Peygamberlere Gönderilen Suhuf Sayıları

Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer , p. DOI Number: monash.pw ISSN: , ANKARA-TURKEY Article Info/Makale Bilgisi  Received/Geliş: Accepted/Kabul:  Referees/Hakemler: Doç. Dr. Mevlüt ERTEN - Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman ALTUNTAŞ This article was checked by iThenticate. KUR’AN’DA PEYGAMBERLERE GÖNDERİLEN ‘SUHUFLAR/KİTAPLAR’ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME Mehmet ALTUNTAŞ* ÖZET Arapça’da bir veya birkaç sayfadan oluşan risale ve kitap için kullanılan sahife kelimesi, Kur’an’da kişinin yaptığı işlerin kaydedildiği “amel defteri”, “ana kaynak”, Kur’an, Zebur, Tevrat, İncil ve diğer ilahî kitapları ifade eden geniş bir anlam dünyasına sahiptir. Kur’an yazıya geçirildikten sonra “mushaf”, “kitap” ve “suhuf” diye adlandırılmıştır. Ancak “suhuf” ismi zamanla kullanımdan kalkmış, yerini “mushaf” ve “Kur’an” isimlerine bırakmıştır. Allah, bütün peygamberlere aynı dini gönderdiği için ilâhiyyât ve nübüvvet gibi temel inanç konularında ilahî kitaplar arasında bir uyum ve ahenk söz konusudur. Bir diğer ifadeyle sonraki peygamberin getirdiği ilahî mesajlar, kendisinden önceki peygamberlerin getirdiği mesajlarla içerik olarak aynıdır. Bu gerçek pek çok ayette Kur’an’ın önceki kitapları doğrulayıcı ve tasdik edici olduğuna işaret edilerek dile getirilmiştir. Bu durum klasik bilgilerin aksine, önceki peygamberlere gönderilen suhufların konu ve hacim bakımından daha fazla olduğuna işaret etmektedir. Kur’an, hadislerde kendilerine suhuf verildiği ifade edilen Hz. Âdem, Hz. İdris, Hz. Şit ve Hz. İbrahim dışında başka peygamberlere de kitap gönderildiğini belirtmektedir. Öte taraftan Kur’an’a bakıldığında kitap verilme hususunda peygamberler arasında nebi-resul ayrımı yapılmadığı, bu anlamda hem nebilere hem de resullere kitap gönderildiği anlaşılmaktadır. Önceki peygamberlere gönderilen kitaplar Kur’an’da daha çok “kitâp”, “suhuf” ve “zübür” kelimeleriyle ifade edilmiştir. Suhufların sayıları ve hangi peygamberlere gönderildiği konusunda Kur’an’da ve hadislerde net bir bilgi bulunmamaktadır. Bu makalede “suhuf” lafzı ele alınıp, bu kelimenin Kur’an terminolojisinde hangi anlamlarda kullanıldığı tespit edilmeye çalışılacaktır. Akabinde önceki suhuflarla ilgili olarak müfessirlerin görüşlerine yer verilecek, daha sonra bu görüşlerin karşılaştırmalı bir değerlendirmesi yapılacaktır. Anahtar Kelimeler: Kur’an, Suhuf, Mushaf, Nebi, Resul, Zübür. * Yrd. Doç. Dr. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tefsir Anabilim Dalı, El-mek: [email protected] 2 Mehmet ALTUNTAŞ AN EVALUATION ON SUHUF/BOOKS SENT TO THE PROPHETS IN QURAN ABSTRACT In Arabic, while the word ‘sahife’ which is used for books and booklets composed of one or a few pages, it has a broad range of meaning in Quranic terminology such as; “book of deeds” which contains the record of person’s all actions, “main source” and for the holy books like Quran, Zabur, Torah and Bible. After Quran was written down, it is named with the words; Mushaf, Kitab and Suhuf. But in time the term Suhuf was non-used, and gave its place to the names Mushaf and Quran. Allah has sent the same religion to all prophets therefore holy books are in harmony and accordance in core belief issues such as theology and being a prophet. In other words, the message that one prophet brings is the same as with those messages which are brought by former prophets. This reality is mentioned in many verses by indicating that Quran is comfirmatory of previous scriptures. This case, contrary to classical understanding, attests that previous suhuf included more subjects and large volumes. Quran states that books were sent to some other prophest in addition to Hz. Adam, Hz. Idris, Hz. Sheth and Hz. Abraham which are told to be sent suhuf in Hadiths. On the other hand, when Quran is read it is understood that, there is no difference between Rasuls and Nabis in regard of sending books and books are sent to both Rasuls and Nabis. Books which are sent to previous prophets are expressed mostly as “kitâb”, “suhuf” and “scripture” in Quran. There is no precise information in Quran and Hadiths about the number of suhuf and to whom they were sent. In this article the term suhuf and in which meanings this word was used in Quranic terminology will be studied to determine. Subsequently, opinions of mufassirs concerning suhuf will be included then these opinions will be comparatively evaluated. STRUCTURED ABSTRACT 1. Meaning of the Word “Sahîfa” The word “sahîfa” stands for a single page and may also refer to several written pages or a book as well. In the Holy Qur'an, the scriptures revealed to the prophets are generally expressed with the words “suhuf", “kitab” and “zubur”. Certain commentators e.g. Al-Samarqandī (d. /), Al-Qurtubi (d. /) and Elmalılı (d. ), states that the word “suhuf” used in the Qur'an comes to mean the books/scriptures revealed to the prophets in some verses. In the Constitution of Medina drafted by the Prophet Hazrat Muhammad between Muslims, Jews and pagans, the word “sahîfa” is used eight times to denote the document whereas it is two times referred to as “kitab”. However, the word sahîfa was used to point out the books on Hadith written in the early period of Islam. This type of use of the word “sahîfa” in the field of hadith gives us a clear idea about the meaning and Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer Kur’an’da Peygamberlere Gönderilen ‘Suhuflar/Kitaplar’ Üzerine Bir Değerlendirme 3 nature of this word. Moreover, the Qur'an which Abū Bakr caused to be written by a committee was also named as “Suhuf”. “These copies of Suhuf (that I wrote) stayed with Hazrat Abu Bakr until he died. Then they were passed on to Hazrat Umar RA and after that to Hafsah Bint Hazrat Umar” (Bukhari, Fedailu'l-Qur'an, 3) For this hadith, A'zami comments “Once complete, the compiled Qur’an was placed in the ‘state archives’ under the custodianship of Abu Bakr This compilation was termed “Suhuf”. (A’zami, , p. ). Nevertheless, the word suhuf has undergone a semantic restriction over time, and has become a word used to denote only the suhufs revealed to the prophets Adam, Idris Seth and Abraham instead of the Torah, the Psalms, the Bible, the Qur'an and other holy scriptures. The fact that the word suhuf is defined as "a small, thin book consisting of several pages" has led to the emergence of a wrong understanding on the content and volume of the previous suhufs/books. 2. Sahîfas/Books Revealed to Preceding Prophets In his Sahih, Ibn Hibban (d. /) conveys a hadith from Abu Dhar al-Ghifari that provides information about the names and the number of sahîfas (pages) of the scriptures revealed to the prophets (Ibn Hibban, II/). However, the hadith scholars deemed this hadith as unreliable due to the reference to Ibrahim b. Hisham al- Ghassani, and cast aspersions such as "He is someone who tells a lot of lies." on this person. Al-Alusi, an interpreter of Qur'an, (d. /) is also among those who approach cautiously to this hadith, saying "Allah only knows whether or not this hadith is authentic". Nevertheless, there are a good number of commentators who made reference to this hadith in their works. In this hadith, first the word “kitab” and then the word “sahîfa” is used in the following statement: “O Rasulullah! How many kitabs (books) has Allah Almighty sent down?' He replied: 'He revealed one hundred and four kitabs. He revealed fifty sahîfas to Seth, thirty sahîfas to Idris, ten sahîfas to Abraham and ten sahîfas to Moses before the Torah.” The fact that the word “sahîfa” is used to mean “book” in this hadith shows that this word is used in the sense used in the sense of “book” containing divine revelations sent to the prophets. Again, this hadith contains no information on the sahîfas revealed to Hazrat Adam. In different hadiths, however, the number of sahîfas revealed to Hazrat Adam is reputed to be 10, 21 and It appears that this hadith makes a distinction between the prophet and messengers in terms of being revealed a book. However, the Holy Qur'an makes no distinction between the prophets and messengers in terms of being revealed a book. The Holy Qur'an says that the books were revealed to both the prophets and the messengers in the verses “We have believed what was given to Moses and Jesus and what was given to the (other) prophets from their Lord.” (Al-Baqarah ) and “We have already sent down with them (Our messengers) the Scripture” (Al- Hadid 25). It is also stated in Surah Al-An'am [6: ] that the scriptures were also revealed to Abraham, Isaac, Jacob, Noah, David, Solomon, Job, Joseph, Moses, Aaron, Zachariah, John, Jesus, Elijah, Ishmael, Elisha, Jonah, Lot and their ascendants and descendants, saying: “Those are the ones to whom We gave the Scripture and authority Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer 4 Mehmet ALTUNTAŞ and prophethood” (Al-An'am 6: 89). The hadith in question also says that Hazrat Abraham was revealed ten sahîfas. However, Surah Al-An'am [6: ] says that the scriptures were revealed to seventeen prophets and Hazrat Abraham. 3. Content of the Preceding Suhufs/Scriptures As is stated in the verse “And We sent not before you any messenger except that We revealed to him that, 'There is no deity except Me, so worship Me.” (Al-Anbya 25), Qur'an says that the essence of all scriptures revealed to the prophets is the unification and worship. Concerning the 18 prophets who were sent the Scriptures in verses 83 to 89 of Surah al-An'am, Allah the Almighty reveals to Hazrat Muhammad “Those are the ones whom Allah has guided, so from their guidance take an example. ” (Al-An'am 6: 90). On the statement “ in it are verses [that are] muhkam (precise) - they are the foundation of the Book ” in the verse 7 of the Surah Ali 'Imran where it is stated that there are Muhkam and Mutashabih (multi-faceted) verses in the Holy Qur'an, Muqatil b. Sulayman (d. /) comments: “The vast majority of verses are called “Umm al-Kitab”, because these verses are contained in all scriptures sent to the prophets” (Muqatil, , I/). At no period in the history, there has been a change in the faith, worship and moral issues which constitutes the basis of Islam. A verse where it is stated that the Sharia sent to the earlier prophets was also sent to Hazrat Muhammad, says: “He has ordained for you of religion what He enjoined upon Noah and that which We have revealed to you, [O Muhammad], and what We enjoined upon Abraham and Moses and Jesus ” (Ash-Shuraa 13) In a hadith they narrate from Haris al-Ash'ari, Al-Tirmidhi (d. /), Ahmad ibn Hanbal (d. /), Ibn Khuzayma (d. /) and Ibn Hibban (d. /) say that Allah the Almighty asked Zachariah to do five things and to order them to the Children of Israel. These five things include to serve Allah, to perform the salaat, to fast, to relieve and to mention Allah. (Al-Tirmidhi, Adab, Hadith n: ; Ahmad ibn Hanbal, Hadith n: , Ibn Khuzayma, Hadith n: , , ; Ibn Hibban, Hadith n: , XIV/). 