Ses Bilgisi Ders Notu

Türkçe Ö&#;retmenli&#;i Ö&#;retmenlik Alan Bilgisi Testi (ÖABT) için haz&#;rlam&#;&#; oldu&#;um Ses Bilgisi notlar&#;n&#; sizlerle payla&#;&#;yorum. Ses Bilgisi notlar&#;, bu konuya daha önce çal&#;&#;m&#;&#; ki&#;iler için hat&#;rlamay&#; kolayla&#;t&#;r&#;c&#; &#;ekilde ve genel tekrar amaçl&#; haz&#;rlanm&#;&#;t&#;r.

Ses Bilgisi Temel Kavramlar

Ses Bilgisi (Fonetik) Nedir?

Ses bilgisi, bir dilin sözcüklerini ses yap&#;s&#; bak&#;m&#;ndan inceleyen bilim dal&#;d&#;r. Ses bilgisinin inceleme alan&#;na sesler, seslerin özellikleri, ses dizimi, seslerle ilgili kurallar, sesler aras&#;ndaki etkile&#;imler, harfler ve ses olaylar&#; girmektedir.

Fonetik ve Fonoloji Nedir?

Dil bilimi alan&#;n insan dilinin sesleri ile ilgilenen fonetik ve fonoloji olarak adland&#;r&#;lan iki farkl&#; dal&#; vard&#;r. Fonetik, insan dilinde tan&#;mlanabilen gerçek sesleri inceler. Herhangi bir dile ba&#;l&#; kalmadan seslerin nas&#;l ç&#;kar&#;ld&#;&#;&#;n&#;, nas&#;l olu&#;tu&#;unu, bo&#;umlanma özelliklerinin neler oldu&#;unu, fizikî özelliklerinin neler oldu&#;unu, sesletim sürelerinin ne oldu&#;unu, kulaktan ba&#;lay&#;p beyine kadar geçen süreçte nas&#;l alg&#;land&#;klar&#;n&#; inceleyen bilim dal&#;d&#;r.

Fonoloji ise, zihinsel kurallarla ilgilenir. Foneti&#;in konu alan&#; gerçek sesler de&#;il, soyut seslerdir. Seslerin bir dilin ses sistemi içindeki i&#;levlerini, anlam ay&#;r&#;p ay&#;rmad&#;klar&#;n&#; ve birbirleriyle etkile&#;imleri ile dizili&#; ve de&#;i&#;im kurallar&#;n&#; inceler.

Ses Nedir?

Ses, akci&#;erlerden gelen havan&#;n ses yolundan ç&#;karken ses telleri vas&#;tas&#; ile bo&#;az&#;m&#;zda olu&#;turdu&#;u titre&#;imlere denir. Akci&#;erler, diyafram, nefes borusu, ses telleri, küçük dil, damak, dil, di&#;, burun, dudak gibi organlar seslerin olu&#;mas&#;na katk&#;da bulunurlar. Bunlara ses ayg&#;tlar&#; ad&#; verilir.

&#;nsanlar, herhangi bir dilde bulunandan daha çok sesi ç&#;karabilecek ses ayg&#;tlar&#;na sahiptir. Her do&#;an çocuk ilk aylarda benzer sesler ç&#;karsa da zamanla ana dilindeki sesleri duyar ve bu sesleri ç&#;karmaya ba&#;lar. Sesler, ç&#;k&#;&#; biçimlerine ve çe&#;itli benzerlik veya farkl&#;l&#;klar&#;na göre s&#;n&#;fland&#;r&#;l&#;rlar.

Fonem (Sesbirim) Nedir?

Dilde anlam ay&#;r&#;c&#; en küçük birime fonem (sesbirim) denir.

&#; ak ‘beyaz’ – a&#; ‘tuzak’ kelimelerinde, /k/ ve /&#;/ ünsüzleri anlam ay&#;rmaktad&#;r ve birer fonemdir.

