HALK, PEOPLE 348 75.6. NETEW, ULUS, NATİON 349 75.7. TÎRE, HOZ, EZBET AŞİRET, KABİLE, SÜLALE, TRIBE, CLAN 350 75.8. KÊY, KRAL, KİNG 351 75.9. KÊYBANÛ, KRALİÇE, QUEEN 352 75.10. HOSTE, USTA, MASTER 354 75.11. KOLE, KÖLE, SLAVE 355 75.12. NOKER, HİZMETÇİ, SERVANT 355 75.13. AZA, ÖZGÜR, FREE 356 75.14. HEVAL, ARKADAŞ, FRİEND 357 75.15. DUJMİN, DÜŞMAN, ENEMY 359 75.16. CÎNAR, KOMŞU, NEİGHBOR 360 75.17. BİYAN, YABANCI, STRANGER 360 75.18. ARÎKARÎ, YARDIM, HELP 361 75.19. ASTENGÎ, ENGELLEMEK, ÖNLEMEK, HİNDER 362 76. ŞERKİRİN, SAVAŞMA, WARFARE 365 76.1. PEVÇÛN, KAVGA ETMEK, FİGHT 365 76.2. RABEZÎN, ÇATIŞMA, BATTLE 365 76.3. ŞER, SAVAŞ, WAR 367 76.4. AŞÎTÎ, BARIŞ, PEACE 368 76.5. ARTÊŞ, ORDU, ARMY 369 76.6. ESKER, ASKER, SOLDİER 369 76.7. ÇEK, SİLAH, WEAPONS 370 76.8. ŞÛR, KILIÇ, SWORD 371 76.9. SERFİRAZÎ, ZAFER, VİCTORY 372 76.10. BEREVANÎ, SAVUNMA, DEFENSE 372 15  Kürtçe Etimolojisi 76.11. VEKİŞÎN, GERİ ÇEKİLME, RETREAT 373 77. OL, DİN, RELİGİON 375 77.1. XWADÊ, TANRI, GOD 375 77.2. PERESTGEH, TAPINAK, TEMPLE 376 78. KURD, KÜRTLER, KURDS 379 78.1. KURMANC/J 380 78.2. ZAZA 380 78.3. SORAN 382 78.4. GORAN 382 78.5. HEWREMAN 383 79. YARARLANILAN ESERLER 385 80. BİBLİOGRAFİ 387 16 Kürtçe Etimolojisi 17  Kürtçe Etimolojisi Önsöz Bu kitap herhangi bir dil grubu üzerinde çalışma olmayıp, Kürtçe sözcüklerin çıkış kaynağının araştırılmasıdır. Şimdiye kadar Kürtçenin etimolojik kaynakları üzerinde daha çok Kürtçeyi bilmeyenlerin lokal çerçevede çalışma yaptıklarına şahit oluyoruz. Bu durum adeta büyük bir okyanusun, küçük bir kumsalını tanımaya/ tanıtmaya benzer. Yani Kürtçe üzerindeki araştırmalarda henüz büyük bir boşluk söz konusudur. Bu kitap o boşluğu önemli oranda dolduracaktır. Kürtçe yapaylıktan uzak, doğal gelişim seyri içerisinde günümüze ulaşan ender dillerden birisidir. Bütün diller gibi Kürtçenin oluşumu da doğal çevrenin algılanma biçimine göre ilkel seslerin çıkarılmasıyla başlayıp, gelişmiş ve sonradan daha esnek hale gelmiştir. Tarihi süreç içerisinde başına önekler, sonuna sonekler almış, esnek olması için bazı sesler atılmış veya yumuşatılmış, fiiller ile fiiiller, fiiiller ile sıfatlar, isimler ile sıfatlar birleştirilerek yeni sözcükler ortaya çıkmıştır. Sözcükler haykırma sırasında vurgulu, sevgi ve duygu yüklemek amacıyla yumuşak, acı ve ıstırap anları için soruşturmalı, dua ve ilâhi söyleme sırasında yakarmalı karekterli olmaya dönüşse de kelimelerin kökü hep aynı kalmıştır. Herhangi bir dilin etimolojik sözlüğü hazırlandığında sadece o dili bilmek yeterli değildir. O dilin ortaya çıkmasını sağlayan tüm toplumsal bileşimlerinin araştırılması gerekir. Fakat o da yetmez. Coğrafyasını, iklim koşullarını, fauna ve florasını çok iyi bilmek gerekir. Bütün bunları tarihsel ve arkeolojik bulgulardan beslenerek gerçekleştirmek kaçınılmazdır. Bunun için çok sayıda akademi ve akademisyenlere ihtiyaç vardır. Her