Nobel Ödülü Alan Türk Bilim Adamları Kimlerdir

Hamdi Suat Aknar’dan, Kemal Cenap Berksoy’a ve Aziz Sancar’dan Veli Lök’e

Nobel Ödülü, Alfred Nobel’in vasiyetnamesiyle, 29 Haziran 1900 günü, Stockholm, İsveç’de kurulan Nobel Vakfı tarafından, “insanlığa hizmet edenleri ödüllendirmek” için verilen ödüllerdir. Alfred Nobel'in vefatının beşinci yıldönümü olan 10 Aralık 1901'de ilk Nobel Ödülü verilmiştir. Dünyanın en saygın ödüllerinden birisi olan Nobel Ödülünü kazananlar, her yıl 10 Aralık ta açıklanmaktadır (1-3).

Amacımız, Nobel Ödülleri ile ilgili özet bilgi vermek ve 1932 yılında, Prof. Dr. Hamdi Suat Aknar’ın İsveç Nobel Komitesi tarafından “aday seçici” “nominatör” olarak görevlendirilmesi ile başlayan Türk Tıp bilimcilerinin Nobel Ödülleri ile ilgili, günümüze ulaşan süreçteki, öyküsüne dikkat çekmektir.

1. Nobel Kardeşler Nobel Ödüllerinin Kısa Öyküsü

1870 yılında Nobel Kardeşler; Alfred (1833-1896), Robert (1829-1896), Ludvig Emmanuel (1831-1888) ve Emil (1840-1964) Rusya’da Petersburg kentinde silah yapımı, nitrogliserin, dinamit ve kerosen-gazyağı üretimi işi yapmaktaydı (4).

Azerbaycan Petrolleri

1877 yılında Nobel kardeşler Bakü’ye gelerek şirket kurmuşlar “Nobel Kardeşler Petrol Üretim Şirketi”(Nobel Brothers Petroleum Production Company, NBP) ve petrol üretimi, taşıması ve ticareti işine başlamışlar. Böylece, Azerbaycan, Bakü’de çok büyük bir varlık “servet” sahibi oldular (5). 

"İnsanlığa En Büyük Yarar için" Nobel Ödülleri

"Geçmiş yıllarda yaptıkları -patlayıcı işinden- pişman olmuşlar ve petrolden elde ettikleri geliri”, “insanlık yararına kullanmak”amacı ile "Barış, bilim, edebiyat, insanlık"  için “Nobel Ödülü” kurdular. Özellikle, 1890'da Azerbaycan Balakhanı petrol bölgesi Nobel petrol kuyuları ve işletmeleri, bu varlığın ana kaynağını oluşturturdu (6).

Nobel Vakfı

İlk Nobel Vakfı çalışmaları,  Alfred Nobel tarafından, Stockholm'de başladı {27 Kasım 1895-ve 30 Aralık-1896), Alfred Nobel’in isteği ile 1900 yılında kuruldu ve "vasiyet yoluyla kullanıma sunulan varlıkları” yönetmektedir.

Nobel Ödülü’nün amacı, “insanlığa hizmet edenleri” ödüllendirmektir. Nobel Ödülleri,  “Fizik, Kimya, Tıp ve Fizyoloji, Edebiyat, Ekonomi ve Barış" alanlarında Ödülü almayı hak eden kişi ya da kuruma, madalya, diploma ve para ödülü olarak verilir (7).

Ödüllerin belirlenmesinde, yetkili kuruluşlar şöyledir:

• Fizik, Kimya, Ekonomi Ödüller: İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi
• Fizyoloji ve Tıp Ödülleri: Karolinska Enstitüsü
• Edebiyat Ödüller: Norveç Nobel Komitesi
• Barış Ödüller: Norveç Parlamentosu

Nobel Barış Ödülü için koşullar

Norveç Nobel Komitesi, adayların ve Nobel Barış Ödülü sahiplerinin seçiminden sorumludur. Komite, Storting (Norveç parlamentosu) tarafından atanan beş üyeden oluşur ve Nobel Barış Ödülü, Oslo, Norveç'te verilir. Buna karşın, Nobel Fizik, Kimya, Fizyoloji-Tıp, Edebiyat ve ekonomi ödüller Stockholm, İsveç'te verilir (8-10).

