2) SİTOPLAZMA
✔ Hücrenin içini dolduran, hayatsal faaliyetlerin gerçekleştiği plazmadır.
✔ İçinde inorganik ve organik maddeler vardır. Ayrıca görevleri birbirinden farklı olan organeller de bulunur.
✔ Sitoplazmanın organeller hariç yarı akışkan kısmına SİTOZOL denir. Sitozolün büyük bir kısmını su oluşturur. (%90) bu oran canlılarda %98'e kadar yükselebileceği gibi %5'e de düşebilir. Bu sıvının içinde enzimler, RNA, organik bileşenlerin yapı taşları, atık maddeler, mineraller… bulunur. Prokaryot hücrelerde sitozol içinde DNA da bulunur.
ZARSIZ ORGANELLER
1) Ribozom
✔ Tüm canlı hücrelerde bulunur. (Memelilerin olgun alyuvar hücrelerinde bulunmaz. Ancak bu hücre ilk üretildiğinde ribozoma sahiptir. Organel ve çekirdeklerini sonradan kaybetmektedir.)
✔ Zarsız ve en küçük organeldir.
✔ Protein sentezi yapar.
✔ Yapısında protein ve rRNA bulunur. Prokaryot ve ökaryotlarda protein ve rRNA içerikleri farklıdır. Ökaryotlarda daha büyüktür.
✔ Çekirdekçik bölgesinde yapısını oluşturan rRNA ve protein üretildiğinden, üretim yeri çekirdekçiktir.
✔ Küçük ve büyük olmak üzere iki alt birimden oluşur. Pasif haldeyken alt birimler birbirinden ayrıdır. Protein sentezi sırasında alt birimler birleşir ve ribozom görevini yerine getirir.
✔ Prokaryot; sitoplazmada serbest halde;
Ökaryot; sitoplazmada serbest halde, başka bir organelin içinde (kloroplast,mitokondri), endoplazmik retikulumun ve çekirdek zarının üzerinde bulunur.
✔ Bir hücrede aynı protein çeşidinden çok sayıda üretilmek istendiğinde çok fazla ribozom bir araya gelerek polizom (poliribozom) oluşturur.
2) Sentrozom
✔ Hücre bölünmesi sırasında iğ iplikleri oluşturarak hücre bölünmesine yardım eder.
✔ Bitki hücrelerinde görülmez. Hayvan hücrelerinin de sadece bölünebilenlerinde (kas, sinir, yumurta hücresinde yoktur.) bulunur. Mantar hücrelerinde vardır.
Not: Sperm içinde bulunan sentrozom döllenmeye katılarak zigotun sentrozomu haline gelir. Bu nedenle vücudumuzda bulunan tüm sentrozomlar babamızın spermi içindeki sentrozomdan kopya alınarak üretilmiştir.
✔ Bir sentrozom iki tane sentriyolden oluşmuştur. Bu sentriyollerin yapısında ise mikrotübüller vardır.
✔ Görev yapmaya başlamadan kısa bir süre önce kendini eşleyerek iğ iplikleri üretir.
TEK ZARLI ORGANELLER
1) Endoplazmik Retikulum
✔ Ökaryot hücrelerde çekirdek ile hücre zarı arasında yer alan kanallar sistemidir.
Görevleri;
✔ Hücre içinde madde taşınmasını sağlar.
✔ Çekirdek zarını oluşturur ve çekirdek zarı ile doğrudan bağlantılıdır.
✔ Hücreye mekanik destek olur.
✔ Hücre içerisinde gerçekleşen asidik ve bazik tepkimelerin birbirine etki etmeden gerçekleşmesini sağlar.
✔ Karbonhidrat, yağ ve protein sentezinde görev alır..
✔ Golgi cisimciği, koful ve lizozom organelinin üretimini sağlar.
✔ Golgi cisimciği ile birlikte çalışır.
✔ Üzerinde ribozom bulunup bulunmamasına göre iki çeşittir.
Granüllü Endoplazmik Retikulum (GER)
✔ Üzerinde ribozom bulunur.
✔ Protein sentezinin çok fazla yapıldığı enzim, hormon ve salgı üretiminin çok olduğu hücrelerde bol miktarda bulunur.
✔ Proteinli moleküllerin golgi cisimciğine taşınmasından sorumludur.
✔ Hücre dışına salgılanacak, organel ve hücre zarındaki protein yapılı molekülün üretiminden üzerindeki ribozomlar sorumludur.
Granülsüz Endoplazmik Retikulum (DER)
✔ Üzerinde ribozom bulunmaz.
✔ Hormon ve yağ sentezi yapan hücrelerde bol miktarda bulunur.
✔ Yağ, karbonhidrat ve mineral taşınmasından sorumludur.
✔ Kas hücrelerinde kasılmayı gerçekleştirmek için Ca depolaması yapar.
✔ İnsan karaciğer hücrelerinde ilaçların olumsuz etkilerini giderir ve glikojen depolar.
GER ve DER aynı hücrede bir arada bulunabilir.