sözlük bir medeniyeti temsil eder. Etimolojik sözlükler ise o medeniyetin nerede ve nasıl ortaya çıktığını araştırır. Sözcükler iki dudak arasında çıkan seslerden ibaret değiller. Çünkü her birisinin akıp geldiği bir enerji kaynağı mevcuttur. Sözkonusu enerji ilk insandan günümüze ulaşan milyarlarların tecrübe birikimidir. Her bir sözcük içerisinde geçmişten günümüze kadar var olan toplumların sosyal, ekonomik ve psikolojik konumları saklıdır. Bu durumu daha çok etimolojik araştırma yapanlar farkederler. Yani işin temelinde insan faktörü mevcuttur. Kelimeler veya sesler canlı değiller. Ama onları ortaya çıkaranlar canlıdır. İnsanlar kendi tırnak, saç ve sakallarını kesip atarlar. En sevdikleri yakınları öldüğünde matem tutar ve sonunda onları unuturlar. Fakat dillerini unutmazlar, tam tersine daha da geliştirirler . Onu yasaklamaya kalkanlara karşı direnirler. Sayısız insan, aile, klan, kabile, aşiret ve halklar dillerininin devamını sağlamak uğruna her türlü baskı, işkence ve katliam girişimlerine uğramış, ama kendi dillerinden vazgeçmemişler. Çünkü dilin bittiği yerden itibaren iletişim de biter. Dil, ilk oluşumdan itibaren, özgün varlığın göstergesidir. O yok olduğunda özgün varlık ta yok olur. İşte o zaman, sadece mazide ‘hoş bir seda’ kalır. Bu kitapta Kürtçe ile 60 dil arasında karşılaştırma yapılmış ve bunlaın yarısı ölü diller gurubundan olanlardır. Araştırma konusu yapılan sözcükler özel olarak seçilmiş olmayıp, günlük yaşamdaki isim, düşünce ve davranış kapsamını içerirler. Yöntem Kitap’ta geleneksel etimolojik sözlükler tarzı yerine, daha çok Carl Darling Bucks’un A Dictionary of Selected Synonims in the Principal Indo-European Languages kitabındaki açıklamalı yöntemden yararlanılmıştır. 18  Kürtçe Etimolojisi Bu kitap sadece Kürtçenin bir tek lehçesine ait sözcüklerin araştırması olmayıp, tüm lehçeleri kapsayan bir çalışmadır. Kelimelerin hangi lehçeye ait oldukları yerine ‘sinonim /eşanlam’ terimi kullanılmıştır Bu kitapta Kürtçe işaret ve şahıs zamirlerine pek yer verilmedi. Çünkü bunlar bütün dünya dillerinde hemen hemen aynıdır. Böyle bir kitabın hazırlanması için uzun zamana, bilimsel kaynaklara, maddi desteğe ve çok sayıda uzmana ihtiyaç olduğu bir gerçektir. Böyle bir çalışma için devletlerin ilgili kurumları dev harcamalar yapmayı esirgemezler. Ama Kürt araştırmacıların böyle bir şansı yoktur. Çok zor koşullar altında adeta iğne ile kuyu kazarcasına bıkmadan usanmadan çalışmaları gerekir. Şüphesiz yığınla olumsuz koşulların yanı sıra bu durumun bazı avantajları da vardır. Bunlardan en önemlisi her hangi yapay bir oluşum yaratmayı amaçlayan baskı organları dışındaki özgür çalışma koşullarıdır. Bundan dolayı tüm kitapta Kürtçenin doğal seyri izlanmiştir. Şimdiye kadar Kürtçe antik yazıtların olmadığı ileri sürülüyordu. Bu kitap ve özel olarak bunun ardılı olacak kitapta durumun hiç te öyle