Nobel Barış Ödülü için adaylık, aday göstermeye hak kazanan herhangi bir kişi tarafından sunulabilir. Nobel Barış Ödülü için kişi ya da kurum kendini aday gösteremez (8-10). Aday gösterebilecekler şöyledir:

• Devlet başkanları, ulusal meclis, ulusal hükümet üyeleri (Bakanlar)
• Lahey Uluslararası Adalet Divanı ve Uluslararası Daimi Tahkim Mahkemesi üyeleri,
• Uluslararası Hukuk Enstitüsü üyeleri,
• Üniversite Profesörleri,
• Üniversite Rektörleri,
• Barış Araştırma Enstitüleri ve Dış Politika Enstitü Müdürleri,
• Nobel Barış Ödülü'ne aday gösterilen kişiler,
• Nobel Barış Ödülü'nü kazanan kuruluşlar için ana yönetim kurulu üyeleri,
• Norveç Nobel Komitesi'nin yeni ve eski üyeleri,
• Norveç Nobel Komitesi'nin eski “Danışmanları” Nobel Ödülü almaya kendilerini aday gösterebilirler.

2. Türkiye ve Nobel Ödülleri

Bugüne dek, Türkiye doğumlu 2 kişi doğrudan doğruya Nobel Ödülü alabilmiştir.

a. Orhan Pamuk: Bunlardan ilki Orhan Pamuk'tur (1952, İstanbul), 2006 Nobel Edebiyat Ödülü’nü almıştır.

b. Aziz Sancar: İstanbul Tıp Fakültesi’ni 1969 yılında bitirmiş olan Aziz Sancar'dır (1946, Savur, Mardin).

Prof. Dr. Aziz Sancar, ABD’nin Caroline Üniversitesi öğretim üyesi olarak,  2015 Nobel Kimya Ödülü'nü almış, daha sonra aldığı Ödülü Ankara’ya getirerek Atatürk Anıtkabir Müzesi’ne armağan etmiştir. 2015 Nobel Kimya Ödülü’nü Aziz Sancar ile birlikte Paul Modrich (ABD) ve Tomas Lindahl (İsveç) almıştır.

c. Ahmet Üzümcü (Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü): Ahmet Üzümcü’nün başkanlık döneminde, Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü, 2013 yılı Nobel Barış Ödülü’nü kazanmıştır.

d. Tevekkül Karman (Tawakkol Karman) (Yemen doğumlu): 2011 yılında Nobel Barış Ödülü’nü almış Yemen doğumlu Tevekkül Karman (Tawakkol Karman); 2012 yılında Türk vatandaşlığına geçmiştir. Tevekkül Karman (Tawakkol Karman); Nobel Barış Ödülü’nü alan en genç kadındır.

3) Azerbaycan ve Nobel Ödülü

a)  Lev Landau: Azerbaycan Petrollerinin işletilmesi ile varlık sahibi olan Nobel Kardeşlerin kurduğu Nobel Ödülünü, Azerbaycan, Bakü doğumlu bir kişi alabilmiştir. Azerbaycan, Bakü doğumlu Rus ve Yahudi “Matematikçi” Lev Landau (1908-1968) 1962 Nobel Ödülü'nü almıştır.

4) Türkiye’den Diğer Tıp Nobel Ödül Adayları

Nobel Ödülleri, evrensel insan sağlığı açısından özellikle “Tıp alanında” büyük saygınlık, önem ve değer taşır.

Türkiye’nin, son 200 yıl içerisinde, Tıp alanındaki çağdaşlaşma çalışmalarının sonucunda, evrensel bilime katkılarını; yenilikçi (innovation) ve buluşçu (inventive) açılarından değerlendirmek çok kolay değildir.