4. Meanings of the Word "Suhuf" in the Holy Qur'an In the Qur'an, the word Suhuf is used to mean Psalms, Torah, Bible, Quran and other scriptures, the book revealed to Abraham, the book of deeds, the main resource containing information on Allah the Almighty, a special book and the large tray to be used in serving Muslims with offerings in heaven. Ibn Ashur says that the word suhuf refers to the scriptures revealed to the prophets. (Ibn Ashur, XXX/). Like suhuf, "Zubur" is also a word used to mean the scriptures revealed to the prophets. Abu Hatim (d. /) says that Suddî stated, “Zubur is the books of the prophets.” (Abu Hatim, III/). The word suhuf was also used for the Qur'an revealed to Hazrat Muhammad. “Those who disbelieved among the People of the Scripture and the polytheists were not to be parted [from misbelief] until there came to them clear evidence a Messenger from Allah, reciting purified scriptures, within which are correct writings.” (Al-Bayyinah 1) Muqatil b. Sulayman (d. /) enucleates the pronoun “‫ه‬/he” in the expression Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer Kur’an’da Peygamberlere Gönderilen ‘Suhuflar/Kitaplar’ Üzerine Bir Değerlendirme 5 ‘‫ ’فِيهَا‬in the third verse of the Surah Al-Bayyinah as “Those in the Scriptures of Muhammad”. The use of the expression “Scriptures of Muhammad” within a statement by Muqatil is an important evidence indicating that the word suhuf was used to mean the Qur'an in the early periods. Az-Zarkashi (d. /) and Al-Suyuti (d. /) said that the Qur'an had 55 names and one of those names was “suhuf” (Az- Zarkashi, I/; Al-Suyuti, I/). Conclusion The Holy Qur'an generally use the words “suhuf”, “kitab” and “zubur” to denote the revelations inspired by the prophets. In the Qur'an, the word suhuf is used in such different meanings as the scriptures as the Torah, the Psalms, the Bible and the Qur'an and the book of deeds, as well. However, this word is used only to mean the small, thin books revealed to the prophets Adam, Abraham, Seth and Idris. Generally speaking, the hadiths say that Allah the Almighty sent 10 pages to Adam, 10 pages to Abraham, 30 pages to Idris and 50 pages to Seth. However, some hadiths contain no information on the pages revealed to Adam. On the other hand, the number of pages revealed to Adam is reputed to be 10, 21 and Again, certain hadiths say that the pages revealed to Adam are the pages revealed to Moses right before the Torah was revealed. However, in different hadiths, the number of pages revealed to Idris is reputed to be 29 and Besides, Idris is reputed to memorize pages in total, including those revealed to his ascendants. When those hadiths are examined, it is seen that there is no exact information on the number of pages revealed to the prophets and the prophets that they were revealed. The Qur'an describes itself as a scripture approving and confirming the previous scriptures. And this reveals that the preceding suhufs have a content like that of the Holy Qur'an. Keywords: Quran, Suhuf, Mushaf, Nabi, Rasul, Scripture Giriş Bir inanç sisteminin doğru anlaşılması, bu alanda kullanılan kelime, kavram ve terimlerin ayrıntılı olarak tahlil edilip yorumlanması ile mümkündür. Çünkü her inanç sistemi düşünce yapısını birtakım kelime, kavram ve terimler üzerinde inşa eder. İslam dini de kendisini bütün insanlığa Kur’an ile takdim eder ve tanıtır. Her kitap gibi Kur’an’ın da kendisine has bir terminolojisi vardır. Bu nedenle İslam’ın doğru anlaşılması Kur’an’da geçen kavram, kelime ve terimlerin hangi anlamlarda kullanıldığının bilinmesine bağlıdır. Zira kavramların doğru anlaşılmaması yanlış bilgi, düşünce, yorum ve pratikleri beraberinde getirmekte ve böylece muhatapta istenilen inanç değişikliği gerçekleşmemektedir. Yüce Allah, Hz. Adem’den Hz. Muhammed’e kadar insanlara doğru yolu göstermek için peygamberler vasıtasıyla ilahî emir ve buyruklarını vahyetmiştir. Günümüzde “Kütüb-i İlâhiyye”, “Kütüb-i Semâviyye”, “Kütüb-i Münzele” gibi isimlerle anılan bu kitaplar Kur’an’da Zebûr,1 1 3/Âl-i İmrân, ; 4/Nisâ, ; 16/Nahl, 44; 17/İsrâ, 55; 21/Enbiyâ, ; 26/Şuarâ, ; 35/Fâtır, 25; 54/Kamer, 43, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer 6 Mehmet ALTUNTAŞ Tevrât,2 İncîl,3 kitâb,4 ‘ilm,5 hidâyet,6 beyyinât7 gibi farklı isimlerle adlandırılmıştır. Peygamberlere indirilen vahiyleri ifade eden bu kelimeler arasında anlam bakımından farklar olsa da bunlar Yüce Allah’ın peygamberlerine gönderdiği ilahî kitapları ifade etmektedir. ( Öztürk, s. ) Bu isimlerin dışında bazı ayetlerde peygamberlere gönderilen kitapları ifade etmek üzere “suhuf” kelimesi de kullanılmıştır. (bkz. İbn Manzûr, VII/) Semerkandî, (ö. /) Kurtubî (ö. /) ve Elmalı (ö. ) gibi bazı müfessirler Kur’an’da geçen “suhuf” kelimesinin bazı ayetlerde “kitap” anlamında kullanıldığını söylemişlerdir. (Semerkandî, ts., III/; Kurtubî, VIII/; Elmalılı, V/, IX/26) İlk dönem müfessirleri ilgili ayetlerde suhuf kelimesini “nebilerin kitapları” şeklinde tefsir etmişlerdir. Ancak daha sonraki dönemlerde bu kelime “küçük kitapçık” şeklinde yorumlanmıştır. Bu durum kitap anlamına da gelen suhuf kelimesinin zamanla bir anlam daralmasına uğradığını göstermektedir.8 Bunda suhuf kelimesinin, özellikle ilmihal kitaplarında, “birkaç sayfadan oluşan küçük kitap, risale” şeklinde tanımlanması etkili olmuştur. Kanaatimizce birkaç sayfadan oluşan bir kitabın toplumun ihtiyaç duyduğu iman, ibadet, ahlak ve diğer dinî konuları içermesi hacim olarak mümkün görünmemektedir. Bu nedenle bu çalışmada “suhuf” kelimesinin Kur’an ve hadis terminolojisinde hangi anlamlarda kullanıldığı ve mahiyetinin ne olduğunu ele alacağız. 1. Sahife Kelimesinin Anlamı Güney Sami dilinde “yazmak” anlamına gelen “sahafa” kökünden türediği kabul edilen ve çoğulu “‫ﺼﺤﻒ‬/suhuf” ve “‫ﺼﺤاﺌﻒ‬/sehâif” olan “‫ﺼﺤيفﺔ‬/sahîfe” kelimesinin risalet öncesi dönemde ‘Antere’nin (ö. m. ) divanında ve diğer cahiliye şiirlerinde kullanılması, bu kelimenin İslam’dan önce Araplar tarafından bilinip kullanıldığını göstermektedir. (Bkz. ‘Antere b. Şeddâd, s. 94; Nâsiruddîn el-Esed, s. 70, ; Dumlu, XXXVII/; Maşalı, XXXI/) Sahife kelimesi yazılı veya üzerine yazı yazılacak yaprak, varak, bir şeyin yüzeyi, üst kısmı gibi anlamlara gelmektedir. Bu manada Araplar yüzün derisi için “‫ ”ﺼﺤيفﺔ ﺍﻟﻮﺠﻪ‬ve toprağın üstü için de “‫ض‬ ِ ‫ ”ﺼﺤيفﺔ أﺍْلَرأ‬tabirlerini kullanırlar. (İbn Manzûr, VII/) Beş kişiyi doyuracak kadar yiyecek alan büyük tasa “‫ﺼﺤفﺔ‬/sahfa”, bir kişiyi doyuracak kadar yiyecek alan küçük tasa da “‫ﺼﺤيفﺔ‬/suhayfe” isimleri verilir. (İsfehânî, s. ; İbn Manzûr, VII/; Semînü'l- Halebî, II/; Hasîrîzâde Elîf Efendi, I/) “‫ﺍﻟﻤﺼﺤﻒ‬/el-mushaf” ve “‫ﺍﻟﻤﺼﺤﻒ‬/el- 2 3/Âl-i İmrân, 3, 48, 50, 65, 93; 5/Mâide, 43, 44, 46, 66, 68, ; 7/A’râf, ; 9/Tevbe, ; 48/Fetih, 29; 61/Saff, 6; 62/Cum’a, 5. 3 3/Âl-i İmrân, 3, 48, 65; 5/Mâide, 46, 47, 66, 68, ; 7/A‘râf, ; 9/Tevbe, ; 48/Fetih, 29; 57/Hadîd, 3/Âl-i İmrân, ; 4/Nisâ, ; 16/Nahl, 44; 17/İsrâ, 55; 21/Enbiyâ, ; 26/Şuarâ, ; 35/Fâtır, 25; 54/Kamer, 43, 5 2/Bakara, , , ; 3/Âl-i İmrân, 19, 61; 10/Yûnus, 93; 13/Ra’d, 37; 16/Nahl, 27; 17/İsrâ, ; 34/Sebe, 6; 45/Câsiye, 6 2/Bakara, 38, 20/Tâhâ, ; 40/Mü’min, 53; 61/Saff, 9; 72/Cin, 7 2/Bakara, ; 6/En’âm, 57, ; 10/Yûnus, 74; 14/İbrâhîm, 9; 30/Rûm, 9, 47; 40/Mü’min, 22, 28, 34, 50, 66, 83; 61/Saff, 6; 64/Teğâbun, 6. 8 Günümüzde eski kitapların alınıp satıldığı dükkanlara “sahhaflar” ve kitap alıp satanlara da “sahaf/sahhaf” denilmektedir. Aslında bu yaygın kullanım da suhuf kelimesinin kitap anlamına da geldiğini göstermektedir. (Bkz. Doğan, s. ; Devellioğlu, s. ; Örnekleriyle Türkçe Sözlük, s. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer Kur’an’da Peygamberlere Gönderilen ‘Suhuflar/Kitaplar’ Üzerine Bir Değerlendirme 7 mishaf” şeklinde okunan “mushaf” kelimesi de dinî kitaplar için kullanılmaktadır. (İbn Manzûr, VII/) Bu manada Halîl b. Ahmed (ö. /) “mushaf” kelimesinin İslam’ın ilk dönemlerinde Kur’an için özel bir isim olarak kullanıldığını belirtmektedir. Râgıb el-İsfehânî (ö. /) ise bu kelimenin her türlü kitabı ifade ettiğini söylemektedir. (Halîl b. Ahmed, ts., III/; İsfehânî, II/) Sahîfe kelimesi, tek bir sayfayı ifade etmenin yanı sıra birden çok sayfayı veya bir kitabın tamamını da ifade etmektedir. Hz. Ömer’in Müslüman oluşunu anlatan rivayetlerde Habbâb b. Eret’in Tâhâ suresinden bazı ayetlerin yazılı olduğu tek bir sahifeyi Hz. Ömer’in kızı ve damadına okuduğu bilinmektedir. (İbn Hişâm, I/) Medine’de Müslümanlar, Yahudiler ve müşrikler arasında yapılan ve birkaç sayfadan oluşan Medine Vesikası Sözleşmesinin sekiz yerinde bu sözleşmeyi ifade etmek için “sahîfe” ve iki yerde “kitâb” kelimesi geçmektedir. (İbn Hişâm, II/; Hamidullah, I/; Aydınlı, XXXV/) Birkaç sayfadan oluşan Medine Vesikasını ifade etmek için “sahîfe” ve “kitâb” kelimelerinin kullanılması, bu kelimelerin birbirilerinin yerine kullanıldığını gösteren önemli bir kanıttır. İslam’ın erken dönemlerinde yazılan hadis kitapları için suhuf’un tekili olan sahîfe kelimesi kullanılmıştır. Sahîfe kelimesinin hadis alanındaki bu kullanımı, bu kelimenin anlamı hakkında net bir fikir vermektedir. Sahabeye ait tek sayfalık hadis sahifelerinin yanında ciltlere varan büyük ebatlı sahifeler de bulunmaktadır. Bu sahifelerden bin civarında hadis rivayet ettiği anlaşılan Abdullâh b. ‘Amr el-Âs’ın sahifesi es-Sahîfetü’s-Sâdıka, yüz otuz sekiz hadis içeren Ebû Hüreyre’nin sahifesi ise es-Sahîfetü’s-Sahîha olarak adlandırılmıştır. (bkz. Çakan, s. 14; Hamidullah, s. ) Yüzlerce hadisi ihtiva eden bu eserlerin isimlerindeki sahîfe kelimesinin kitap anlamında kullanıldığı anlaşılmaktadır. (A‘zamî, s. 31) Dolayısıyla sahife denilince sadece bir yapraklık vesika değil, birkaç sayfalık risaleden kitap hacmine varan eserlerin kastedildiği anlaşılmaktadır. (Çakan, s. 14) A‘zamî, ilk devirlerde ‘nüsha’ kelimesinin de sahife anlamında kullanıldığını ve elliye yakın sahabinin hadis sahifesi veya nüshası bulunduğunu