olmadığı görülecektir. Kürtçenin yazılı belgeleri adeta havada uçuşuyor. Bunun için Eski-Avesta, Mitanni, Hittit, Hurri, Urartu, Med, Subaru ve Persepolis yazıtlarına göz atmakta yarar vardır. En önemlisi de Rik Veda’nın en eski halini, Kassit dili ile Hurrilerin ilahilerini okumak yeterlidir. Bu işin meraklıları eski yazıtların bildikleri Kürtçe ile uyuşmadığı önyargısına kapılıp, hemen benzemiyor dememeli, kelimenin kökünü temel alarak, farklı ağız ve lehçelerdeki karşılığına bakmalılar. Çünkü her şeyin bir öncesi ve sonrası vardır. Ali Husein Kerim - Constanta 19 Kürtçe Etimolojisi 20  Kürtçe Etimolojisi Kullanılan dillerin kısaltılmış biçimler Alb.: Arnavutça Lyc: Likya dili Anat.: Anadolu NE: Yeni İngilizce Arm.: Ermenice NGr.: Yeni Yunanca Av.: Avesta dili NHG: Yeni Yukarı Almancası. Boh.: Bohemya dilleri (Çek-Slovak) NIr.: Yeni İriş dili Br.: Breton dili OE: Eski İngilizce ChSl.: Eski Kilise Slavcası OHG: Eski Yukarı Almancası CLuw.: Çivi yazılı Luwicesi ON: Eski Kuzey dili Dan.: Danişçe Oss. D: Osetçe Digor lehçesi Du.: Hollandaca Oss. I: Osetçe İron lehçesi EAv.: Eski Avesta Part.: Partça Farsi: Farsça Peh.: Pehlevice Fr.: Fransızca PHA: Proto-Hint-Avrupa GAv. Geç Avesta PI: Proto-İranca Goth: Got dilleri Pol.: Polonca Gr.: Eski Yunanca Rom.: Romence Gurc.: Gürcüce Russ.: Rusça HA Hint-Avrupa SCr.: Sırp-Hırvat dilleri Harzem: Harzemce Skt.: Sanskrit HI: Hint-Arian Sogd.: Sogdian dili Hindi: Hintçe Sp.: İspanyolca Hitt. :Hittit dili Sw.: İsveç dili HLuw: Hiereografi Luwicesi. Tokh. A: Tokharan dili A Hurr.: Hurri dili Tokh. B: Tokharan dili B İr.: Eski İriş dili UR: Urartu dili İt.: İtalyanca W.: Wels dili Kotan.: Kotan dili Kurdî: Kürtçe Lat.: Latince Lett.: Leton dili Lidy.: Lidya dili Lith.: Litvanya dili Luw.: Luwi dili 21  Kürtçe Etimolojisi Yararlanılan eserlerin kısaltılmış biçimleri: A(c)LH : Acta Linguistica Hafniensia, Copenhagen. ActOr.: Acta Orientalia, Kopenhagen ActOr: Acta Orientalia. Kopenhagen. AJPh: American Journal of Philology BSL: Bulletin de la Societe de Linguistique BSOAS: Buletin of the School of Oriental and African Studies, London. BSOAS: Bulletin of the School of Oriental and African Studies. London. DKS: Dictionary of Khotan-Saka DMMPP: Dictionary of Manichean Middle Persian and Parthian. EM: Ernout-Meillet ESIJ: Etimologičeskij slovar’ iranskix jazykov (Etymological Dictionary of Iranian Languages). EVS: Etymological Vocabulary of the Shughni Group EWAia: Etymologisches Worterbuch des Altindoarischen IEW: Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch. IF: Indogermanische Forschungen. Berlin-New York. IIJ: Indo-Iranian Joutrnal JA: Jurnal Asiatique, Paris. JIES: Journal of Indo-European Studies KPF: Kurdisch-persische Forshungen. KZ: Zeitschrift fur Vergleichende Sprachforschung LIV: Lexicon der indogermanischen Verben OLD: Ocford Latin Dictionary RV: Rik-Veda