Burada, Türkiye kaynaklı bilimsel çalışmalar, buluşlar, evrensel bilgilere katkı, evrensel düzeyde bir toplumsal halk sağlığı ve sağlık sorunun çözümünü sağlamak ya da yeni ufuklar açmak önem gösterir.

a) Prof. Dr. Kemal Cenap Berksoy: Tıp alanında Türkiye’den Nobel Tıp Bilim Ödülü’ne ilk aday, 1932 yılında İsveç Nobel Komitesi tarafından “seçici” “ nominatör” görevi verilen Prof. Dr. Hamdi Suat Aknar tarafından, İstanbul Tıp Fakültesi’nden “sekretin” hormonunu bulan Prof. Dr. Kemal Cenap Berksoy aday seçilmiş ve dünya çapında seçilen 111 aday içerisine girmiştir (11-13).

Prof. Dr. Hamdi Suat Aknar: İstanbul Tıp Fakültesi Patoloji Bölümü Başkanı ve Türkiye’de Tıbbı Patoloji’nin kurucusudur (1904). İsveç Nobel Komitesince “aday seçici” görevi verilen (1932), Türkiye’nin ilk “Nobel Tıp Ödülü adayını” belirleyen Prof. Dr. Hamdi Suat Aknar, 1933 yılında üniversite dışında bırakılmıştır (13). O günden bu yana, Türkiye adına ya da başka ülkeler adına Nobel Tıp Ödülü almayı başaracak Türkiye kökenli bilim insanımızı bekliyoruz.

b. Gökhan Hotamışlıgil: GökhanHotamışlıgil, obezite, diyabet, karaciğer yağlanması, kalp-damar hastalık-ları gibi metabolik hastalıkların mekanizmaları üzerinde çalışmaktadır. Lipokin’i bulmuştur (2008 (14,15).

c. Bahri Karaçay: Ölümcül Alexander hastalığına gen tedavisi geliştiren çalışmaları yürütmektedir (16).

5)  Türkiye’nin Nobel Barış Ödülü Adayları

a. Mustafa Kemal Atatürk: 12 Ocak 1934 günlü Elefterios Venizelos’un mektubu ile Nobel Barış Ödülü adayı gösterilmiştir (17).

b. Mustafa İsmet İnönü: 1967 yılında, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından Nobel Barış Ödülü adayı gösterilmiştir (18,19).

c. Mahmut Dikerdem (Büyük Elçi): Avrupa Konseyi Asamblesi (27 Haziran 1984, Oslo), bir grup Konsey üyelerince, Mahmut Dikerdem (Barış Derneği Başkanı)  Nobel Barış Ödülü adayı gösterilmiştir (20).

d. Güncel olarak Türkiye’den Prof. Dr. Veli Lök, “adli tıp” alanında, bilimsel olarak geç dönem “işkence fizik  izlerini” saptayan, “buluş” niteliğinde yöntemler geliştirmiş (sintigrafi ve iğne biyopsisinin patolojik inceleme yöntemleri), böylece evrensel “işkenceye karşı savaşta”, BM tarafından kabul edilen “İstanbul Protokolü” nün kabulündeki liderliği ile Nobel Barış Ödülü adayı olmayı hak etmiştir (21,22).

6.Türkiye’nin Nobel Edebiyat Ödül adayları

a. Yaşar Kemal: Nobel Edebiyat Ödülü adayı ilk Türk yazar oldu (1973) ve birçok kez aday gösterildi (23).

b. Leyla Erbil: Türkiye'den Nobel Edebiyat Ödülü adayı ilk kadın yazar Leyla Erbil oldu (2002, 2004) (24).

c. Yaşar Kemal, Leyla Erbil ve İlhan Berk (2008, PEN): PEN Türkiye Merkezi, Nobel Edebiyat Komitesi’nin daveti üzerine, Yaşar Kemal, Leyla Erbil ve İlhan Berk, 2008 Nobel Edebiyat Ödülü adayı oldu (2008) (25).