2) Golgi Cisimciği (Aygıtı)
✔ Yassılaşmış keseciklerden oluşmuş organeldir. Yassı keseciklerin uçlarında tomurcuklanarak oluşmuş küçük keseler vardır.
✔ Endoplazmik retikulum ile beraber çalışır. Genellikle birbirlerine yakın konumlanmışlardır.
✔ Golgi cisimciği endoplazmik retikulüme bakan yüzeyine bağlanan kesecikler içeriğini boşaltarak golgi aygıtının yapısına katılır. Golgi cisimciği endoplazmik retikulumdan gelen bu kesecikler vasıtasıyla gelişir. Golgi cisimciğine gelen maddeler golgi kanalları boyunca ilerlerken değişikliğe uğratılarak yapısı geliştirilir. Golgi cisimciğindede bu moleküllere yağ, şeker, fosfat ve sülfat grupları eklendiği gibi bazı moleküllerde çıkarılarak molekülün ana yapısı değiştirilebilir. Son halini alan molekül golginin hücre zarına bakan yüzeyinden kesecikler halinde salınır.
Görevleri;
✔ Hücreye özgü salgıların üretilmesini ve ekzositozla atılacak olan salgı keseciğinin oluşturulmasını sağlar.
✔ Lizozom ve koful gibi organellerin üretilmesini sağlar.
✔ Kompleks organik maddelerin üretilmesini sağlar. (glikoprotein,glikolipit, fosfolipit…)
✔ Hücre zarının ve hücre çeperinin üretilmesini sağlar. (Selüloz üretimi golgi cisimciğinde gerçekleşmez. Ancak, bitki hücre çeperinin yapısına katılan diğer organik maddelerin üretimi burada gerçekleşir.)
3) Lizozom
✔ Golgi cisimciği tarafından oluşturulan içinde sindirim enzimleri bulunan organeldir.
✔ Bitki hücrelerinde bulunmaz. Özellikle pinositoz ve fagositoz yapan hücrelerde bol miktarda bulunur.
✔ İçeriğinde bulunan enzimler lizozom içindeyken pasif haldedir. Görevini yaptığı sırada aktif hale geçmektedir. (Aktifleştirme işlemi pH değişimi ile olmaktadır.)
Görevleri;
✔ Hücre içi sindirim yapar. Fagositoz ve pinositozla içeri alınan besin kofunun etrafını sararak içeriğin sindirilmesini sağlar. Fagositozla içeri alınan molekül besin dışında bir mikroorganizma olabilir.
✔ Yaşlanmış ya da fonksiyonu bozulmuş organelleri parçalar. (Otofaji)
✔ Gerektiğinde kendini patlatır. İçeriğinde bulunan enzimler sitoplazmaya yayılır ve hücre kendini sindirir. Bu olaya otoliz denir. Bu durum hücre yaşlandığında ya planlanmış hücre ölümleri mekanizması için gereklidir.
✔ Lizozom aktivitesinin azalması bazı hastalıklara ve deri hücrelerinde lekelenmelere sebep olabilmektedir.
4) Koful
✔ Hücre içerisinde çeşitli görevleri bulunan organeldir.
✔ Genel olarak hayvan hücrelerinde çok sayıda küçük; bitki hücrelerinde ise az sayıda büyük kofullar bulunur.
✔ Bitki hücreleri yaşlandıkça koful büyüklükleri artar merkezde bulunan en büyük kofula merkezi koful denir. Bu koful bitki hücresi çok yaşlandığında diğer organelleri ve çekirdeği sıkıştırarak hücrenin ölmesine neden olur.
Görevlerine göre kofullar;
Depo kofulu: Genellikle bitki hücreleri de bulunur. Atık madde, pigment ve su depolanmasını sağlar.
Besin kofulu: Endositozla alınan besini taşıyan kofuldur.
Boşaltım kofulu: Ekzositozla atılacak maddeyi taşıyan kofuldur.
Salgı kofulu: Ekzositoz ile salgılanacak salgıyı (enzim, hormon ya da özel bir madde) taşıyan kofuldur.
Sindirim kofulu: Besin kofulu ile lizozom organelinin birleşmesi ile oluşan kofuldur. Endositoz ile hücre içine alınan besinin sindirilmesini sağlar.
Kontraktil (Vurgan) koful: Tatlı sularda yaşayan ökaryot tek hücreli canlılarda hücre içine giren fazla suyun aktif taşıma ile dışarı atılmasını sağlayan kofuldur. Bu olay suyun enerji harcanarak atıldığı tek yerdir.
5) Peroksizom
✔ Hemen hemen tüm ökaryot hücrelerde bulunabilen ve H2O2’yi parçalayarak etkisiz hale getiren organeldir.
✔ Yağ asitlerinin solunuma katılma sürecinde oksijen kullanarak parçalanmasını sağlar. Bu şekilde mitokondriye yardım eder.
Çift Zarlı Organeller
1) Mitokondri:
✔ Oksijenli solunum ile enerji üretiminin yapıldığı organeldir.
Çok fazla enerji harcayan hücrelerde bol miktarda bulunur. (sinir hücresi , kas hücresi gibi..)