RV+: Rik-Veda ve sonrası Y: Yasna Yt: yaşt YV: Yajur-Veda ZDGM: Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft. Wiesbade Mit. : Mittani mektuplaro Bogh.: Boğazköy arşivleri Ugar.DUNYA, DÜNYA, WORLD 1.1. ERD, TOPRAK, EARTH PHA *er-,er-t-, er-u-1, *g em-, *g om-2, ĝ ( )m-és3, Hurr. eše-4, UR. kiura/kira-, Hitt. tekan-, daganzipa-, Luw. tiyamm(i)5, Lyc. tedri:’ ülke’, Skt. b ū-, pŗt ivi, kşa, Av. zam-, būmi-, dakam-, Tokh. tkam, Peh. būm, xāk, zamig, Farsi zemin, Hindi prt vī , b ūmi , Arm. yerkir, hogh, Gurc. dedamitsaze, Oset. zæxx, Kurdî erd, xak, ax, zemîn, herr, xol, xwalî ChSl. zemlja, SCr. zemlja, Russ. zemlja, Pol. ziemia, , Boh. země, Lith. žeme, Lett. zeme, Gr. ἔρᾱ (era), γη (gi), γαιών (gaion), Lat. terra, tellus, humus, It. terra,Fr. terre,Sp.tierra, Rom. pamînt, țară, Alb. tokë. İr. du, dune, W. dyn, Br. doar. Goth. airþa, land, guma, ON jorö, land, gumî, Dan. jord, land, Sw. jord, land, OE eorþe, land, Du. aarde, land, OHG erda, lant. Hint-Avrupa dillerinde var olan toprakla ilgili terimlerin birçoğu müşterektir. Bazı farklı isimler olsa da bunların hepsi sinonim olarak kabul görmüşlerdir. Toprak kelimesi Yunan, Latin, Anglo-Saxon, Kuzey Avrupa, Slav, Hint-İran gurupları çerçevesinde benzerlik göstermektedir. Fakat burada önemli bir hususa değinmekte yarar vardır. Bu sinonimler Bütün Guruplarda yer veya ülkeyle ilgili var olan kelimelerin hemen hemen hepsi Kürtçe ’de vardır. Bu benzerlikler genel olarak terra, erd/earth, land ve zemin olarak dörde ayrılır. Bazı dillerde bunların en az ikisi birden kullanılır. Fakat Kürtçe ‘de hemen hemen hepsi halen kullanılıyor. Örneğin Latince toprağa terra, tellus, humus6 denilir. Buna bağlı olarak İtalyanca terra, Fr. terre, İspanyolca tierra, Romence țară, İrişçe tīr, W. tir, Br. douar7 denilir. İskandinav dillerinde earth ya da Kürtçe telafuz biçiminde olduğu gibi erd- kelimesi jord8 olarak telafuz edilir. Bu gurubun ortak 1 J. Pokorny, 332, 4. 2 Johansson Xenia Lideniana 1912, S. 116-126; Benveniste BSL. 38, 139 ff., Specht Dekl. 241; J. Pokorny 414-16; Walde-Pokorny 1162 ff; Trautmann 369. 3 J. Pokorny 414-16; Walde-P. I 662 ff.; Walde-H. I 654 f., 663 ff.; 869; Trautmann 369. 4 Wagner 2007: 256; Catsanicos 1996: 230 f.; Dietrich & Mayer 2010:240; Dietrich & Mayer 1994:87; Prechel & Richter 2001:359; Ünal 1998:60; Wilhelm 1993:111 ff.; Görke 2010:336; GLH 83 f.; Obab., Bo.Bil., Ugar.A. 5 H. Craig Melchhert, Lexica Anatolica, Cild 2, Cuneiform Luvian Lexicon, s. 230, Chapel Hill, N.C. 1993 6 Humus, Kürtçe’de sert ve işlenmemiş toprak anlamında kullanılıyor. ve xam- diye telafuz edilmektedir. 7 Carl Darling Buck, A Dictionary of Selected Synonyms in the Principal İndo-European Languages, A Contribution to the History of İdeas, The University of Chicago Press Chicago İlions... 