7. Nobel’e aday gösterilen diğer Türk bilim insanları

a. Atakan Peker: “Sıvı metal” teknolojisi üzerine çalışmaktadır (26).

b. İlhan Akyıldız: Mobil teknolojilerin geleceğine yön veren çalışmaları yürütmektedir (26).

Sonuçlar

Nobel Ödüllerinin 1901 yılında verilinceye dek olan süreçte, İsveçliler ile Türkler arasındaki tarihsel dostluk bağları açısından bakılırsa, bu konuda çok değerli ve unutulmaz ilişkilerin olduğunu görürüz.

• Örneğin,  İsveç Kralı Demirbaş Şarl (1682-1719) ve Türkçenin kaynaklarını bulan Strahlenberg (1676–1747) anımsanmalıdır.

• Demirbaş Şarl, Poltova Savaşı (1709) sonrası Osmanlı Devleti’ne sığınarak 5 yıl Bender (Moldova) de konuk olarak yaşamıştır.
• Strahlenberg, Poltova Savaşı’nda esir düşmüş, Ruslar tarafından gönderildiği Sibirya, Kuzey - Doğu Asya’da Türkçe’nin yazılı kaynaklarına ulaşarak, yayınladığı olağanüstü değerli yapıtları ile, “unutulmaz” biçimde Türk Tarihine geçmiştir.
• Strahlenberg, 1730 yılında İsveç'e dönünce yazdığı “Das Nord-und Ostliche Theil von Europa und Asia” (Asya ve Avrupa'nın kuzey ve Doğu Kıyıları) adlı kitabında; Türkçe kapsamındaki “kaynak” “orijinal” dil ve kültürleri işledi, Orhun Yazıtlarını (Orhun Anıtlarını) ilk kez duyurdu (27).
• İsveçli Nobel Kardeşler, 1890’lı yıllarda, Azerbaycan’daki “Nobel Petrol Şirketi” ile elde ettikleri büyük maddi varlıklarını, 1900 yılında kurdukları Nobel Vakfı ve Nobel Ödülleri ile “insanlığa en büyük yarar için çalışan bilim, tıp ve kültür” insanlarını desteklediler.

Türkiye açısından bakacak olursak; Tıp alanında, büyük başarılara imza atan Türkler, son 200 (1827-2022) yıl içinde tıp alanında ilerleme çabaları ve elde edilen büyük başarılar, Nobel Tıp ve Barış Ödülleri'ne henüz yansımamıştır.

• Türkiye’nin ve Türk bilim insanlarının uluslararası saygınlığına da etkisi olacak bu ödüllerin, Türkiye’ye gelebilmesi için, diğer ülkelerdeki gibi, bilim insanlarımızın tanıtımı, çalışmalarının “bilimsel değerlerinin” vurgulanması, “ödül siyaseti” yürütülmesi, v.b çalışmalara da gereksinim vardır.
• “Altının değerini sarraf anlar” atasözünde olduğu gibi, bilim insanlarımızın bilimsel çalışmalarının “değerinin” belirlenmesi için de, yeterli “nitelik” ve “saygınlıkta” bilim insanlarına, sosyal ve bilimsel çevreye gereksinim vardır. 
• İsveç Nobel Komitesi’nin Türkiye Tıp Fakültelerinden görev vereceği “aday seçicilerin” “niteliği” de önemlidir.
• Örneğin 1932 yılında İsveç Nobel Komitesi’nin görevlendirdiği ve Prof. Dr. Kemal Cenap Berksoy’u aday olarak bildiren, Türkiye’de Çağdaş Patolojinin kurucusu Prof. Dr. Hamdi Suat Aknar böyle bir bilim insanıdır (11-13).
• Sonuç olarak, güncel bilgilerin ışığında, Atatürk’ün Cumhuriyet Türkiyesi’nin yetiştirdiği örneğin, Prof. Dr. Veli Lök gibi pek çok değerlerimizin, bilimsel ve sosyal alandaki, “evrensel boyuttaki” bilimsel çalışmaları ile “Nobel Barış Ödülü’nü alabilecek “yeterlikte” olduğu açıkça görülmektedir (21,22)