söylemektedir. (A‘zamî, s. ; A‘zamî, s. ) “Nüsha” kelimesi Hz. Osman döneminde Kur’an’ın çoğaltma işleminin anlatıldığı hadiste ِ ‫الصحف ِِف املص‬ ِ ‫اح‬ üç kere geçmektedir. Bunların birinde bu kelime: “‫ف‬ َ َ َ ُ ُّ ‫إِذَا نَ َس ُخوا‬/Suhuf’u mushaflar hâlinde çoğalttıklarında…” şeklinde geçmektedir. (Buhârî, Fedâilu’l-Kur’ân, 3) Müslümanlar İslam’ın başlangıcından itibaren başta Kur’an olmak üzere bazı eserleri kendileri ve başkaları için istinsah etmişlerdir. Kopyalanan bu eserler bazen “sahife” bazen de “nüsha” ismiyle anılmıştır. (A‘zamî, s. ; Uğur, s. ) Bu manada Zehebî (ö. /), Hemmâm bin Münebbih’e (ö. /) hocası Ebû Hureyre’den intikal eden Nüshatün Meşhûratün adında bir hadis eserinin olduğunu söylemektedir. (Zehebî, I/77) Suhuf ve mushaf kelimeleri, Hz. Ebû Bekir döneminde derlenen Kur’an için isim olarak kullanılmıştır. Kur’an’ın yazılma işlemi tamamlanınca Hz. Ebû Bekir Müslümanlardan yazılan Kur’an için bir isim bulmalarını istemiş, bunun üzerine bazı sahabiler Hıristiyanların kullandığı “incîl”, bazıları da Yahudilerin kullandığı “sifr” isimlerini önermişlerdir. Ancak incîl Hıristiyanlar, sifr de Yahudiler tarafından kullanıldığı için bu isimler kabul edilmemiştir. Çünkü bu isimlerden birinin Kur’an’a verilmesi, kıble konusunda olduğu gibi, Yahudi ve Hıristiyanlar tarafından Müslümanların aleyhine bir delil olarak kullanılabilirdi. (2/Bakara, ) Neticede Abdullâh b. Mes’ûd, Habeşlilerin elinde mushaf diye isimlendirilen bir kitap gördüğünü ve Kur’an’ın mushaf olarak isimlendirilmesinin uygun olacağını belirtmiştir. Bu öneri üzerine Hz. Ebû Bekir Kur’an’ı, ‘Mushaf’ olarak isimlendirmiştir. (Zerkeşî, I/; Suyûtî, I/) ‘Mushaf’ kelimesine ilaveten hadislerde Kur’an için “Suhuf” kelimesi de kullanılmıştır. Hz. Ebû Bekir tarafından Zeyd b. Sâbit başkanlığında bir heyete toplattırılan Kur’an’ın “Suhuf” olarak Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer 8 Mehmet ALTUNTAŞ anıldığı hadisin ilgili kısmı şöyledir: “(Yazdığım) Suhuf ölünceye kadar Ebû Bekir’de, sonra Ömer’de daha sonra Ömer’in kızı Hafsâ’nın yanında kaldı.” (Buhârî, Fedâilü’l-Kur’ân, 3) A’zamî bu hadisle ilgili şöyle demektedir: “Derleme işi bitince Kur’an, Ebû Bekir’in gözetiminde “devlet arşivine” yerleştirildi. Özetle onun katkısı, Medine’ye dağılmış durumdaki birinci el Kur’an parçalarını toplama ve bunları tek bir ana nüsha hâline getirmekti. Bu derlemeye “Suhuf” adı verildi.” (A’zamî, s. ) Her ne kadar Hz. Ebû Bekir döneminde sahifelere yazılan Kur’an, “Mushaf” olarak isimlendirilse de aslında bu kelime tefsir tarihinde daha çok Hz. Osman’ın çoğalttırdığı Kur’an nüshaları için kullanılmaktadır.9 “Suhuf’tan mushaflar çoğalttıklarında Osman Suhuf’u Hafsâ’ya geri verdi ve çoğalttıkları mushaflardan her bölgeye bir tane gönderdi ve bunların dışındaki Kur’an sahifeleri ve mushafların yakılmasını emretti.” (Buhârî, Fedâilü’l-Kur’ân, 3) öte taraftan bu hadisin baş tarafında geçen: “ ‫َّص َار‬ ِ َ َ‫اْتَِا‬ ِ ‫ قَبل أَ ْن َيَْتلِ ُفوا ِِف‬،َ‫ أ َْد ِرْك ه ِذ ِه األ َُّمة‬،‫يا أ َِمري امل ْؤِمنِني‬/Ey Müminlerin ِ َ‫الِت‬ َ ‫َ الََ ُُود ََالن‬ ْ ِ‫ا‬ َ َْ َ َ ُ َ َ Emiri: Yahudi ve Hıristiyanların kitapları üzerinde ihtilaf ettikleri gibi bu ümmet de Kitap’ta ihtilaf etmeden onlara yardım et…” ifadesi Kur’an’ın Suhuf ve Mushaf’ın yanında “Kitap” olarak da isimlendirildiğini göstermektedir. (Buhârî, Fedâilü’l-Kur’ân, 3) Bu hadislerde geçen ifadelerden anlaşıdığına göre “suhuf” ve “kitap” kelimeleri aynı manada kullanılmaktadır. Bazı kaynaklarda “mushaf” kelimesi, İncil ve diğer kutsal kitaplar için de kullanılmıştır. Bu kullanımı Habeşistan’a hicret eden Müslümanlarla Necâşî arasında geçen konuşmada görmekteyiz. “Din adamları Necâşî’nin yanına gelerek mushaflarını açtılar… Necâşi ‘Peygamberinize gönderilen vahiyden yanınızda/ezberinizde ayetler var mı?’ diye sorduğunda Cafer: ‘Evet var’ dedi. Necâşî,‘Bunları bana oku!’ dedi. Cafer de Meryem suresinin ilk ayetlerini okudu. Okunan ayetler üzerine Necâşî ağladı ve sakalları ıslandı. Necâşî’nin yanında bulunan din adamları da okunan ayetleri duyduklarında ağladılar ve ellerindeki mushafları gözyaşlarıyla ıslandı.” (Ahmed b. Hanbel, I/) Bu geniş kullanımına rağmen zaman içinde suhuf kelimesi ilmihallerde Tevrat, Zebur, İncil, Kur’an ve diğer ilahî kitaplar yerine sadece Hz. Âdem, Hz. İdris, Hz. Şit ve Hz. İbrahim’e gönderilen küçük kitapçıklar anlamında kullanılması şöhret bulmuştur. Bazı ilmihallerde Kur’an’dan önce gönderilen kitaplar için ‘kitap’, ‘suhuf’ ve ‘zübür’ kelimelerinin kullanıldığı belirtilmektedir. (Aydın, , s. ) Bazı ilmihallerde ise gönderilen suhuflar hakkında çok az bilgi bulunmaktadır. Mehmed Zihni Efendi (ö. ) ilmihalinde sahifeler konusunda şöyle demektedir: “Bu yüce Kitap, Hz. İbrâhîm’e sahîfeler’ indirildiğini, Hz. Musa’ya Tevrât, Hz. Dâvûd’a Zebûr, Hz. İsâ’ya İncil’in verildiğini söyler. Bu sebeple biz, bu kitapların o büyük peygamberlere vahiy yoluyla indirildiğine kesin olarak inanırız. Ancak, Kur’ân-ı Kerîm bizi bu kitaplarda bulunan bilgilerden müstağni kıldığı için, onlarda neler bulunduğunu arayıp sormaya lüzum görmeyiz. Sadece Kur’an-ı Kerîm ile amel ederiz.” (Zihni Efendi, s. 3.) Görüldüğü üzere Mehmed Zihni sadece Hz. İbrahim’e bazı sahifelerin indirildiğini söylemekte, fakat diğer sahifeler konusunda bilgi vermemektedir. Öte taraftan çoğu ilmihalde suhuf kelimesi “birkaç sayfadan oluşan küçük kitap ve risale” şekilde tanımlanmıştır. Bu yanlış tanım önceki suhufların içeriği ve hacmi konusunda yanlış bir tasavvurun ortaya çıkmasına neden olmuştur. (Bazı ilmihaller için bkz. Bilmen, ts., s. 20; Şentürk- Yazıcı, s. 52; Türkiye Diyanet Vakfı İlmihali, Komisyon, I/; Bir Müslümanın Yol Haritası, Hazırlayan: Akademi Araştırma Heyeti, s. ; Dikmen, s. 68; Keskin, s. 47). 9 Hz. Osman döneminde çoğaltılan mushaflara Mesâhif-i Osmâniyye/Osmân Mushafları ve belli şehirlere gönderildikleri için de Mesâhifu’l-Emsâr/Şehir Mushafları gibi isimler verilmiştir. (Çetin, s. 87) Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer Kur’an’da Peygamberlere Gönderilen ‘Suhuflar/Kitaplar’ Üzerine Bir Değerlendirme 9 2. Nebilere/Resullere Gönderilen Sahifeler/Kitaplar Yüce Allah’ın gönderdiği kitapların isimleri ve sahifelerin, nebilerin, resullerin sayıları hakkında bilgi veren bir hadisi İbn Hibbân (ö. /) Sahîh’inde Ebû Zerr Gıfârî’den nakletmektedir. Pek çok tefsir kitabında yer alan bu hadisin baş tarafı en faziletli amellerin neler olduğundan sonu ise birtakım nasihatlerden bahsetmektedir. Çok uzun olması hasebiyle bu hadisin sadece konumuzla ilgili kısmını nakledeceğiz. “… Dedim ki: ‘Ya Rasulallah! Nebilerin sayısı kaçtır?’ Dedi ki: ‘Yüz yirmi dört bindir.’ Dedim ki: ‘Bunların kaç tanesi resuldür.’ Dedi ki: ‘Üç yüz on üç kişi olarak büyük bir topluluktur.’ Dedim ki: ‘Ya Rasulallah! Bunların ilki kimdir?’ Dedi ki: ‘Âdem'dir.’ Dedim ki: ‘Âdem nebi miydi?’ Dedi ki: ‘Evet, Allah onu eliyle yarattı, ona ruhundan üfledi ve onu mükemmel olarak yarattı.’ Sonra dedi ki: ‘Ey Ebû Zerr, dört tanesi Süryani'dir ki bunlar: Âdem, Şit, Hanûh, ki o İdris olup kalemle yazanların ilkidir, ve Nuh’tur. Dördü ise Arap’tır. Bunlar: Hud, Salih, Şuayb ve nebin Muhammed’dir.’ Dedim ki: ‘Ya Rasulallah! Allah kaç kitap indirdi?’ Dedi ki: ‘Yüz dört kitap indirdi. Elli sahife Şit’e, otuz sahife Hanûh’a/İdris’e, on sahife İbrahim’e, on sahife de Tevrat’tan önce Musa’ya indirdi. Ve ayrıca Tevrat, Zebur, İncil ve Furkan’ı indirdi.’ Dedim ki: ‘Ya Rasulallah! İbrahim'in sahifelerinde neler vardı?’ Dedi ki: ‘Hepsi, mesellerden.’ (Bu mesellerin bazıları şunlardı): ‘Ey saltanat verilen, sınanan, aldanan kral! Seni dünya malı biriktirmen için göndermedim. Mazlumun duasını benden geri çevirmen (dua etmesine yol açacak sebepleri ortadan kaldırman) için gönderdim. Çünkü ben, kâfir de olsa mazlumun duasını geri çevirmem! Aklına mağlup olmadıkça akıllı insanın bazı işler için belli saatleri olmalıdır: Bir saatini Rabbine yalvarmaya, bir saatini muhasebe yapmaya, bir saatini Allah’ın yarattıkları üzerinde düşünmeye ve bir saatini de helalinden yeme içme ihtiyaçları için çalışmaya ayırmalıdır. Akıllı kişinin şu üç şeyden başkasına meyletmemesi gerekir ki bunlar, ahirete hazırlanmak, geçimini düzene koymak, haram olmayan şeyleri tatmak. Akıllı kişinin zamanını değerlendirme hususunda dikkatli davranması, işleriyle meşgul olması ve dilini koruması gerekir’ Sonra dedim ki: ‘Ya Rasulallah! Musa’nın sahifelerinde neler vardı?’ Dedi ki: ‘Hepsi ibretlerden ibaretti.’ (Bu ibretlerden bazıları şunlardı): Öleceğini kesin olarak bildiği halde sevinene, cehenneme inandığı halde gülene, kadere yakinen inanıp da öfkelenene, dünya ve üzerindekilerin sürekli değiştiğini görüp de dünyaya gönül bağlayana, hesabın olacağına inandığı halde amel etmeyene şaşarım…” (İbn Hibbân, II/) Bu hadis Ebû Nuaym’ın (ö. /) rivayetinde ise şöyle bitmektedir: “Ya Rasulallah, benim için İbrahim ve Musa’nın sahifelerinde bir şeyler var mıdır?’ dedim. Bunun üzerine Allah Rasulü: Ey Ebû Zerr! ‘Zekât veren ve Rabbinin adını anıp namaz kılan kimse kuşkusuz kurtuluşa ermiştir. Fakat siz ahiret daha hayırlı ve daha devamlı olduğu halde dünya hayatını tercih ediyorsunuz. Şüphesiz bu (anlatılanlar), önceki kitaplarda, İbrahim ve Musa'nın kitaplarında da vardır.’ (87/A’lâ, ) ayetlerini oku.’ dedi.” (Ebû Nuaym, I/) Hadis âlimleri bu hadisi, senedindeki İbrâhîm b. Hişâm el-Gassânî’den dolayı zayıf kabul etmiş ve bu kişi hakkında “ِ‫َهوكذا‬/O, çok yalan söyleyen birisidir.” gibi olumsuz ifadeler kullanmışlardır. (İbn Hibbân, II/79) Müfessir Âlûsî (ö. /): “‫َاهلل تعاىل أعلم بصحة احلديث‬/Bu hadisin sahih olup olmadığını Allah Teâlâ bilir.” diyerek bu hadise temkinli yaklaşmıştır. (Âlûsî, XV/) Hadisçilerin İbrâhîm b. Hişâm el-Gassânî hakkındaki olumsuz eleştirilerine rağmen pek çok müfessir bu hadisi eserinde peygamberlere gönderilen sahifeler, bu sahifelerin mahiyeti ve peygamberlerin sayısı konusunda bilgi verirken delil olarak kullanmıştır. (Bkz. Mekkî b. Ebû Tâlib, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer 10 Mehmet ALTUNTAŞ II/; Kurtubî, I/; İbn Acîbe, I/; İbn Kesîr, II/; Suyûtî, ts., VIII/; Âlûsî, XV/, Elmalılı, IX/) Bu hadiste geçen: “ ،،‫َ ِحَ َفة‬ ِ ِ ِ َ َ‫اىل؟ ق‬ َ ‫ أَنْ َزَل َعلَى شَث ََْ ُسو َن‬،‫ «مائَةُ كتَاِ ََأ َْربَ َعةُ ُكتُب‬:‫ال‬ َ ‫ول اهللِ َك ْم كِتَاِ أَنْ َزلَهُ اهللُ تَ َع‬ َ ‫يَا َر ُس‬ ‫ف‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ‫َأَنْزَل علَى ْنُوخ ثَََاثُو َن‬/Ya Rasulallah! Allah َ ‫َ َحائ‬ َ ‫وسى قَ ْب َل الت َّْوَراة َع ْشَر‬ َ ‫ ََأَنْ َزَل َعلَى ُم‬،‫ف‬ َ ‫َ َحائ‬ َ ‫َم َع ْشَر‬ َ ‫ ََأَنْ َزَل َعلَى إبْ َراه‬،،‫َحَ َفة‬ َ َ َ َ َ kaç kitap indirdi?’ Dedi ki: ‘Yüz dört kitap indirdi. Elli sahife Şit’e, otuz sahife Hanûh’a/İdris’e, on sahife İbrahim’e, on sahife de Tevrat’tan önce Musa’ya indirdi.” ifadelerinde görüldüğü üzere Yüce Allah’ın indirdiği tüm vahiyler için önce “kitâb” sonra “sahîfe” kelimesi kullanılmıştır. Bu hadiste “sahîfe” kelimesinin “kitap” anlamında kullanılması, bu kelimenin peygamberlere gönderilen ilahî vahiyleri içeren kitap anlamında da kullanıldığını göstermektedir. Peygamberlerin sayıları10 ve sahifelerin hangi peygamberlere gönderildiği hakkında bilgi veren bu hadiste Hz. Âdem’e gönderilen sahifelerle ilgili herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak başka hadislerde Hz. Âdem’e gönderilen sahifeler hakkında sayısal açıdan farklı ifadeler yer almaktadır. Bazı hadislerde Hz. Âdem’e 10, (bkz. Taberî, I/; Sa‘lebî, X/; Zemahşerî, IV/; Cevzî, I/; Râzî, XXXI/; Hâzin, 1/; Nu‘mânî, XX/; Nîsâbûrî, VI/; Şirbînî, IV/; Bursevî, ts., IX/) bazılarında 21 (bkz. İbn Nedîm, I/38; Mursî, I/) ve bazılarında da 51 sahife verildiği ifade edilmektedir. (bkz. Fîrûzâbâdî, VI/51; Şâmî, I/) Hadislerdeki 10, 21 ve 51 sayıları, Hz. Âdem’e gönderilen sahifelerin sayısı konusunda net bir bilginin olmadığını ortaya koymaktadır. (Köksal, s. 55) Dolayısıyla hadislerdeki sayılardan hareketle Hz. Adem’e gönderilen kitap/suhuf konusunda bir sonuca varmak mümkün görünmemektedir. Kur’an’da da Hz. Âdem’e indirilen kitabın ismi ve mahiyeti konusunda fazla bir bilgi bulunmamaktadır. Sadece bazı ayetlerde ona kitap verildiğine: “Âdem, Rabbinden bazı kelimeler aldı ve (bunlarla) tövbe etti… ‘Hepiniz oradan çıkıp gidin!’ dedik. Benden size bir hidayet/yol gösterici geldiğinde kim yol gösterici mesajlarıma uyarsa (o kişi için) korku ve üzüntü yoktur.” (2/Bakara, ) ifadeleriyle işaret edilmektedir. Bu ayetlerde geçen “kelimât” ve “hüden” kelimeleri Hz. Âdem’e bir kitap gönderildiğini ve bu kitaba uyanların cennete gideceğine işaret etmektedir. (Mukâtil, I/43; Abduh-Rızâ, I/) Yukarıda geçen hadisteki sahifelerin sayıları, başka hadislerde ve kaynaklarda farklı rakamlarla ifade edilmektedir. İbn Nedîm (ö. /) Hz. Âdem’e 21, Hz. Şit’e 29, Hz. İdris’e 30, Hz. İbrahim ve Hz. Musa’ya 10’ar sahife gönderildiğini söylemektedir. (İbn Nedîm, I/ Ayrıca bkz. Mursî, I/) Bunun yanında Süryanicede ismi çok ibadet eden anlamına gelen ve ‘Hanûh’ ve ‘Ehnûh’ diye anılan Hz. İdris’e verilen sahifelerin sayıları da 29 ile 30 arasında değişmektedir. Öte taraftan Fîrûzâbâdî’nin (ö. /) verdiği bilgilere göre de çok kitap okuduğu için ismi “ed-ders” ve “ed-dirâse” kelimelerinden türediği kabul edilen Hz. İdris, Hz. Âdem’e indirilen 51 ve Hz. Şit’e gönderilen 20 sahifeyi ezberlemişti. Buna göre o, kendine verilen 30 sahifeyle birlikte toplamda sahifeyi ezbere biliyordu. (Fîrûzâbâdî, VI/51) Yine soz konusu hadiste nebi ve resuller arasında kitap gönderilme bakımından bir ayrım yapıldığı görülmektedir. Oysa Kur’an açısından böyle bir ayrım söz konusu değildir. Zira din tek ve 10 Yukarıdaki hadiste peygamberlerin sayısı, ’i nebi ve ’ü resul olmak üzere toplam şeklinde ifade edilmiştir. Başka hadislerde sayısı şeklinde de belirtilmiştir. Bkz. Ahmed b. Hanbel, Musned, Çağrı Yayınları, İstanbul , V/ Öte taraftan peygamberlerin sayısı hakkında farklı sayılar veren hadisler bulunmaktadır. “Allah sekiz bin nebi gönderdi; bunların dört bini İsrailoğullarına, dört bini ise diğer insanlaraydı.”; “Benden önce gelen nebi kardeşlerimin sayısı sekiz bindir. Sonra İsa daha sonra ise ben geldim.”; “Ben dört bini İsrailoğullarına gönderilmiş sekiz bin nebinin ardından geldim.”; “Ben bin veya daha fazla peygamberin sonuncusuyum.”; “Ben bin kere bin (bir milyon) veya daha çok peygamberin sonuncusuyum.”; “Şüphesiz ben bin, hatta daha çok nebinin sonuncusuyum.” Bkz. İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm, III/ Ayrıca bkz. Semerkandî, Bahru’l-‘Ulûm, I/ Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer Kur’an’da Peygamberlere Gönderilen ‘Suhuflar/Kitaplar’ Üzerine Bir Değerlendirme 11 muhatabı da insan olduğu için gönderilen peygamberler Kur’an’da bazen nebi bazen de resul olarak ifade edilmiştir. Kaldı ki bu hadisteki nebi ve resuller arasındaki ayrım dikkate alınırsa, klasik tanıma göre, resule ait ayrı ayrı kitapların olması gerekmektedir. Fakat elimizdeki kaynaklarda bu kitapların ve de resullerin isimleri hakkında bir bilgi bulunmamaktadır. (bkz. Önal, ss. ) ِ ِ ، َ‫وسى إِنَّهُ َكا َن ُمُْل‬ Kur’an Hz. Musa’dan “‫وًل نَبًَِّا‬، ‫صا َََكا َن َر ُس‬ َ ‫ ََاذْ ُك ْر ِِف الِْتَاِ ُم‬/Kitapta Musa’yı da an. Şüphesiz o, ihlas sahibi bir resul ve nebi idi.” (19/Meryem, 51) ve Hz. İsmail’den “ ‫َل‬ ِ ِِ ِ ِ َ ‫ََاذْ ُك ْر ِف الِْتَاِ إ ْْسَاع‬ ‫وًل نَبًَِّا‬، ‫َ ِاد َق الْ َو ْع ِد َََكا َن َر ُس‬ َ ‫إِنَّهُ َكا َن‬/Kitap’ta İsmail’i de an. Şüphesiz o, sözünde duran bir resul ve nebi idi.” ِ ‫اِ إِب ر ِاهَم إِنَّه َكا َن‬ ِ (19/Meryem, 54) ayetlerinde resul ve nebi; Hz. İbrahim’den “‫قا نَبًَِّا‬، ‫َدِّي‬ ُ َ َ ْ ِ َ‫ ََاذْ ُك ْر ِِف الِْت‬/Kitap’ta İbrahim'i de an. Şüphesiz o, dosdoğru bir nebiydi.” (19/Meryem, 41) ve Hz. İdris’ten ise “ ‫ََاذْ ُك ْر ِِف‬ ‫قا نَبًَِّا‬، ‫يس إِنَّهُ َكا َن َِدِّي‬ ِِ ِ ِ َ ‫الِْتَاِ إ ْدر‬/Kitap’ta İdris’i de an. Şüphesiz o, dosdoğru bir nebî idi.” (19/Meryem, 56) sadece nebi olarak bahsetmektedir. Yine Kur’an: “ ‫َما‬ ِ ِ ‫ فَب عث اللَّه النَّبَِِّني مب ِّش ِرين َمْن ِذ ِرين َأَنْزَل معُم الْ ِِتاِ بِا ْحل ِّل ِّق لَِح ُِم ب ني الن‬،‫اح َدة‬ ِ َ ،‫َكا َن النَّاس أ َُّمة‬ َ ‫َّاس ف‬ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َ ُ َ َ َُ َ ُ َ ََ َ ُ ‫اْتَلَ ُفوا فِ َِه‬ ْ /İnsanlar tek bir ümmetti. (Sonra) Allah, (insanlara) nebileri müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdi. İnsanlar arasında, ayrılığa düştükleri hususlarda hüküm vermeleri için nebilerle beraber kitap indirdi.” (2/Bakara, ) ve “ِ‫ا‬ ِ ِ ِ َ َ‫لَ َق ْد أ َْر َسلْنَا ُر ُسلَنَا بالْبَ َِّ نَات ََأَنْ َزلْنَا َم َع ُُ ُم الِْت‬/Muhakkak ki resullerimizi açık delillerle gönderdik ve onlara kitap indirdik.” (57/Hadîd, Ayrıca bkz. 3/Âl-i İmrân, ; 4/Nisâ, ; 5/Mâide, 81; 6/En‘âm, 89; 22/Hacc, 52; 19/Meryem, 30, 51) ayetlerinde değişik ümmetlere nebi ve resuller gönderildiğini ve bu nebi ve resullere kitap indirildiği söylemektedir. ِ ِ ِ ِ ِ َ‫َْ ِر َالْم ََائِ َِ ِة َالْ ِِت‬ ِ ِ َ َِِّ‫اِ ََالنَّب‬ Yine Kur’an: “‫ني‬ َ َ َ ‫ ََلَِ َّن الْ َِّب َم ْن آَ َم َن باللَّه ََالََْ ْوم ْاْل‬/Gerçek iyilik Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitap ve nebilere inanmaktır.” (2/Bakara, ) ve “‫ ُك ٌّل آَ َم َن بِاللَّ ِه َََم ََائِ َِتِ ِه ََُكتُبِ ِه ََُر ُسلِ ِه‬/Her biri Allah’a, meleklerine, kitaplarına ve resullerine iman etti.” (2/Bakara, ) ayetlerinde nebi ve resullere ayrım yapılmadan iman edilmesi gerektiğini ve “‫ض ُُ ْم َعلَى بَ ْعض‬ َ ‫ضلْنَا بَ ْع‬ َّ َ‫الر ُس ُل ف‬ ُّ ‫ك‬َ ْ‫تِل‬/O resullerin bir َ َِِّ‫ض النَّب‬ kısmını diğerlerine üstün kıldık.” (2/Bakara ) ve “‫ني َعلَى بَ ْعض‬ َ ‫ضلْنَا بَ ْع‬ َّ َ‫ ََلَ َق ْد ف‬/Nebilerin bir kısmını diğerlerine üstün kıldık.” (17/İsrâ, 55) ayetlerinde ise bazı nebi ve resullerin birbirilerine üstün kılındıklarını ifade etmektedir. Bütün bu hususlar nebi-resul kelimeleri arasında Kur’an açısından kitap gönderilme, inanç ve nübüvvet gibi konularda bir ayrım yapılmadığını ortaya koymaktadır. (Okuyan, ss. ) Bununla beraber Kur’an, “‫َسلَ ُموا‬ ِ َّ ِ ِ ِ ِ ْ ‫ين أ‬ َ ‫ور ََْي ُِ ُم ِبَا النَّبَُّو َن الذ‬ ٌ ُ‫د ََن‬، ‫إنَّا أَنْ َزلْنَا الت َّْوَراةَ ف ََُا ُه‬/İçinde hidayet ve nur olan Tevrat'ı indirdik. Kendilerini (Allah'a) adamış nebiler onunla (Yahudilere) hükmederlerdi.” (5/Mâide, 44) ayetinde görüldüğü üzere bazı nebilere de kitap gönderilmediğini ve bu nebilerin kendilerinden önceki Tevrat’a göre insanlar arasında hükmettiklerini söylemektedir. Yukarıdaki hadisle ilgili olarak değinmek istediğimiz bir başka konu kendilerine kitap verilen peygamberlerin sayıları ve isimleridir. Dilediğimizi derecelerle yükseltiriz. Rabbin çok hikmet sahibi ve bilendir. İbrahim'e, İshak ve Yakub'u verdik ve hepsini daha önce Nuh'u ilettiğimiz gibi doğru yola ilettik. İbrahim’in neslinden Davud, Süleyman, Eyyub, Yusuf, Musa ve Harun'a peygamberlik verdik. İyilik yapanları böyle ödüllendiririz. Zekeriyya, Yahya, İsa ve İlyas'ı da doğru yola ilettik. Onların hepsi iyi kişilerdendi. İsmail, Elyesa, Yunus ve Lût'u da doğru yola ilettik. Hepsini insanlara üstün kıldık. Babaları, çocukları ve kardeşlerinden bir kısmını da üstün kıldık. Hepsini seçtik ve doğru yola ilettik. İşte bu, Allah'ın hidayetidir, kullarından dilediğini ona iletir. Eğer Allah'a ortak koşsalardı amelleri boşa giderdi. İşte (bütün) bu peygamberler, kitap, hikmet ve nübüvvet verdiğimiz kimselerdir.” (6/En‘âm, Ayrıca bkz. 4/Nisâ, ) Görüldüğü üzere En‘âm suresinin ayetlerinde İbrahim, İshak, Yakup, Nuh, Davud, Süleyman, Eyyub, Yusuf, Musa, Harun, Zekeriyya, Yahya, İsa, İlyas, İsmail, Elyesa, Yunus, Lut ve ayrıca bu peygamberlerin atalarına ve çocuklarına kitap verildiği ifade edilmektedir. Yine yukarıdaki hadiste Hz. İbrahim’e on sahife verildiği ifade edilmişti. Ancak En‘âm suresinin , Bakara ve Âl-i İmrân ayetlerinde Hz. İbrahim’e de kitap verildiğinden bahsedilmektedir. Bu ayetlerde açıkça görüldüğü üzere hadislerde kendilerine kitap ve suhuf gönderilen peygamberlerle; ayetlerde kendilerine kitap gönderilen peygamberler arasında isim ve sayı bakımından bir çelişki bulunmaktadır. Bu ise yukarıdaki hadisin Kur’an’la çeliştiğini ve sıhhat bakımından problemli olduğunu göstermektedir. 3. Önceki Suhufların/Kitapların İçeriği Yukardaki hadiste Hz. Musa ve Hz. İbrahim’e gönderilen sahifelerin içeriğinin: “ ِ‫ول اهلل‬ َ ‫يَا َر ُس‬ ‫اًل ُكلُّ َُا‬، َ‫ت أ َْمث‬ ِ ِ ُ ‫َح‬ ْ َ‫ " َكان‬:‫ال‬ َ َ‫َم؟ ق‬ َ ‫ف إبْ َراه‬ ُُ ‫ت‬ ْ َ‫فَ َما َكان‬/‘Ya Rasulallah! İbrahim’in sahifeleri nelerden ibaretti?’ Dedi ki: ‘Tamamı misallerden ibaretti.” ve “ ‫را ُكلُّ َُا‬، َ‫ت ِعب‬ ْ َ‫ " َكان‬:‫ال‬ َّ ‫وسى َعلََْ ِه‬ َ َ‫الس ََا ُم؟ ق‬ َ ‫ف ُم‬ ُ ‫َ ُح‬ ِ َ ‫يا رس‬/‘Ya Rasulallah! ُ ‫ول اهلل فَ َما َكا َن‬ َُ َ Musa’nın sahifeleri nelerden ibaretti?’ Dedi ki: ‘Tamamı ibretli sözlerden ibaretti.” ifadelerinde de görüldüğü üzere mesellerden ve ibretli sözlerden oluştuğu ifade edilmektedir. Ancak bu durum Kur’an’da Hz. Musa ve Hz. İbrahim’den bahseden ayetlerin içeriğiyle uyuşmamaktadır. Hz. İbrahim’den bahseden ayetlere bakıldığında, en azından Kâbe’yi inşa etmesinden hareketle, namaz, kurban ve hacla ilgili diğer pek çok ibadetten bahsedildiği, dolayısıyla ona gönderilen suhufların içeriğinin sadece mesellerden ibaret olmadığı anlaşılmaktadır. (ilgili bazı ayetler için bkz. 2/Bakara, ; 14/İbrâhîm, 40; 19/Meryem, 55; 21/Enbiyâ, ) Yine Hz. Musa ve İsrailoğullarından bahseden ayetler incelendiğinde Yüce Allah’tan başka ilah olmadığı, ahiret hayatının varlığı, herkesin dünyada yaptığı amellerden hesaba çekileceği, peygambere ve vahye inanmayarak nefsinin arzularına uyanların cehenneme gideceği gibi hususların dile getirildiği görülmektedir. (20/Tâhâ, ) Buna ilaveten Hz. Allah’ın, İsrailoğullarıyla yaptığı misaklarda eğer namazlarını kılar, zekâtlarını verirlerse günahlarının affedilip cennete konulacakları ifade edilmektedir. (2/Bakara, 83; 5/Mâide, 12; 7/A’râf, 72) Dolayısıyla Yahudilere gönderilen kitapta namaz kılma, zekât verme ve oruç tutma (2/Bakara, ) gibi ibadetlerin yer aldığı görülmektedir. Yine Kur’an’da Yahudilere yönelik olarak insanları öldüren ve yaralayanlara misliyle kısas uygulanacağı ifade edilmektedir. (5/Mâide, ) Bütün bunlar Hz. Musa’ya gönderilen sahifelerin içeriğinin de sadece ibretli sözlerden oluştuğu hususuyla çelişmektedir. Kur’an, peygamberlere gönderilen ilahî kitapların özünün, “ ‫وحي إِلََْ ِه‬ ِ ُ‫ك ِمن رسول إًَِّل ن‬ِ ِ ُ َ ْ َ ‫َََما أ َْر َسلْنَا م ْن قَ ْبل‬ ِ ‫اعب ُد‬ ِ ِ ‫َن‬ ُ ْ َ‫أَنَّهُ ًَل إلَهَ إًَّل أَنَا ف‬/(Ey Muhammed!) Senden önce gönderdiğimiz her resule, ‘Benden başka ilah yoktur; bana kulluk edin.’ diye vahyettik.” (21/Enbiyâ, Ayrıca bkz. 12/Yûsuf, ; 16/Nahl, 43; 21/Enbiyâ, 7; 42/Şûrâ, 3) ayetinde ifade edildiği üzere tevhid ve ibadet olduğunu söylemektedir. Allah’ın insanlara gönderdiği dinin adı İslam’dır ve bu dinin içeriği peygamberlere gönderilen kitaplarda genel olarak aynıdır. (Râzî, XXIX/) Bu manada İslam dininin temelini itikat, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer Kur’an’da Peygamberlere Gönderilen ‘Suhuflar/Kitaplar’ Üzerine Bir Değerlendirme 13 ibadet, anne-babaya iyilik etme, ihtiyaç sahiplerine yardım etme, israftan kaçınma, haklı bir gerekçe olmadan insanların canına kıymama, zinadan uzak durma, yetim ve öksüzlerin malına hıyanetlik etmeme, verilen sözleri yerine getirme, alış-verişte hile yapmama ve kibirden uzak durma gibi hususlar oluşturmaktadır. Dinin temelini oluşturan bu konularda nesh söz konusu olmamıştır. (Sâbûnî, ts., I/) Bundan dolayı Yüce Allah En‘âm suresinin ayetlerinde kitap, hikmet ve nübüvvet verdiği İbrahim, İshak, Yakup, Nuh, Davud, Süleyman, Eyyub, Yusuf, Musa, Harun, Zekeriyya, Yahya, İsa, İlyas, İsmail, Elyesa, Yunus ve Lut peygamberle ilgili olarak Hz. Muhammed’e: “ِ‫اه ُم اقْ تَ ِده‬ ُ ‫ين َه َد اللَّهُ فَبِ ُُ َد‬ ِ َّ ِ‫أَُلَئ‬/İşte o peygamberler Allah'ın hidayete erdirdiği َ ‫ك الذ‬ َ kimselerdir. (Ey Muhammed!) Sen de onların dinine uy.” (6/En‘âm, 90) demiştir. Bundan dolayı Mukâtil b. Süleymân (ö. /) Kur’an’da muhkem ve müteşabih ayetlerin bulunduğunu dile getiren Âl-i İmrân suresinin 7. ayetinde geçen “ِ‫ا‬ ِ َ‫ ُه َّن أ ُُّم الْ ِِت‬/muhkem ayetler kitabın özünü/esasını oluşturur.” ifadesi hakkında: “Ayetlerin büyük bir kısmının “ümmü’l-kitâb” olarak isimlendirilmesi bu ayetlerin bütün nebilere gönderilen kitaplarda yer almasından dolayıdır.” demektedir. (Mukâtil, I/) Yine Kur’an Nuh, İbrahim, Musa ve İsa’ya indirilen şeriatın Hz. Muhammed’e de ِ ِِ َّ َ ‫َشرع لَ ُِم ِمن الدِّي ِن ما‬ indirildiğini ifade eden bir ayette şöyle demektedir: “ ‫َ َْ نَا‬ َ ََْ‫وحا ََالَّذي أ ََْ َحَْ نَا إِل‬ َّ ََ ‫ك َََما‬ ، ُ‫َى به ن‬ َ َ َ ْ ََ ‫ِّين ًَََل تَتَ َفَّرقُوا فِ َِه‬ َ ‫َموا الد‬ ِ ُ ‫َسى أَ ْن أَق‬ ِ َ ‫وسى ََع‬ َ ‫َم ََُم‬ ِ ِ ِِ َ ‫به إبْ َراه‬/Dini dosdoğru uygulayın ve sakın onda ayrılığa düşmeyin!’ diye Nuh’a, İbrahim’e, Musa’ya ve İsa’ya emrettiğini size de din kıldı.” (42/Şûrâ, 13) buna ilaveten Kur’an Hz. ” (4/Nisâ, ) ifadeleriyle dile getirmektedir. Kur’an, “(Bu Kur’an) uydurulmuş bir söz değildir. Fakat (o), kendisinden önce gelen (ilahî) kitapları tasdik eden, (dinî hükümleri) ayrıntılarıyla açıklayan ve inanan bir toplum için bir hidayet ve rahmettir.” (12/Yûsuf, Ayrıca bkz. 2/Bakara, 41, 79, 91, 97, ; 3/Âl-i İmrân 3, 50; 5/Mâide, 46, 48; 6/En‘âm 92; 3/Fâtır, 31; 46/Ahkâf, 12, 30) ayetinde ifade edildiği üzere kendisini önceki kitapları tasdik eden ve doğrulayan şeklinde tanımlamaktadır. (10/Yûnus, 37) Hz. Peygamber de: “De ki: ‘Ben ilk defa (gönderilen bir) peygamber değilim.” (46/Ahkâf, 9. Ayrıca bkz. 3/Âl-i İmrân 81; 61/Saff, 6) ayetinde ifade edildiği üzere kendinden önceki peygamberler gibi aynı hakikati tebliğ ettiğini söylemektedir. Bazı ayet ve hadislerde belli ameller zikredilerek İslâm dininin hükümlerinin aynı olduğu ifade edilmektedir: “Kitapta İsmail'i de an. Gerçekten o, sözüne sadık bir resul ve nebiydi. Halkına namazı ve zekâtı emrederdi.” (19/Meryem, ); “Nerede olursam olayım, O beni mübarek kıldı; yaşadığım sürece bana namaz kılmayı ve zekât vermeyi emretti.” (19/Meryem, 31) Bu ayetler namaz ve zekât gibi ibadetlerin İslam’ın başlangıcından beri var olduğunu göstermektedir. Ayrıca bu ibadetler Tirmizî, (ö. /) Ahmed b. Hanbel, (ö. /) İbn Huzeyme (ö. /) ve İbn Hibbân’ın (ö. /) Hâris el-Eş‘arî’den rivayet ettikleri bir hadiste de yer almaktadır. Bu hadiste Yüce Allah, Hz. Zekeriyya’ya beş şeyi yapmasını ve bunları İsrailoğullarına da emretmesini istemiştir. Bu beş husus; sadece Allah’a kulluk edip O’na hiçbir şeyi ortak koşmamak, namaz kılmak, oruç tutmak, sadaka vermek ve her daim Allah’ı zikretmektir. (Tirmizî, Edeb, Hadis no: ; Ahmed b. Hanbel, Hadis no: ; İbn Huzeyme, ts., Hadis no: , , ; İbn Hibbân, Hadis no: ) İslam dininin temelini oluşturan bu hususlar hem Kur’an’da hem de daha önceki kitaplarda/suhuflarda/şeriatlerde yer almıştır. (Bkz. İsfehânî, s. 87) Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer 14 Mehmet ALTUNTAŞ 4. Suhuf Kelimesinin Kur’an’daki Anlamları Suhuf kelimesi Kur’an’da, Zebur, Tevrat, İncil, Kur’an, diğer ilahî kitaplar, bu kitapların bazı sahifeleri, insanların dünyada yaptıkları işlerin kaydedildiği amel defteri, Yüce Allah’a ait bilgilerin yazılı olduğu ana kaynak ve cennette Müslümanlara sınırsız ikramların yapılacağı büyük tepsiler anlamında kullanılmıştır. (Demirci, s. ) İbn Âşûr suhuf kelimesinin genel anlamda peygamberlere gelen ilahî vahiyleri ifade ettiği konusunda şöyle demektedir: “Suhuf kelimesi, Hz. Muhammed’den önce gönderilen Tevrat, İncil, Zebur gibi resullerin kitapları ve Hz. İbrahim’in sahifeleri manasına da gelebilir.” (İbn ‘Âşûr, ts., XXX/) Bu kelime Kur’an’da sekiz yerde geçmektedir. Çalışmanın bundan sonraki bölümünde suhuf kelimesinin Kur’an’daki anlamlarını ele alacağız. a) İlahî Kitaplar Kur’an peygamberlere gönderilen kitaplar için değişik isimler kullanmıştır Kullanılan bu isimlerden bir tanesi de suhuf kelimesidir. Peygamberlere gönderilen kitapların suhuf olarak ِ ‫الصح‬ ِِ ِ ِ ِ ِ isimlendirildiği ilgili bir ayette şöyle dile getirilmektedir: “ ‫ف‬ ُ ُّ ‫ََقَالُوا لَ ْوًَل يَأْتَنَا بآَيَة م ْن َربِّه أ َََََلْ تَأِْت ْم بََِّ نَةُ َما ِِف‬ ‫َُىل‬ َ ‫ ْاأل‬/Kâfirler: ‘Doğru söylediğine dair bize Rabbinden açık bir mucize getirse ya!’ dediler. Önceki suhuflarda/kitaplarda olanların açık delili onlara gelmedi mi?” (20/Tâhâ, ) Bu ayette geçen “ ‫ِِف‬ ‫َُىل‬ َ ‫ف ْاأل‬ِ ‫الصح‬ ُ ُّ /önceki suhuflarda” ifadesindeki suhuf kelimesi Hz. Muhammed’den önce gönderilen 11Zebûr’un çoğulu olan “zübür” kelimesi de suhuf gibi peygamberlere gönderilen vahiyler ifade eden kelimelerden biridir. Konuyla ilgili bir ayette şöyle denilmektedir: “‫ْمنِ ِري‬ ِ ِ ِ َ‫ك جاءَا بِالْب َِّن‬ِ ِ َ ُ‫فَِإ ْن َك َّذب‬/(Ey Muhammed!) Eğer ُ ‫الزبُِر ََالِْتَاِ ال‬ ُّ ََ ‫ات‬ َ ‫وك فَ َق ْد ُك ِّذ‬ َ ُ َ َ ‫ِ ُر ُس ٌل م ْن قَ ْبل‬ müşrikler seni yalanlıyorlarsa, senden önce açık deliller, hikmetli sahifeler ve aydınlatıcı kitapla gönderilen peygamberler de yalanlanmıştı.” (3/Âl-i İmrân, Ayrıca bkz. 4/Nisâ, ; 16/Nahl, 44; 26/Şuarâ, ; 17/İsrâ, 55; 21/Enbiyâ, ; 35/Fâtır, 25; 54/Kamer, 43) Râzî (ö. /) bu ayette geçen zübür kelimesi hakkında şöyle demektedir: Zebûr kelimesinin çoğulu olan zübür, kitaplar manasına gelmektedir. “Zebera” fiilinden türeyen mezbûr kelimesi de yazılı kitap anlamına gelmektedir. Nitekim Arapçada “Kitabı yazdım.” anlamında, “ِ‫ا‬ ِ َ َ‫ت الِْت‬ ُ ‫”زبَْر‬ َ ifadesi kullanılır. (Râzî, XXII/ Ayrıca bkz. en-Nehhâs, III/59) Zebûr kelimesi, İmru‘u’l-Kays’ın bir beytinde şöyle geçmektedir: “ ‫من‬ ِ ْ ‫ل‬ ‫كخ ِّط َزبُور ِف َع ِسَب َيََ ِاِن‬ َ ‫ص ْرتُهُ فَ َش َج ِاِن؟‬ َ ْ‫لل أَب‬ ٌ َ‫ط‬/Görüp de hüzünlendiğim Yemen hurmasının yaprağındaki kitap hattına benzeyen bu harabe kimin?” Taberî, (/) Âl-i İmrân ayette geçen “zebere” kelimesinin “zübür”ün çoğulu olduğunu ve bu kelimenin kitap anlamında kullanıldığını söylemektedir. Taberî bu beyti, her kitabın zebur olarak adlandırıldığını belirtmek için istişhad etmiştir. (bkz. Taberî, III/) Zeccâc da (ö. /) menetmek anlamına gelen zebûr kelimesinin hikmetli kitap anlamına geldiğini söylemektedir. Çünkü bir kişiyi batıl bir işten menettiğinde, “‫الر ُج َل‬ َّ ‫ت‬ ُ ‫زبَْر‬/ َ Adamı (kötülükten) menettim.” ifadesi kullanılır. Yüce Allah gönderdiği kitaplarla insanları kötülüklerden menettiği için bunları zebûr diye isimlendirmiştir. Hz. Davud’a verilen Zebur da (4/Nisâ, Ayrıca bkz. 17/İsrâ, 55) içinde insanları kötülüklerden alıkoyan öğütler çok olduğu için bu isimle adlandırılmıştır. (Taberî, III/; Sem‘ânî, 1/; Sâbûnî, I/) Ebû Hâtim (ö. /) Suddî’nin, “‫اء‬ ِ َِ‫ ُكتب األَنْب‬:‫الزب ِر‬ َ ُ ُ ُُّ َ/ َ Zübür, nebilerin kitaplarıdır.” dediğini söylemektedir. (Ebû Hâtim, III/) Kur’an’da ilahî kitapları ifade etmek için kullanılan isimlerden bir diğeri de “zikir” kelimesidir. “Zikir'den sonra Zebur'da da, ‘Yeryüzüne salih kullarım vâris olacaktır.’ diye yazmıştık.” (21/Enbiyâ, ) Bu ayette geçen “zikir” ve “zebûr”un hangi kitaplar olduğu ve bu kitapların hangi peygamberlere indirildiği konusunda müfessirler farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. (Semerkandî, ts., II/; İbn Zemenîn, III/) Sa‘lebî (ö. /) ve Zemahşerî (ö. /) gibi bazı müfessirler zikir kelimesinin Tevrat’ı, zebûr kelimesinin ise Hz. Davud’a indirilen kitabı ifade ettiğini söylemişlerdir. (Sa‘lebî, VI/; Zemahşerî, III/) Taberî ise bazı alimlerin “zikir” kelimesinin semadaki “ِ‫أم الِتا‬/ana kitabı”; “zebûr” kelimesinin de belli bir kitaptan ziyade önceki nebilere gönderilen kitapları ifade ettiğini ِ ِ belirtmektedir. (Taberî, X/) Bu ayette geçen zebûr kelimesinin, “‫ني‬ َ ‫َإِنَّهُ لَفي ُزبُِر ْاأل َََّل‬/ َ Kur’an, önceki peygamberlere gönderilen kitaplarda vardır.” (26/Şuarâ, ) ayetinde belirtildiği üzere önceki nebilere gönderilen kitapların ismi olduğu da söylenmiştir. Allah bu kitaplarda yeryüzünde kötülüğün sürekli olmayacağını ve müminlerin dünyaya hâkim olacağını haber vermektedir. Yeryüzüne inanan kulların vâris olacağı Tevrat’ta da: “Salihler yeri miras alır ve onda ebedî otururlar.” (Mezmurlar, 37/29) şeklinde geçmektedir. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer Kur’an’da Peygamberlere Gönderilen ‘Suhuflar/Kitaplar’ Üzerine Bir Değerlendirme 15 peygamberlerin kitapları ve bu kitapların müstakil sahifeleri anlamına gelmektedir. (Bkz. Taberî, IX/; İbn Zemenîn, III; Râzî, XXII/; İbn ‘Âşûr, ts., XXX/) Kur’an, kendisine suhuf gönderilen peygamberlerden bahsederken sadece Hz. İbrahim ve Hz. Musa’nın ismini zikretmektedir. Dolayısıyla Kur’an’da geçen “önceki peygamberlerin suhufları” ifadesiyle hangi kitapların ve peygamberlerin kastedildiği hususu açık değildir. b) Ana Kitap Suhuf kelimesinin Kur’an’daki anlamlarından biri de “ana kitap”tır. Bu anlam ilgili bir ayette şöyle ifade edilmektedir: “‫وعة ُمطَ ََُّرة بِأَيْ ِدي َس َفَرة كَِرام بََرَرة‬ ِ ُ ‫ َك ََّا إِن ََُّا تَذْكَرةٌ فَ َم ْن َشاءَ ذَ َكَرهُ ِِف‬/Hayır! Bu َ ُ‫َ ُحف ُم ََِّرَمة َم ْرف‬ (ayetler) bir öğüttür. Dileyen bunlardan öğüt alır. (Bu ayetler) çok yüce, kıymetli, tertemiz sahifelerde olup güvenilir melekler tarafından indirilmektedir.” (80/Abese,) Bu ayetlerdeki suhuf kelimesi, Yüce Allah’a ait bilgilerin yazılı olduğu ana kitap anlamına gelmektedir. (bkz. Râzî, XXXI/) Kur’an’ın koruma altında olduğu “levh-i mahfuz”12 tabiriyle de şöyle ifade edilmektedir. “‫بَ ْل ُه َو قُ ْرآَ ٌن ََِمَ ٌد ِِف لَ ْوح َمَْ ُفوظ‬/Hakikatte o Levh-i Mahfuz’da bulunan şerefli Kur’an'dır.” (85/Burûc, 22) Bu ayetler inanmayan cinlerin Kur’an’a hiçbir şekilde zarar veremeyeceğini ve onun melekler tarafından Hz. Muhammed’e indirildiğini göstermektedir. (M. S., Şimşek, V/) Abese ِ ِ ِ ِ ِ suresinin ve Burûc suresinin ayetleri: “‫َم‬ ٌ ِ‫ ََإنَّهُ ِِف أ ُِّم الِْتَاِ لَ َديْنَا لَ َعل ٌّي َح‬/Katımızdaki ana kitapta bulunan bu Kur’an, çok yüce ve çok hikmetli bir kitaptır.” (43/Zuhruf, 4) ayetiyle birlikte düşünüldüğünde Abese suresinin ayetinde geçen suhuf kelimesinin Yüce Allah’a ait bilgilerin yazılı olduğu “ana kitap” anlamına geldiğini göstermektedir. c) Amel Defteri Suhuf kelimesinin Kur’an’daki anlamlarından bir başkası da “amel defteridir”. Kur’an insanın amellerinin kaydedildiği defter anlamında “kitap” (bkz. 17/İsrâ, 13, 14, 71; 45/Câsiye, 29; 69/Hâkka, 19, 25; 84/İnşikâk, 7, 10) ve “zübür” (bkz. 54/Kamer, 52) kelimelerine ilaveten “suhuf” kelimesini de kullanmıştır. Konuyla ilgili bir ayette şöyle denilmektedir: “ ‫ف‬ ُّ ‫ََإِذَا‬ ُ ‫الص ُح‬ ‫ت‬ ِ ْ ‫نُشَر‬/Amel defterleri açıldığı zaman.” (81/Tekvîr, 11) Kur’an’da farklı anlamlarda kullanılan sahîfe kelimesi bu ayette “amel defteri” manasında kullanılmıştır. Kur’an’a göre kişinin söylediği her söz, işlediği her fiil melekler tarafından bir deftere kaydedilmektedir. Kişi öldüğünde bu kayıtlama işlemi sona ermektedir. Hesap anında kapanan amel defteri açılacak insana dünyada yaptığı işler gösterilecek ve ardından amellerine göre cennet veya cehenneme konulacaktır. (18/Kehf, 49) d) Özel Kitap Suhuf kelimesinin Kur’an’daki anlamlarından bir diğeri de kişiye özel kitap, vahiy ve beraat belgesidir. Mekke müşrikleri, Hz. Muhammed’e gönderilen Kur’an’a karşılık kendileri için de Yüce Allah’tan özel bir kitap talebinde bulunmuşlardır. Bu konu suhuf kelimesiyle şöyle anlatılmaktadır: ِ “،‫َّرة‬ ُ ‫يد ُك ُّل ْام ِرئ مْن ُُ ْم أَ ْن يُ ْؤتَى‬ َ‫فا ُمنَش‬، ‫َ ُح‬ ُ ‫بَ ْل يُِر‬/Bilakis onlardan her biri, kendisine, (önünde) açılmış kitap verilmesini istiyor.” (74/Muddessir, 52) Bu ayette geçen ‘،‫َّرة‬ ُ ’ ifadesi “apaçık kitap/beraat َ‫فا ُمنَش‬، ‫َ ُح‬ belgesi” anlamına gelmektedir. (Râzî, XXX/) Taberî (ö. /) Bu ayetle ilgili olarak kâfirlerin Hz. Peygamber’e gelerek: “Her birimize gökten, başlığında, ‘Âlemlerin Rabbinden, falan oğlu falana!’ hitabı bulunan ve içinde sana uymamızı emreden bir kitap getirmedikçe sana inanacak 12“Levh-i Mahfuz” hakkında öteden beri birçok farklı görüş beyan edilmiştir. (Ayrıntılı açıklamalar için bkz. Duman, ; ss. ; Aslan, ss. ; Ateş, ss. ) Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer 16 Mehmet ALTUNTAŞ değiliz.” dediklerini belirtmektedir. Katâde ise bu ayette geçen, ‘،‫َّرة‬ َ‫فا ُمنَش‬، ‫َ ُح‬ ُ ’ ifadesinin müşriklerin amel işlemeden cennete gireceklerine dair bir beraat belgesi olduğunu söylemektedir. (Taberî, XIV/) e) Hz. Musa ve Hz. İbrahim’in Kitabı Suhuf kelimesi Kur’an’da Hz. Musa ve Hz. İbrahim’e indirilen kitaplar için de kullanılmıştır. Bazı ayetlerde yer alan “Musa’nın sahifeleri” ifadesiyle, Tevrat’ın kastedildiği açıktır. (Çantay, III/) “İbrahim’in sahifeleri” tabiriyle de En ‘am suresi ayetlerde görüldüğü üzere ona indirilen kitap kastedilmektedir. Kur’an’da Hz. İbrahim’in Allah’ı arayışı, oğlu İsmail ile Kâbe’yi inşa edişi, dirilişin nasıl olacağı konusunda Allah’la konuşması; Nemrut, babası ve kâfirlerle tevhid konusundaki mücadelesi ve bu mücadelenin sonunda ateşe atılması gibi konular hakkında bilgiler verilse de kendisine gönderilen kitap hakkında fazla bir malumat bulunmamaktadır. (bkz Mevdûdî, VI/32) Hz. İbrahim ve Hz. Musa’nın sahifeleri denilen kitaplar, muhtemelen orijinal Tevrat’ta yer alan kitaplardır. Ancak elimizdeki Tevrat’ta Hz. Musa’nın sahifeleri tahrif edilmiş hâliyle kısmen mevcutken Hz. İbrahim’in sahifeleriyle ilgili bir bölüm bulunmamaktadır. Fakat Hz. İbrahim’e sahifeler verildiğini dile getiren ayetler, ona ait müstakil bir kitabın varlığına işaret etmektedir. (Ateş, 10/; Aydar, s. 75) Kur’an, diğer ilahî kitaplarda olduğu gibi Hz. Musa ve Hz. İbrahim’e gönderilen kitaplar için de suhuf kelimesini kullanmıştır. “‫َم الَّ ِذي ََ َّّف‬ ِ ِ َ ‫وسى ََإبْ َراه‬ ِ ِ ُ ‫أ َْم ََلْ يُنَبَّأْ ِبَا ِِف‬/Musa ve (Allah’tan aldığı َ ‫َ ُحف ُم‬ emirleri) tastamam yerine getiren İbrahim'in sahifelerinde yazılı olan bilgiler kendisine bildirilmedi mi?” (53/Necm, ) Hz. Musa ve Hz. İbrahim’in kitaplarında yazılı bilgilerin bir kısmı Necm suresinde anlatılmıştır. Bunlar hiç kimsenin ahirette başkası adına hesaba çekilmeyeceği ve herkese dünyada yaptığı iyiliklerinin mükâfatının verileceği gibi hususlardır. (Semerkandî, ts., III/) Semerkandî (ö. /) yukarıdaki ayeti açıklarken Hz. Musa’nın sahifeleri hakkında şöyle demektedir: “Bazı âlimler Hz. Musa’nın sahifelerinin Tevrat, bazıları da Tevrat’tan önce kendisine indirilen ayrı bir kitap olduğunu söylemiştir.” Yine Semerkandî: “(Allah’tan aldığı emirleri) tastamam yerine getiren İbrahim'in sahifelerinde” ifadelerini de “ ‫ بلغ‬:‫ِف كتاِ إبراهَم الَّ ِذي ََ َّّف يعين‬ ‫الرسالة‬/Risalet görevini tam anlamıyla yerine getiren İbrahim’in kitabında” şeklinde açıklamıştır. (Semerkandî, ts., III/) Semerkandî Hz. Musa’ya iki ve Hz. İbrahim’e bir kitap gönderildiğini söylemektedir. Ancak bir peygambere iki ayrı kitabın gönderilmesi makul bir durum değildir. Kanaatimizce Semerkandî’nin Hz. Musa’ya iki kitap gönderildiğini söylemesi bazı hadislerde Tevrat’tan önce Hz. Musa’ya on suhuf verildiğini dile getiren ifadelerden kaynaklanmaktadır. ِ ‫الصح‬ ِ Hz. Musa ve Hz. İbrahim’e gönderilen kitaplarla ilgili diğer ayet şöyledir: “ ‫ف‬ ُ ُّ ‫إِ َّن َه َذا لَفي‬ ‫وسى‬ ِ ِ ِ َ ‫َم ََُم‬ َ ‫َ ُحف إبْ َراه‬ ُ ‫َُىل‬ َ ‫األ‬/Şüphesiz ْ burada (anlatılanlar hem) önceki kitaplarda ve (hem de) İbrahim ve Musa'nın suhuflarında vardır.” (87/A‘lâ, ) Müfessirler bu ayette geçen “‫ه َذا‬/bu” َ ism-i işaretinin neye delalet ettiğini üç farklı şekilde yorumlamışlardır. Bunlardan birincisi, Hz. İbrahim ve Hz. Musa’nın kitaplarında yer alan konuların: “Zekât veren ve Rabbinin adını anarak namaz kılan kurtulmuştur.” (87/A‘lâ, ) ayetlerindeki zekât ve namaz olduğunu söylemişlerdir. İkincisi, “‫ َه َذا‬/bu” ism-i işaretiyle surenin tamamında anlatılan konulara işaret edilmiştir. Üçüncüsü, “‫ َه َذا‬/bu” ism-i işaretiyle Kur’an’da anlatılan inanç ve ibadet konularının tamamı kastedilmektedir. (Mahzûmî, 1/; Taberî, XV/; Zeccâc, V/; Ebû Hâtim, X/; Semerkandî, ts., III/; İbn Zemenîn, X/; Suyûtî, ts., VIII/; İmâdî, ts., IX/) Buna Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer Kur’an’da Peygamberlere Gönderilen ‘Suhuflar/Kitaplar’ Üzerine Bir Değerlendirme 17 göre Kur’an’da anlatılan konular Hz. Musa, Hz. İbrahim ve diğer peygamberlerin kitaplarında da yer almıştır. Kur’an’da Hz. İbrahim’e gönderilen kitap için suhuf kelimesine ilaveten “ ‫ت إِ ِِّن قَ ْد َجاءَِِن ِم َن‬ ِ ‫يا أَب‬ َ َ ‫ا َس ِويًّا‬،‫ك فَاتَّبِ ْع ِين أ َْه ِد َك ََِراط‬ َ ِ‫الْعِْل ِم َما ََلْ يَأْت‬/Babacığım! Hakikaten sana gelmeyen bir ilim bana geldi. Öyle ise bana uy ki, seni doğru yola ulaştırayım.” (19/Meryem43) ayetetinde ifade edildiği üzere “ilm” kelimesi de kullanılmıştır. (Mukâtil b. Süleymân, II/) Yine Kur’an’da Hz. Musa’ya gönderilen vahiy için suhuf kelimesinin yanında Tevrat, kitab, furkân, ziyâ, zikir, hüdâ, nûr, levha âyet, beyyinât ve kelâm13 gibi farklı kelimeler de kullanılmıştır. Bu isimlerin yanında Allah Hz. Musa’ya “‫َآتَنا موسى سلطانا مبَنا‬/Musa’ya açık bir mesaj verdik.” (4/Nisâ, Ayrıca bkz. 23/Mu’minûn, 45; 40/Mü’min, 23; 51/Zâriyât, 38) ayetinde ifade edildiği üzere “sultân” verdiğini söylemektedir. Seyyid Kutub, “Sultân, büyük bir ihtimalle, Allah’ın levhalarda Hz. Musa’ya verdiği şeriattır.” demektedir. (Kutub, II/ Ayrıca bkz. Önal, s. ) Hz. Musa’ya verilen suhuf/kitap konusunda değinilmesi gereken bir başka husus ta Hz. Yahya’ya verilen kitaptır. Kur’an Hz. Yahya’ya, “‫َبًَِّا‬ ِ َ‫يا ََْيَي ُْ ِذ الْ ِِت‬/Ey Yahya! Kitabı َ ‫ْم‬ َ ُِ‫اِ ب ُق َّوة ََآَتَ َْ نَاهُ ا ْحل‬ َ َ َ kuvvetle tut/emirlerini harfiyen uygula!’ (dedik). Biz ona çocukken hikmet verdik.” (19/Meryem/12) ayetinde ifade edildiği üzere bir kitap verildiğini söylemektedir. İbn Atiyye (ö. /), Kurtubî (ö. /) ve İbn Âşûr (ö. ) gibi pek çok müfessir bu ayette geçen kitabın, Hz. Yahya’nın Hz. İsa’dan önce doğması hasebiyle, Tevrat olduğu konusunda müfessirler arasında bir ihtilaf olmadığını söylemişlerdir. (bkz. İbn Atiyye, IV/7; Kurtubî, VI/ Ayrıca bkz. Mukâtil, II/; Taberî, IX/; Vâhidî, I/; Sem‘ânî, III/; Begavî, III/; Zemahşerî, III/7; Nesefî, II/34; Cevzî, III/ Râzî, XXI/; İbn Âşûr, ts., XVI/75) Ancak bazı kaynaklarda verilen bilgiler bunun aksini göstermektedir. Nitekim bazı müfessirler de ayette geçen kitabın Tevrat değil; İbrahim’in sahifeleri (bkz. Mâverdî, ts., III/; Âlûsî, VIII/) ve bazıları da Hz. Yahya’ya indirilen müstakil bir kitap olduğunu ileri sürmüşlerdir. (bkz. Kuşeyrî, ts., IV/; Râzî, XXI/; İbn Acîbe, III/; Şevkânî, III/; Âlûsî, VIII/) f) Kur’an Anlamında Suhuf kelimesinin bir başka anlamı da Kur’an’dır. Beyyine suresinde Hz. Muhammed ve ٌ ‫ني َح ََّّت تَأْتََِ ُُ ُم الْبَ َِّنَةُ َر ُس‬ Kur’an’la ilgili olarak şöyle denilmektedir: “ ‫ول‬ َ ِِّ ‫ني ُمنْ َف‬ ِ ِ َ‫ََل ي ُِ ِن الَّ ِذين َك َفرَا ِمن أ َْه ِل الْ ِِت‬ َ ‫اِ ََالْ ُم ْش ِرك‬ ْ ُ َ َْ ِ ِ ِ ٌ‫ب قََِّ َمة‬ ُ ‫م َن اللَّه يَْت لُو‬/Kitap ehlinden inkâr edenler ve müşrikler, Allah’tan içinde dosdoğru ٌ ُ‫ة ف ََُا ُكت‬،‫فا ُمطَ ََُّر‬، ‫َ ُح‬ hükümlerin bulunduğu tertemiz sahifeleri okuyan elçi/Muhammed gelinceye kadar (küfürden) ayrılacak değillerdi.” (98/Beyyine, ) Mukâtil b. Süleymân (ö. /) üçüncü ayette geçen ‘‫’فِ ََُا‬ ifadesindeki “‫ه‬/he” zamirini “‫يعىن ّف َحف َممد‬/Yani Muhammed’in sahifelerinde olanlar.” şeklinde açıklamıştır. Mukâtil b. Süleymân’ın bir açıklama mahiyetinde “Muhammed’in sahifeleri” tabirini kullanması, erken dönemlerde suhuf kelimesinin Kur’an anlamında kullanıldığını gösteren önemli bir kanıttır. (Mukâtil, III/) Mukâtil b. Süleymân gibi pek çok müfessir bu ayetlerde geçen suhuf kelimesinin Kur’an anlamına geldiğini ve bu sahifeleri okuyan kişinin de Hz. Muhammed olduğunu söylemişlerdir. (Ferrâ, ts., III/; Taberî, XV/; Ebû Hâtim, X/ Duman, III/; Şimşek, V/) Fakat bazı müfessirler de bu ayetler /Bakara, 53, 87, 92, ; 3/Âl-i İmrân, 3, 48, 50, 65, 93; 4/Nisâ, ; 5/Mâide, 43, 44, 46, 66, 68; 6/En‘âm, 84, 91, ; 7/A‘râf, , , , ; 9/Tevbe, ; 11/Hûd, 17, 96, ; 14/İbrâhîm, 5; 17/İsrâ, 2; 21/Enbiyâ, 48; 23/Mu’minûn, 45, 49; 25/Furkân, 35; 28/Kasas, 33, 38, 43; 29/Ankebût, 39; 32/Secde, 23; 40/Mü’min, 23, 53; 43/Zuhruf, 46; 41/Fussilet, 45; 46/Ahkâf, 12; 48/Fetih, 29; 61/Saff, 6; 62/Cum‘a, 5. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer 18 Mehmet ALTUNTAŞ hakkında farklı yorumlar yapmışlardır. Örneğin Zeki Duman, bu ayette geçen “،‫فا ُمطَ ََُّرة‬، ‫ح‬ َُُ /tertemiz sahifeler” ifadesinin değerli yazıcıların yazdığı sahifeler anlamına gelebileceği gibi bunlar şeytanın ulaşamayacağı Levh-i Mahfuz’daki sahifeler anlamına da gelebilir demektedir. (Duman, III/) Zerkeşî (ö. /) ve Suyûtî (ö. /) Kur’an ilimlerine dair eserlerinde Kur’an’ın 55 ismi olduğunu söylemişlerdir. Her iki müellif isim listelerinin sonunda Yüce Allah’ın Kur’an’ı: “‫وعة ُمطَ ََُّرة‬ ُ ‫ِِف‬/Bu ayetler çok yüce, çok kıymetli, tertemiz/şaibesiz sahifelerdedir.” َ ُ‫َ ُحف ُم ََِّرَمة َم ْرف‬ (80/Abese, ) ayetlerinden hareketle Suhuf, Mükerrame, Merfûa‘ ve Mütahhera şeklinde isimlendirdiğini söylemişlerdir. (Zerkeşî, I/; Suyûtî, I/) Öte taraftan Taberî (ö. /) ve Mâverdî ise (ö. /) Kur’an, Furkân, Kitâb ve Zikir olmak üzere Kur’an’ın sadece dört isminin olduğunu söylemişlerdir. (Taberî, I/; Mâverdî, ts., I/) “Bir şeyin birden fazla isminin olması onun şeref ve yüceliğine işaret eder.” diyen Molla Fenârî’ye (ö. /) göre ise Suhuf ismiyle beraber ayet ve hadislerde Kur’an’ın yüzden fazla ismi bulunmaktadır. Ona göre Kur’an’ın ayetlerde seksen dokuz, hadislerde ise on sekiz ismi geçmektedir. (Durmuş, s. ) g) Geniş Tepsi Anlamında Suhuf kelimesiyle aynı kökten gelen ve “sahfetün”ün çoğulu olan “sıhâf” kelimesi de yemek kabı/geniş tepsi anlamına gelmektedir. Kur’an’da bir yerde geçen bu kelime cennette müminlere sunulacak yiyeceklerin konulduğu geniş tepsi/kap anlamında kullanılmıştır. (Semînü'l-Halebî, II/; Taberî, XIII/; Beydâvî, V/95; Hasîrîzâde Elîf Efendi, I/) “ َ‫ا‬ ُ َ‫يُط‬ ‫ني ََأَنْتُ ْم فِ ََُا َْالِ ُدَ َن‬ ُُ ‫س ََتَلَ ُّذ ْاأل َْع‬ ِِ ِ ِ ِِ ِ ُ ‫ َعلََُْ ْم بص َحاَ م ْن َذ َهب ََأَ ْك َواِ ََف ََُا َما تَ ْشتََُه ْاألَنْ ُف‬/Onlara geniş altın tepsilerle (yiyecekler) ve altın kadehlerle (içecekler) sunulur. Orada canlarının istediği, gözlerinin hoşlandığı nimetler vardır. Ve orada sürekli olarak kalacaksınız.” ( 43/Zuhruf, 71) Sonuç Suhuf kelimesi Kur’an terminolojisinde Tevrat, Zebur, İncil ve Kur’an gibi ilahî kitapların yanı sıra amel defteri, özel kitap, ana kaynak gibi farklı anlamlarda kullanılmıştır. Ancak bu kelime günümüzde sadece Hz. Âdem, Hz. İbrahim, Hz. Şit ve Hz. İdris peygamberlere gönderilen küçük kitapçıklar anlamında kullanılmaktadır. Suhuf kelimesinin Kur’an’daki kullanımlarına bakıldığında Hz. Muhammed’e indirilen vahiylerin önceki peygamberlerin kitaplarında da yer aldığı ve bu kitapların genel olarak “kitap” “zübür” ve “suhuf” gibi isimlerle adlandırıldığı görülmektedir. Kur’an kendisini, önceki kitapları tasdik eden ve doğrulayan şeklinde tanımlamaktadır. Bu ise önceki suhufların/kitapların itikâd, ibadet ve ahlakî ilkeler bakımından aynı konuları ele aldığını ve önceki peygamberlere gönderilen suhufların/kitapların Kur’an, İncil, Tevrat ve Zebur gibi bir içeriğe sahip olduklarını ortaya koymaktadır. Bazı hadislerde Hz. Âdem’e 10, Hz. İbrahim’e 10, Hz. İdris’e 30 ve Hz. Şit’e 50 sayfa suhuf verildiği söylenmektedir. Bazı hadislerde ise Hz. Âdem’e 10, 21, 51 ve Hz. İdris’e de 29 veya 30 sayfa indirildiği belirtilmektedir. Yine bazı hadislerde Hz. İdris’in toplamda sayfa suhuf ezberlediği ifade edilmektedir. Yine farklı hadislerde Hz. Âdem’e gönderilen sayfaların Tevrat’tan önce Hz. Musa’ya verildiği belirtilmektedir. Dolayısıyla ilgili hadislerden hareketle suhuflar konusunda sağlıklı bir bilgi edinme imkânı bulunmamaktadır. İslam’ın temel amacı insanları hidayete erdirmektir. Allah Teâlâ bu amacı gerçekleştirmek için Hz. Âdem’den Hz. Muhammed’e kadar farklı zamanlarda pek çok kitap ve peygamber göndermiştir. Bu kitap ve peygamberlerin bir kısmı Kur’an’da zikredilirken, bir kısmından hiç Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer Kur’an’da Peygamberlere Gönderilen ‘Suhuflar/Kitaplar’ Üzerine Bir Değerlendirme 19 bahsedilmemiştir. Bu yüzden Kur’an’dan hareketle de gönderilen kitap ve peygamberlerin sayıları konusunda net bir bilgi edinmek mümkün görünmemektedir. KAYNAKÇA ‘Antere, Şeddâd b. Muâviye b. Kirâdi’l-‘Absî, (), Dîvân-ü ‘Antere, Dördüncü Baskı, Beyrut: Matbaatü’l-Âdâb. A‘zamî, Muhammed Mustafâ, (), Hadis Metodolojisi ve Edebiyatı, İkinci Baskı, İstanbul: İz Yayıncılık. A‘zamî, Muhammed Mustafâ, (), İlk Devir Hadis Edebiyatı, Tercüme: Hulûsi Yavuz, İstanbul: İz yayıncılık. A’zamî, Muhammed Mustafâ, (), Derlenişinden Vahyedilişine Kur’ân Tarihi, Tercüme: Ömer Türker-Fatih Serenli, İstanbul: İz Yayıncılık. Abduh, Muhammed-Reşîd Rızâ, (), Tefsîru’l-Menâr, Tercüme: Mehmet Erdoğan vd., İstanbul: Ekin Yayınları. Ahmed b. Hanbel, (), Musned, İstanbul: Çağrı Yayınları. Ahmed b. Hanbel, (), Musned, Muhakkik: Şuayb Arnaûd-Âdil Mürşid vd., ys., Müessesetü’r- Risâle. Ahmed, Halîl, (ts.), Kitâbü’l-‘Ayn, (ts.), Muhakkik: Mehdî el-Mahzûmî-İbrâhîm es-Sâmirâî, ys., Dâru Mektebeti’l-Hilâl. Âlûsî, Şihâbuddîn Mahmûd b. Abdullâh, (h. ), Rûhu'l-Me‘ânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-‘Azîm, Muhakkik: Ali Abdülbâri Atiyye, Birinci Baskı, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘İlmiyye. Aslan, İbrahim, (), “Levh-i Mahfuz'un Delaleti Sorunu”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, ss Ateş, Süleyman, (), Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat. Aydar, Hidâyet, (), “Kur’ân’da Kitap Kavramı ve Bir Kitap Olarak Levh-ı Mahfuz”, İstanbul: İ.Ü.İ.F.D, sayı: 2, s, Aydın, Ali Arslan, (), İslâm İnançları ve Felsefesi, İstanbul: Çağrı Yayınları. Aydınlı, Abdullah, (), “Sahîfe”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları. Begavî, Ebû Muhammed Hüseyin b. Mes‘ûd, (h. ), Meâ‘limu’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Kur’ân, Muhakkik: Abdurrezzâk el-Mehdî, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî. Beydâvî, Nâsuriddîn Ebû Saîd Abdullâh, (h. ), Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Muhakkik: Abdurrahman Maraşlı, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî. Bilmen, Ömer Nasuhi, (ts.), Büyük İslam İlmihali, İstanbul: Bilmen Yayınevi. Bir Müslümanın Yol Haritası, (), Hazırlayan: Akademi Araştırma Heyeti, İstanbul: Işık Yayınevi. Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl, (), Sahîhu’l-Buhârî, İstanbul: Çağrı Yayınları. Bursevî, İsmâîl Hakkı, (ts.), Rûhu’l-Beyân, Beyrut: Dâru’l-Fikr. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer 20 Mehmet ALTUNTAŞ Büstî, Muhammed b. Hibbân, (), el-İhsân fî Takrîbi Sahîh-i İbn Hibbân, Tahkik: Şuayb Arnaûd, Birinci Baskı, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle. Cevzî, Cemâlüddîn Ebû’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed, (), el-Muntazam fî Târîhi’l- Ümem ve’l-Mülûk, Muhakkik: Muhammed Abdülkâdir Atâ-Mustafa Abdülkâdir Atâ, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘İlmiyye. Cevzî, Cemâlüddîn Ebû’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed, (h. ), Zâdu’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, Muhakkik: Abdurrezzâk el-Mehdî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî. Çakan, İsmail Lütfü, (), Hadis Edebiyâtı, İstanbul: MÜİF Yayınları. Çantay, Hasan Basri, (), Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm, Hazırlayan: M. A. Yekta Saraç, İstanbul: Risale Yayınları. Demirci, Muhsin, (), Tefsir Terimleri Sözlüğü, İstanbul: İfav Yayınları. Devellioğlu, Ferit, (), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûğat, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları. Doğan, D. Mehmet, (), Büyük Türkçe Sözlük, ys., İz Yayıncılık. Dikmen, Mehmed, (), Tasavvuf ve Hikmet Işığında İslâm İlmihali, İstanbul: Cihan Yayınları. Duman, M. Zeki, (), Beyânu’l-Hak Kur’ân-ı Kerîm’in Nüzul Sırasına Göre Tefsiri, Ankara: Fecr Yayınevi. Duman, M. Zeki, (), “Kelamullah’ın Levh-i Mahfuz’dan Cibril’e İntikali Ve Hz. Peygamber’e İnzali”, İslami İlimler Dergisi, Yıl 5, Sayı 1, Bahar, ss. Dumlu, Ömer, (), “Suhuf”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları. Durmuş, Zülfikar, (), Kur’ân’a Göre Kur’ân, İkinci Baskı, İstanbul: Rağbet Yayınları. Ebû Dâvûd, Süleymân b. Es‘as es-Sicistânî, (), Kitâbu’l-Mesâhif, Tahkik: Ebû’l-Usâme Selîm b. ‘Îd el-Hilâlî, Lübnan: Muessetü Ğirâs li’n-Neşri ve’t-Tevzi’. Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs b. el-Munzir et-Temîmî el-Hanzalî er-Râzî, (), Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm, Muhakkik: Esad Muhammed et-Tayyib, Üçüncü Baskı, Suud: Mektebetü Nizâr Mustafâ el-Bâz. Elîf Efendi, Hasîrîzâde, (), en-Nûru’l-Furkân fî Şerhi Lügati’l-Kur’ân, Hazırlayanlar: Mustafa Koç-Eyüp Tanrıverdi, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. Fenârî, Şemseddîn Muhammed b. Hamza, (), Aynü’l-Âyân, İhtisâr ve Tercüme: Ali Akpınar, Üçüncü Baskı, İstanbul: Nasihat Yayınları. Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdullâh b. Manzûr ed-Deylemî, Me‘âni’l-Kur’ân, Tahkik: Ahmed Yûsuf en-Necâtî-Muhammed Ali en-Neccâr-Abdülfettâh İsmâîl eş-Şelebî, Dâru’l- Mısriyye, Mısır, Birinci Baskı, ts. Fidan, Ahmed vd., (), Örnekleriyle Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Ebû Tâhir Muhammed b. Ya‘kûb, (), Besâiru zevî’t-Temyîz fî Letâifi’l- Kitâbi’l-‘Azîz, Muhakkik: Muhammed Alî en-Neccâr, Kahire: el-Meclisu’l-‘Alâ li’ş- Şuûni’l-İslâmiyye-Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî. Hamidullah, Muhammed, (), İslâm Peygamberi, Çeviren: Salih Tuğ, İstanbul: İrfan Yayımcılık. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer Kur’an’da Peygamberlere Gönderilen ‘Suhuflar/Kitaplar’ Üzerine Bir Değerlendirme 21 Hamidullah, Muhammed, (), Kur’ân-ı Kerîm Tarihi, Çeviren: Abdülaziz Hatip, İkinci Baskı, İstanbul: Beyan Yayınları. Hamidullah, Muhammed, (), Muhtasar Hadis Tarihi ve Sahîfe-i Hemmâm İbn Münebbih, Tercüme: Kemal Kuşçu, İstanbul: Bahar Yayınları. Hâzin, Alâuddîn Ali b. Muhammed, (h. ), Lübâbü’t-Te’vîl fî Me‘âni’t-Tenzîl, Tashih: Muhammed Ali Şahin, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye. İbn ‘Âşûr, Muhammed Tâhir, (ts.), et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Tunus: Dâru Sahnûn li’n-Neşr ve’t-Tevzî. İbn Acîbe, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. el-Mehdî, (h. ), el-Bahru’l-Medîd fî Tefsîri’l- Kur’âni’l-Mecîd, Muhakkik: Ahmed Abdullâh el-Kuraşî Rislân, Kahire: Doktor Hasan Abbâs Zekî. İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdulhak b. Gâlib b. Abdurrahmân b. Temmân, (h. ) el- Muharraru’l-Vecîz fî Tefsîri Kelâmi’l-Vecîz, Muhakkik: Abdusselâm Abdüşşâfî Muhammed, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye. İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik, (), es-Sîratü’n-Nebeviyye, Tahkik: Mustafâ es-Sekkâ- İbrâhîm el-Enbârî, Abdülhafîz Şelebî, Beyrut: Dâru’l-Hayr. İbn Huzeyme, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk, (ts.), Sahîhu İbn Huzeyme, Muhakkik: Muhammed Mustafâ el-‘Azâmî, Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî. İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer, (), Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm, ys., Dâru Tayyibe. İbn Manzûr, (), Lisânu’l-‘Arab, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî. İbn Nedîm, Ebû’l-Ferec Muhammed b. İshâk b. Muhammed, (), el-Fihrist, Muhakkik: İbrâhîm Ramazân, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife. İbn Zemenîn, Ebû Abdullâh Muhammed b. Abdullâh, (), Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîz, Tahkik: Ebû Abdullâh Hüseyin b. ‘Ukkâşe-Muhammed b. Mustafâ el-Kenz, Mısır: el-Fârûku’l-Hadîse. İlmihal, İman ve İbadetler, (), Hazırlayan: Komisyon, Dördüncü Baskı, Ankara: TDV Yayınları. İsbehânî, Ebû Nuaym, (), Hilyetü’l-Evliyâ ve Tabakâtü’l-Esfiyâ, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî. İsfehânî, Râgıb, Mukaddimetü Câmi‘i’t-Tefsîr, Çeviren: Celalettin Divlekçi, Rağbet Yayınları, İstanbul İsfehânî, Râgıb, (), Müfredâtu Elfâzi’l-Kur’ân, Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye. Kitab-ı Mukaddes Eski ve Yeni Ahit, (), İstanbul: İstanbul Matbaacılık. Keskin, Mehmet, (), Şafii İlmihali, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı. Köksal, M. Asım, (), Peygamberler Tarihi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Kurtubî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed el-Ensârî, (), el-Câmiu‘ li Ahkâmi’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru’l-Fikr. Kuşeyrî, Abdulkerîm b. Hevâzin b. Abdulmelik, (ts.), Letâifu’l-İşârât, Muhakkik: İbrâhîm el- Besyûnî, Mısır: el-Heyetü’l-Mısriyye. Kutub, Seyyid, (h. ), Fî Zilâli’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru’ş-Şurûk. Mahzûmî, Ebû’l-Haccâc Mücâhid b. Cebr, (), Tefsîru Mücâhid, Muhakkik: Muhammed Abdusselâm Ebû’n-Nîl, Mısır: Dâru’l-Fikri’l-İslâmiyyi’l-Hadîse. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer 22 Mehmet ALTUNTAŞ Maşalı, Mehmet Emin, (), “Mushaf”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları. Mâverdî, Ebû’l-Hasan Alî b. Muhammed, (ts.), en-Nuketu ve’l-‘Uyûn, Tahkik: Seyyid b. Abdulmaksûd b. Abdurrahîm, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye. Okuyan, Mehmet, (), “Kendisine Kitap Verilen ve Verilmeyen Peygamberler (Resul-Nebi Ayrımı ve Bunun İstismarı)” XI. Kur’an Sempozyumu Kur’an ve Risalet, Samsun: Fecir Yayınevi. Mekkî b. Ebû Tâlib, (), el-Hidâye ilâ Bulûği’n-Nihâye, Muhakkik: Câmiatü'ş-Şârika, ys., Neşreden: Mecmûatü Buhûsi’l-Kitâb ve’s-Sünne. Mevdûdî, (), Tefhîmu’l-Kur’ân, İstanbul: İnsan Yayınları. Mukâtil b. Süleymân, Ebû'l-Hasen b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî, (), Tefsîru Mukâtil b. Süleymân, Tahkik: Ahmed Ferîd, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İmiyye. Mursî, Muhammed Munîr, (), et-Terbiyetü’l-İslâmiyye ve Usûlühâ ve Tetavvurihâ fî’l-Bilâdi’l- ‘Arabiyyi, ys., Âlemü’l-Kütüb. Nâsiruddîn el-Esed, (), Mesâdirü’ş-Şi‘ri’l-Câhilî ve Kiymetühe’t-Târîhiyye, Yedinci Baskı, Beyrut: Dâru’l-Cîl. Nehhâs, (), Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl el-Murâdî el-Mısrî, İ‘râbu’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye. Nesefî, Abdullâh b. Ahmed b. Mahmûd, (), Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, Tahkik: Zekeriyyâ ‘Umeyrât, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye. Nîsâbûrî, Nizâmuddîn el-Hasan b. Muhammed, (h. ), Ğarâibu’l-Kur’ân ve Rağâibu’l-Furkân, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye. Nu‘mânî, Ebû Hafs Sirâcüddîn, (), el-Lubâb fî ‘Ulûmi’l-Kitâb, Muhakkik: Âdil Ahmed Abdulmevcûd-Ali Muhammed Muavvez, Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye. Önal, Recep, (), Ebû Mansûr el-Mâturîdî’ye Göre İslam Dışı Dinler, Bursa: Emin Yayınları. Önal, Recep, (), “Kur’an'daki Resûl-Nebî Kavramlarına Teolojik Yaklaşım”, Kelam Araştırmaları, 11/1, ss. Öztürk, Mustafa, (), Kur’ân-ı Kerim Meali Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri, Ankara: Ankara Okulu Yayınları. Öztürk, Mustafa, (), Kur’an, Vahiy Nüzûl, Ankara: Ankara Okulu Yayınları. Râzî, Fahruddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer, (h. ), Mefâtîhu’l-Ğayb, Üçüncü Baskı, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî. Sa‘lebî, Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm, (), Tefsîru’s-Sa‘lebî (el-Keşşâf ve’l-Beyân an Tefsîri’l-Kur’ân), Tahkik: Muhammed b. Âşûr, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî. Sâbûnî, Muhammed Alî, (), Safvetü’t-Tefâsîr, Kahire: Dâru’s-Sâbûnî li’t-Tibâa ve’n-Neşr ve’t- Tevzî‘. Sâlih, Subhî, (h. ), Mebâhis fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, İstanbul: Derseâdet. Sem‘ânî, Ebû’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed, (), Tefsîru’l-Kur’ân, Muhakkik: Yâsir b. İbrâhîm-Ganîm b. Abbâs, Riyad: Dâru’l-Vatan. Semerkandî, Ebû’l-Leys Nasr b. Muhammed, (ts.), Bahru’l-‘Ulûm, ys. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer Kur’an’da Peygamberlere Gönderilen ‘Suhuflar/Kitaplar’ Üzerine Bir Değerlendirme 23 Semînü'l-Halebî, Ahmed b. Yûsuf b. Abdüddâim, (), Umdetü’l-Huffâz fî Tefsîr-i Eşrafi’l-Elfâz, Tahkik: Muhammed Bâsil, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye. Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebû Bekir Celâlüddîn, (ts.), ed-Dürrü'l-Mensûr, Beyrut: Dâru’l-Fikr. Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân, (), el-İtkân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru İbn Kesîr. Şâmî, Muhammed b. Yûsuf es-Sâlihî, (), Sübülü’l-Hedyi ve’r-Raşâd fî Sîrâti Hayri’l-‘İbâd ve Zikru Fedâilihî ve E‘lâmu Nübüvvetihî ve Ef‘âlhî ve Ehvâlihî fî’l-Mebdei ve’l-Meâd, Tahkik: Âdil Ahmed Abdulmevcûd-Ali Muhammed Muavvez, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye. Şentürk, Lütfi-Yazıcı, Seyfettin, (), İslam İlmihali, Baskı, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı. Şimşek, Mehmet Sait, (), Hayat Kaynağı Kur’ân Tefsiri, İstanbul: Beyan Yayınları. Şirbînî, Muhammed b. Ahmed el-Hatîb, (h. ), es-Sirâcü'l-Münîr fî’l-İâ’neti 'alâ Ma'rifeti Ba'di Me'âni Kelâmi Rabbine'l-Hakîmi'l-Habîr, Kahire: Matbaatu Bûlâk. Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr, (), Câmiu‘l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Tahric: Sıdkı Cemîl el-‘Attâr, Beyrut: Dâru’l-Fikr. Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr, (h. ), Târîhu’t-Taberî, İkinci Baskı, Beyrut: Dâru’t- Türâs. Tirmizî, Muhammed b. Îsâ, (), Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları. Ebû’s-Suûd el-İmâdî, Muhammed b. Muhammed b. Mustafâ, (ts.), İrşâdü’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâye’l-Kur’âni’l-Kerîm, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî. Uğur, Mücteba, (), Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDV Yayınları. Vâhidî, Ebû’l-Hasan Ali b. Ahmed, (h. ), el-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz, Tahkik: Safvân Adnân Dâvûdî, Beyrut: Dâru’l-Kalem - ed-Dâru’ş-Şâmiyye. Watt, W. Montgomery, (), Kur’ân’a Giriş, Çeviren: Süleyman Kalkan, Ankara: Ankara Okulu Yayınları. Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, (), Hak Din Kur’ân Dili, İstanbul: Yenda Yayın. Yemenî, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Abdullâh eş-Şevkânî, (h. ), Fethu’l-Kadîr, Beyrut: Dâru ibn Kesîr - Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib. Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî, (), Meâni’l-Kur’ân ve İ‘râbuhû, Beyrut: Âlemu’l-Kütüb. Zehebî, Muhammed b. Ahmed, (), Tezkiratü’l-Huffâz, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye. Zemahşerî, Ebû’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer, (h. ), el-Keşşâf ‘an Hakâiki’t-Tenzîl, Üçüncü Baskı, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî. Zerkânî, Muhammed Abdülazîm, (), Menâhilu’l-‘İrfân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Tahkik: Fevvâz Ahmed Zümerlî, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘İzzî. Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdullâh, (), el-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru’l- Fikr. Zihni, Mehmed, (), Nimet-i İslâm, İstanbul: İslâm Mecmuası Yayınları. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer 24 Mehmet ALTUNTAŞ Citation Information/Kaynakça Bilgisi Altuntaş, M. (). “Kur’an’da Peygamberlere Gönderilen ‘Suhuflar/Kitaplar’ Üzerine Bir Değerlendirme / An Evaluation on Suhuf/Books Sent to the Prophets in Quran”, TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: , Volume 11/12 Summer , ANKARA/TURKEY, monash.pw, DOI Number: monash.pw, p. 1- Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/12 Summer