8 Eski Norse (ON) dilinde jorö, Daniş ve İsveç dillerinde erd/earth, jord olarak geçer ve yurd olarak telafuz edilir. Anlaşıldığı kadarıyla Yurt kelimesi Türkçeye sonradan geçmiştir. Çünkü erd/earth kelimesinden türemiştir. Aslında Yurt kelimesi bir çok yörede yêr û yûrd olarak Kürtler tarafından kullanılıyor. Türkçe’de kullanılan yer kelimesi, şimdiki zamanda üzerinde bulunulan mevcut toprak parçasına atfen burası, bura, burada anlamına gelen Kürtçe’deki vêrê-, êre-lêrê-, vê derê kelimelerinden oluşmuştur. Ayrıca önemli bir terim daha vardır ki bu gerçeği daha çok yansıtıyor. Kürtler kendi baba ve ata topraklarını yansıtmaya çalıştığında “ûrt ocaxê bav û kalên min/ atamın ve babamın yurt ve ocağı” derler. İlk bakışta ûrt kelimesinin Türkçe ’deki yurttan türediği yanılgısına düşülür. Oysa her ikisi de erd kelimesinin farklı telaffuz edilme biçimlerinden başka bir şey değildir. 27  Kürtçe Etimolojisi toprak ismi terra kelimesidir. Kürtçe ile de yakından alakası vardır. Bunun Kürtçede birbiriyle bağlantılı iki anlamı vardır. Birincisi: Kürtçe deriye çerm, cesede ise term- denilir. Bilindiği gibi canlıların derisi onların kabuğudur. İşte bundan dolayı Kürtçe canlıların derisi (kabuğu) çerm- ve olarak adlandırılmıştır. Bu açıklamalardan yola çıkıldığında terra kelimesinin etimolojik kökü ile Kürtçede deri ve kabuk anlamına gelen çerm aynı kökene sahip oldukları anlaşılır. Term kelimesi sadece ceset ismi olarak sınırlı olmayıp yıldız ve gezegen isimlerine kadar kapsayıcı özellie sahiptir. Örneğin Kürtçe Termê Merxê Büyük ayı; Termê Nehê Küçük Ayı; Termê Mexilan Yedi Kardeş yıldız kümelerine verilen isimlerdir. Dikkat edilirse term sinonimi Kürtçede uzaya kadar uzanan geniş bir isim dizisi oluşturmuştur. Bu yüzden sadece Yer küresi ile sınırlı bir anlamda olmayıp yıldızları da kapsayan isim olduğu anlaşılıyor. İkinci bir benzerlik te erd/earth9 vb. kelimesidir. Proto Hint-Avrupaca er-, er-t-, er- -, ‚yer, toprak‘10 demektir. Kürtçe erd ‚toprak’ aslında er- ve dû- isimlerinden oluşan bileşik bir kelimedir. Er- toprak, dû- ise duman11 (ateş veya buhar) anlamındadır. Bretonca’da tersinden yani başa dou ve arkaya da ar getirilerek douar bileşik isimi oluşmuştur. Zaten Proto-Hint-Avrupaca toprağa *agros- denilir. Kürtçenin arhaik kelimeler barındıran özelliği bu bakımdan ayrı bir öneme sahiptir. Eski İngilizce eorþe, Orta dönme İngilizce erthe, Duch aarde, Eski Yukarı Almanca erda, Gotça airþa, Welsçe dear, Eski İzlandik jorö12, Danişçe ve İsveç dilinde jord vd. Hint-Avrupa dillerinde diğer bir toprak synonimi ise Land kelimesidir.