----------------------

Kaynaklar

1) https://stringfixer.com/tr/Nobel_Foundation

2) http://nobelprize.org/nobelfoundation/history/lemmel/index.html

3) https://www.nobelprize.org/

4) Jennifer Rosenberg J. History of the Nobel Prizes. https://www.thoughtco.com/history-of-the-nobel-prizes-1779779

5) Kurban V. Nobeller Nobel Ödülü ve Bakü Petrolleri. İstanbul: Yeditepe yayınevi. 2013;344.

6) Azerbaycan'da petrol endüstrisi. https://stringfixer.com/tr/Baku_oil_fields

7) Jennifer Rosenberg J. History of the Nobel Prizes. https://www.thoughtco.com/history-of-the-nobel-prizes-1779779

8) Nomination and selection of Nobel Peace Prize laureates. NobelPrize.org.

9) https://www.haberler.com/haberler/nobel-nedir-hangi-alanlarda-nobel-verilir-nobel-13647086-haberi/

10) Nobel Barış Ödülü adaylığı. https://www.nobelprize.org/nomination/peace/

11) Akgün B. Üsküdarlı Bir Hekim: Ord.Prof.Dr. Kemal Cenap Berksoy (1876-1949) Uluslararası Üsküdar Sempozyumu V, 1-5 Kasım 2007,

12) Yasinoğlu E. Kemal Cenap Berksoy. (1876-1949). Nobel Medicus 2017:13 (2):83-86.

13) Canda MŞ. Hamdi Suat Aknar, Nobel Ödülü Nominatörü Seçilmesi. https://www.facebook.com/ajansbakircay/posts/708898697123652

14) https://www.hepsiburada.com/kesfet/nobel-alan-turkler-kimlerdir/

15) https://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6khan_Hotam%C4%B1%C5%9Fl%C4%B1gil

16) https://www.hepsiburada.com/kesfet/nobel-alan-turkler-kimlerdir/

17) Kalyoncu AF. https://fikir.news/yazarlar/ataturk-de-nobel-baris-odulune-aday-gosterilmisti/ (https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-53964004)

18) https://www.karar.com/karar-biyografi/ismet-inonu-kimdir-nereli-hangi-cephede-savasti-ne-zaman-oldu-1644638)

19) (https://onedio.com/haber/ismet-inonu-kimdir-nerelidir-mustafa-ismet-inonu-nun-kisaca-hayati-ve-olumu-1011783)

20) (Türkiye Postası 13 Julı 1984, Nummer 35, Berlin 44).

21) Canda MŞ. Prof. Dr. Veli Lök ve Nobel Barış Ödülü. https://www.ajansbakircay.com (5 Nisan 2022, Salı).

22) Canda, MŞ. Prof. Dr. Veli Lök'ün (9 Şubat 1932, İzmir- ) Biyografisi. Türkiye Kalça Cerrahisi Dergisi (TJHS) 2022;2(1):1.

23) https://www.haberturk.com/yenimedya/haber/1137207-turkiyenin-nobel-karnesi

24) https://www.haberturk.com/yenimedya/haber/1137207-turkiyenin-nobel-karnesi

25) https://www.haberaktuel.com/2008-nobel-odulu-icin-adaylar-belli-oldu-haberi-111133.html

26) https://www.hepsiburada.com/kesfet/nobel-alan-turkler-kimlerdir/

27) Strahlenberg, Philipp Johann von. Das Nord-und Ostliche Theil von Europa und Asia. 1730;438.