✔ İç ve dış olmak üzere iki zarı vardır. İç zar kıvrımlıdır. Bu kıvrımlara krista denir. Krista mitokondrinin yüzey alanını artırarak daha verimli çalışmasını sağlar.
✔ İçini dolduran sıvıya matriks denir. Matriks sitoplazma benzeri bir sıvıdır ve içerisinde inorganik ve organik maddeler bulunur. Matriks içerisinde enzim, ribozom organeli, DNA ve RNA moleküleri vardır.
✔ Kendini çoğaltabilir. Ancak kendi dış zarını üretecek olan nükleik asit şifresi kendi DNAsında bulunmadığından çoğalması hücre DNAsı kontrolündedir.
✔ Protein sentezi yapabilir.
2) Plastidler:
✔ Bitki hücrelerinde bulunan içerdiği pigmentler ile hücreye renk verebilen ve çeşitli görevleri olan organellerdir.
✔ İç ve dış olmak üzere çift zarlıdırlar.
Üç çeşit plastid vardır.
a) Kloroplast
✔ İçerisinde yeşil renk veren pigment bulunan (klorofil) plastidlerdir.
✔ Bulunduğu hücreye yeşil renk verir. Fotosentez yapabilen tüm ökaryotik hücrelerde bulunur.
✔ Kısa süreli nişasta depolayabilir.
✔ İç ve dış olmak üzere çift zarlıdır. İç zar düzdür.
✔ İçindeki sıvıya stroma denir. Bu sıvı sitoplazmaya benzer ve içerisinde inorganik ve organik maddeler bulunur. Ayrıca içinde enzim, ribozom, DNA ve RNA molekülleri bulunur.
✔ İçerisinde tilakoit zarların oluşturduğu üçüncü zar sistemi vardır. Bu zar sisteminde, grana (granum) denilen yapılar bulunur. Klorofil pigmentleri bu yapıların içinde bulunur. Granalar birbirine tilakoit ara lamellerle bağlıdır. Bu yapılar granalar tarafından yakalanmayan ışığı yakalayıp fotosentez verimi artırır.
✔ Kendini çoğaltabilir. Dış zarının genetik şifresi kendi DNA’sında bulunmadığından çoğalırken hücre DNA’sına bağlıdır.
✔ Protein sentezi yapabilir.
b) Kromoplast
✔ Yeşil hariç renk pigmentlerini taşıyan plastidlerdir.
Kırmızı: likopen
Sarı: ksantofil
Turuncu: karoten
✔ Bitkilerin çiçek yaprak ve kök gibi yapılarında bulunur. Taşıdığı rengi bitkiye verir.
c) Lökoplast
✔ Renk pigmenti içermeyen plastidlerdir.
✔ Işık görmeyen kısımlarda bulunur.
✔ Bulunduğu hücreye göre farklı besin maddelerinin depolanmasını sağlar.
Patates: Nişasta
Pirinç: Nişasta
Fasulye tohumu: Protein…
✔ Bitkilerin depo organlarının hücrelerinde bol miktarda bulunur.
✔ Gerekli çevre şartları sağlandığında plastidler birbirlerine dönüşebilirler.
Örn: Olgunlaşan domatesin kırmızı olması
Örn: Patatesin güneşte bekletildiğinde yeşile dönmesi
HÜCRE İSKELET ELEMANLARI
✔ Ökaryot sitoplazması içerisinde bulunan protein yapılı lifli moleküllerdir. Üç çeşit hücre iskelet elemanı vardır.
1) Mikrofilament
✔ Aktin proteinlerinden oluşmuş en ince hücre iskelet elemanlarıdır.
GÖREVLERİ:
1) Gerilmelere karşı koyarak hücrenin biçimini korur.
2) Kas hücrelerinin kasılmasını sağlar. (aktin)
3) Yalancı ayak ve mikrovillus oluşumu sağlar.
4) Hayvan hücrelerinde hücre bölünmesi sırasında boğumlanmayı sağlar.
5) Sitoplazmanın hareket etmesini sağlar.
2) Ara Filament
✔ Üst üste sarılmış lifli proteinlerden oluşan orta kalınlıktaki hücre iskelet elemanıdır.
GÖREVLERİ:
1) Hücrenin şeklinin sabit kalmasını sağlar.
2) Çekirdek ve organellerin yerinin sabit kalmasını sağlar.
3) Deride bulunan ara filamentler keratin yapılıdır. Keratin yapılı ara filamentler deri hücreleri arasında bağlantı sağlayarak dayanıklılığını artırır.
3) Mikrotübül
✔ Tübülin proteinlerinden oluşmuş en kalın hücre iskelet elemanlarıdır.
GÖREVLERİ:
1) Hücrenin şeklinin sabit kalmasını sağlar.
2) Hücre organellerinin gerektiğinde hareket etmesinin sağlar.
3) Sentriyol, sil ve kamçı yapıların yapısına katılır.
4) Hücre bölünmesi sırasında kromozomların hareketini sağlar.
5) Selüloz liflerinin düzenlenmesini sağlar.