( Goth. land, OE land, Sw. land, Dan. land, Du. land, OHG land vd.) Land kelimesinin etimolojisini de Kürtçede bulmak mümkündür. Hem de en orjinal biçimiyle kullanılmaktadır. Land Kürtçede beşik anlamına gelen landik- kelimesidir. Land aynı zamanda herhangi bir halkın veya topluluğun yaşadıkları yerin adı, yani ülkesi anlamındadır (England, Swisland, Deuchland vs.). Halkların yuvası ve beşiği üzerinde yaşadıkları ülkeleridir. Bundan dolayı tıpkı İranik bir kelime olan ...istan isminde olduğu gibi Halk adları ...land ile birleştirilmiştir. Bunun etimolojik geçmişi de Kürtçedeki beşik anlamında olan landik kelimesidir. Dördüncüsü ise kökü PHA g em-, g om- olan, Skt. kşam- ve Av. zām ’yer, yeryüzü’13 isimlerinden türeyen Kurdî zemîn kelimesidir. Hint-Avrupaca dilleri gurubu içerisinde olan bütün satam bölümü dillerinde zem- kelimesi kullanılıyor.(Gr. χθών- /chthώn, δημήτηρ/ Dimήtir, Phrg. ζεμελω- (zemelo), Thrk. σεμέλη/zemelo ‘toprak Ana’, Lith. žeme, Lett. zeme, ChSl. zemlja, SCr. zemlja, Pol. ziemia, Boh.země, Russ. zemlja, Farsça zemin, Kurdî zemîn). Hint-Avrupacanın satem grubu dillerindeki zā-, ze-, zo köküne bağlı yer ve toprakla ilgili çok sayıda isim ve sıfat mevcuttur. Örneğin: zevî- ‚tarla’, zimzim ‚topraktan çıkan ses’, zozan-, ’yayla’ zom- ‚kamp, oba, zol ‚taban’, zad ‚tahıl, gıda’, zebze ‚sebze’, zerzevat, zalût 9 Erd/earth kelimesi hemen hemen bütün Ön Asya ve Ortadoğu dillerinde kullanılmaktadır. Bunun Kürtçeden o dillere geçtiği anlaşılıyor. Çünkü o coğrafyada erd kelimesini kullanan Hint-Avrupa kökenli dili sadece Kürtler konuşur. Farsça veya diğer diller daha çok Zemin kelimesini kullanırlar. 10 Julius Pokorny, 332, 4. 11 Duman kelimesi Kürtçeden Türkçeye geçmiştir. Kürtçesi: dû, duman, dûkêl. 12 Jor kelimesi de Kürtçe’de halen kullanılıyor. Kürtçe oda anlamında jûr kelimesi kullanılır. Birisinin odaya girip yer alması için „ware jûrê/odaya gir” denilir. Jûr kelimesi yukarı anlamında da söylenir. Fakat yer anlamında kullanılması olayı dikkat çekicidir ve arhaik özelliklerini koruduğu anlaşılıyor. 13 M. H. Tebrîzî, Borhan Qâte, Etymological footnotes by Dr. M. Mo’ în, 4. Cilt, Amir Kabir Press, Tehran 1983: 1032; R. G. Kent, Old Persian-Grammer, 177, Text Lexicon, American Oriental Society, 1953. 28  Kürtçe Etimolojisi ‚mısır, darı’, zê ‚su akağı’, zegir ‚çakıl’, zêde ‚çok’, zahf ‚çok’, zahî ’zayi’, zal ‚hükümran’, zadegan ‚asil, soylu’, zagon ’kanun’, zalim ‚zalim’ vb. PHA g em-, g om- ‘toprak, yer’ ismi Kürtçede ax ‘toprak’, xol/xwalî ‘toprak, kül’ ve zem/zemîn ‘yer, toprak’ olmak üzere üç ayrı sinonimin türemesini sağlamıştır. Yukarda yer ile ilgili Hint-Avrupaca sinonimlere bakıldığında İrişçe du, dune, Walesçe dyn kelimelerinin Kürtçede dünya anlamına gelen dunê kelimesi okunur. Dünya kelimesinin Arapça kökenli olduğu biliniyor. Kürtçeye yansıması normaldir, çünkü Araplar ve Kürtler çok eski tarihlerden beri yanyana yaşıyorlar. Hurr. eše- ’yer, toprak’ isminde Kurdî hem erd ’toprak, yer’ hem de ax ’toprak’ isimleri vurgusu vardır. Muhtemelen Hint-Avrupaca ve Hurrice müşterek köken söz konusudur. UR kura-/kra-, qi(u)ra- ’yer, yeryüzü, dünya’ sözcüğü Kurdî kûre ’ocak, yuvarlak ve yüksek dağlar’ anlamındadır ve hatta dünya küresine de kûre denilir. 29 