Prof. Dr. Aziz Sancar, Mardin'in Savur ilçesinde, ana dili Arapça olan orta gelirli bir çiftçi ailesinin sekiz çocuğundan yedincisi olarak dünyaya geldi. Anne-babasının okuma yazma bilmediğini söyleyen Sancar "Ancak eğitimin önemini biliyorlardı ve çocuklarının tümünün eğitim alması için ellerinden geleni yaptılar" diyor. İlk eğitimini Mardin'de tamamladı. İyi bir öğrenci olmasının yanısıra lise futbol takımında kalecilik de yaptı ve Genç Milli Futbol takımı denemelerine çağrıldı.

1963'te girdiği İstanbul Tıp Fakültesi'ni 1969'da bitirdikten sonra Savur'da iki yıl sağlık ocağında hekimlik yaptı. Daha sonra Dallas'a giderek Dallas Texas Üniversitesinde Moleküler Biyoloji dalında doktora yaptı. Yale Üniversitesi'nde DNA onarımı dalında doçentlik tezini tamamladı. Daha sonra DNA onarımı, hücre dizilimi, kanser tedavisi ve biyolojik saat üzerinde çalışmalarını sürdürdü. 415 bilimsel makale ve 33 kitap yayınladı.

Kendisi gibi biyokimya profesörü ve öğretim üyesi olan Gwen Boles Sancar ile evlidir. Eşiyle birlikte ABD'de okuyan Türk öğrencilerine yardım etmek ve Türkiye-Amerikan ilişkilerini geliştirmek amacıyla Aziz&Gwen Sancar Vakfı'nı kurmuştur. Vakfın ABD'nin Kuzey Carolina eyaletinde "Carolina Türk Evi" isimli bir öğrenci misafirhanesi de bulunmaktadır.

Ödülleri ve Başarıları

ABD Ulusal Bilim Vakfı (National Science Foundation) Genç Araştırmacı Ödülü (1984)

Amerikan Fotobiyoloji Derneği (American Society for Photobiology) Ödülü (1990)

ABD Ulusal Sağlık Enstitüsü (National Institutes of Health) Ödülü (1995)
TÜBİTAK Ödülü (1997)

ABD Fen ve Sosyal Bilimler Akademisi (American Academy of Arts and Sciences) Ödülü (2004)

ABD Ulusal Bilimler Akademisi üyesi (2005)

TÜBA (Türkiye Bilimler Akademisi) Ödülü (2006)

Vehbi Koç Ödülü (2007)

7 Ekim 2015'te Nobel Kimya Ödülü

Ig Nobel Ödülleri, adını 'Ignoble' yani 'değersiz' kelimesinden alan ve ABD'nin en köklü üniversitelerinden Harvard'ın ev sahipliğinde 32 yıldır süren bir gelenek. İlk kez 1991 yılında dağıtılmaya başlanan bu ödüller tıpkı Nobel Ödülleri gibi bilimsel kategorilere sahip. Biyoloji, kimya, ekoloji, tıp, ekonomi, barış ve fizik gibi birçok dala sahip olan Ig Nobel Ödülleri'nde yüz gülümseten, yaratıcı, değersiz gibi görünen ancak insanlığa ve dünyaya faydalı fikirler üzerine bilimsel araştırma yapan bilim insanları ödüllendiriliyor. Çoğu zaman "Nobel'in parodisi" olarak anılan Ig Nobel Ödülleri'nde kazananların ödülleri Nobel ödüllü kişiler tarafından veriliyor. 

"Benim araştırma alanım yaşam kalitesi araştırmaları. Başka bir deyişle, hastaların bir tedaviyi veya operasyonu nasıl değerlendirdikleri benim araştırma alanım. Hastaların öznel duygularını ele almak ve takdir etmek, giderek daha önemli hale geliyor. Yaşam kalitesini ölçmek için yüz plastik cerrahisi ve kulak, burun ve boğaz tıbbı alanında anketleri doğrulayabildik. Şu anda bir terapinin sonucunu etkileyen psikolojik bileşenleri araştırıyoruz."