AKP’nin bu hafta Cumhur İttifakı’na davet etmesi beklenen Hüda-Par’ın bu talepleri parti programında yer aldı. HDP’nin kapatılmasını isteyen MHP’nin tavrı merak konusu oldu...

Veli TOPRAK

Yayınlanma: 05:30 - 13 Mart 2023 Güncellenme:

Cumhur İttifakına katılması beklenen Hüda-Par, Cumhurbaşkanlığı seçiminde Erdoğan'a destek verme kararı aldı. Hafta içinde AKP'den Genel Başkan Vekili düzeyinde son teklif götürülecek. Hüda-Par'ın güçlü olduğu Batman veya Diyarbakır'da bir ismin AKP'den milletvekili adayı gösterilmesi önerilecek. Hüda-Par, “Hizbullah'ın siyasi uzantısı” olarak eleştirilirken Genel Başkanı Zekeriya Yapıcıoğlu da “Hizbullah bana göre terör örgütü değildir” demişti. Partinin 2021'de yayınladığı programında yer alan “Türklük” karşıtı öneriler tepkilere neden olmuştu.

Zekeriya Yapıcıoğlu

TÜRKLÜK ANAYASADAN ÇIKSIN!

2018 seçimlerinde toplam 157 bin oy alan partinin önerilerinden bazıları şöyle: “Kürtçe ikinci resmi dil olarak kabul edilmeli, Kürtçe eğitim dili olmalıdır. ‘Ne Mutlu Türküm Diyene' gibi yazılar silinmeli, ‘Bir Türk dünyaya bedeldir' şeklindeki ırkçı söylemlere son verilmelidir. Anayasa ve sistemin bütün resmi literatürüne hakim olan Türklük esaslı ayrımcı söylem terk edilmelidir. Said-i Nursi, Şeyh Said ve Seyyid Rıza gibi Kürt alimlerine zulmedildiği resmen kabul edilmeli ve özür dilenmelidir.”

AKPANAYASABatmanDiyarbakırHDPKürtçeMHPTerörterör örgütü

Artık biri bana “Ya nedir şu Kürt sorunu?” diye sorsa, hiç uzatmadan “Çocuğuna istediğin ismi verememektir” diyeceğim.

Diyarbakır’da, bebeğine Zazaca “Seher vakti, sabah” anlamına gelen “Şewra” adını vermek isteyen bir aile, ‘W engeline’ takılmış.  Bebeğin babası çareyi ‘W’ yerine iki tane ‘V’ ile yazdırmakta bulmuş ama bu haliyle de “Şevvra” anlamını kaybetmiş oldu.   

Bu uygulamayla ilk defa karşılaşmıyoruz maalesef; nüfus cüzdanına yazıldığı haliyle her iki dilde de hiçbir anlama sahip olmayan binlerce isim var… Bu isimlerden “Mutasyona Uğramış Kürtçe İsimler Sözlüğü” adıyla bir sözlük hazırlansa, kanımca Kürtlerin yıllardır cebelleştiği asimilasyon politikalarına dair trajikomik bir vesika ortaya çıkarılmış olur.

Uygulamanın gerekçesi

Nüfus Müdürlüklerinin bu uygulamasının esas gerekçesi 1928 tarihli “Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun”… Arap harfleri yerine Latin harflerinin kullanılmasını amaçlayan bu kanun, Hakkâri Asliye Hukuk Mahkemesi’nin “X, W ve Q” harflerini içeren Kürtçe isimlerin nüfus cüzdanlarına yazılamayacağına dair kararına gerekçe yapılmış ve bu karar Yargıtay’ın ilgili Hukuk Dairesi tarafından da yerinde görülerek onanmıştı. İçişleri Bakanlığı da Yargıtay’ın onama kararından sonra yayınladığı bir genelgeyle “X, W ve Q” harflerini içeren Kürtçe isimlerin nüfus cüzdanlarına yazılamayacağını tüm Nüfus Müdürlüklerine bildirmişti.

“Kürdistan” “Helin” olmuştu

Bu genelgeden sonra çözüm süreçleri, açılımlar falan olmuş, uygulama zaman zaman esnemiş ama bu uygulamaya cevaz veren ilgili mevzuatta herhangi bir değişiklik yapılmamıştı. Dolayısıyla Nüfus Müdürlüklerine ‘X, W ve Q’yi özgürleştirecek yeni bir genelge de gönderilmemişti.

Hatırlayacaksınız, bir ara Urfa’da bir çocuğa “Kürdistan” ismi dahi verilebilmiş, daha sonra çocuğun babasına dava açılmış, baba tutuklanmış, sonunda da bu “Kürdistan”, mahkeme kararıyla, “Helin” olarak değiştirilmişti.  

Ancak Türkçe harfleriyle yazılabilen Kürtçe isimlerde (şapkalı harfleri saymazsak) herhangi bir engel çıkarılmıyor. Yani isterseniz çocuğunuza rastgele seçilmiş beş harfi yan yana getirmek suretiyle, “ĞJÇAP”  gibi bir isim verebilirsiniz. Çünkü bu beş harf yan yana ne kadar anlamlıysa “ŞEVVRA”  da o kadar anlamlı. Yani anladığım kadarıyla nüfus memurları Türk Dil Kurumu’nun Büyük Türkçe Sözlüğü’ne bakıp anlam yoklaması yapmıyor.

Mutasyona uğramış isimler

Haberini okuyunca minik bir sözlük hazırlamaya karar verdim. Sözlük şöyle olacak:

(Kısaltmalar: Kü: Kürtçe)

A: Ahin: 1. Herhangi bir anlamı yok. 2. Kü.Toprak, ah, ah çekmek. 3. Kü. Bir kız ismi (Axîn).

B: Baver: 1. Herhangi bir anlamı yok. 2. Kü. İnan, itikat. 3. Kü. Bir erkek ismi. (Bawer).

C: Cigerhun: 1. Herhangi bir anlamı yok. 2. Kü.Bir erkek ismi (Cegerxwîn).

Ç: Çiya: 1. Herhangi bir anlamı yok. 2. Kü.Dağ. 3. Kü. Bir erkek ismi (Çiya). (Çiya, mutasyona uğramaktan kurtulmuş, Kürtçe yazım kurallarına da uygun.)

.

H: Hebat: 1. Herhangi bir anlamı yok. 2. Kü. İş, işlerlik. 3. Kü. Bir erkek ismi (Xebat).

.

Ş: Şevvra: 1. Herhangi bir anlamı yok. 2. Kü. Sabah, seher vakti (Şewra).

.

V: Velat: 1. Herhangi bir anlamı yok. 2. Kü. Ülke, vatan. 3. Kü. Bir erkek ismi (Welat).