&#; ak ‘beyaz’ – ek ‘eklenen parça’ kelimelerinde, /a/ ve /e/ ünlüleri anlam ay&#;rmaktad&#;r ve birer fonemdir.

Fonemler “parçal&#;” ve “parçalarüstü” olmak üzere ikiye ayr&#;l&#;r. Alfabede yer alan harflerle gösterilebilen seslere “parçal&#; sesbirimler” ad&#; verilir. Ünlüler ve ünsüzler parçal&#; sesbirimlerdir.

• Alfabede yer alan harflerle gösterilmeyen, sadece söyleyi&#;te yer alan sesler ise “parçalarüstü sesbirimler” olarak adland&#;r&#;l&#;rlar. Uzunluk, vurgu, ezgi, ton gibi ögeler, parçalarüstü sesbirimlerdir.

Alafon (Alt Sesbirim) Nedir?

• Bir sesin farkl&#; söyleni&#; biçimlerine dil biliminde alafon (alt sesbirim) denir.

• Alafon, anlam ay&#;rmaz. Sadece sesin telaffuzunda görülen farkl&#;l&#;klar için kullan&#;l&#;r.

&#; “kad&#;n” kelimesindeki /a/ sesinin söyleni&#;i ile “al” kelimesindeki /a/ sesinin söyleni&#;i birbirinden farkl&#;d&#;r. “kad&#;n” kelimesindeki /a/ sesinin söyleni&#;i di&#;erinden daha kapal&#;d&#;r. Ancak bu söyleyi&#; fark&#; anlam ay&#;r&#;c&#; bir nitelik ta&#;&#;mamaktad&#;r.

Harf Nedir?

Harfler, sesleri, fonemleri (ses birimleri) gösteren i&#;aretlerdir. Ayn&#; sesin gösterimi için farkl&#; alfabelerde farkl&#; i&#;aretler kullan&#;l&#;r. Zaman zaman ses ve harf terimleri birbirleri ile kar&#;&#;t&#;r&#;lmaktad&#;r. Türkler de kulland&#;klar&#; damgalar ve e&#;yalar&#;n sembolle&#;tirilmesi ile kendi dü&#;ünce sistemlerinden ç&#;kan harfler üretmi&#;lerdir. Köktür i&#;aretleri ad&#; verilen bu harflerin Runik kökenli oldu&#;unu söyleyen ara&#;t&#;rmac&#;lar da bulunmaktad&#;r.

Alfabe Nedir?

Alfabe, bir dildeki sesleri ya da fonemleri gösteren harflerden olu&#;an bir dizge bir &#;ifreleme sistemidir. Alfabelerin do&#;al geli&#;imi “idiogram (=resim yaz&#;s&#;) > piktogram (=hece yaz&#;s&#;) > alfabe” &#;eklinde olmaktad&#;r.

Nitekim kendi dü&#;ünce sistemimiz ile üretti&#;imiz ve Türkçenin yaz&#;m&#;nda kulland&#;&#;&#;m&#;z ilk ve tek Türk kökenli alfabemiz olan Köktürk alfabesi de idiogram ile alfabe aras&#;nda bir piktogram (=hece yaz&#;s&#;) özelli&#;i göstermektedir. Bu alfabe de heceleri gösteren i&#;aretler bulundu&#;u gibi harfleri gösteren i&#;aretler de vard&#;r. Türkçe dünyan&#;n en çok farkl&#; alfabe ile yaz&#;lan dilidir. Bugüne kadar Türkçe için Köktürk, Uygur, Mani, Ermeni, Arap, Kiril ve Latin harfleri kullan&#;lm&#;&#;t&#;r.

1. Ünlüler

Ses yolundan ç&#;karken herhangi bir engelle kar&#;&#;la&#;mayan seslere “ünlü” denir. Ünlülere “vokal” veya “sesli” denildi&#;i de olur. Ünlüler, dilin estetik yönünü göstermeleri yönüyle de önemlidirler. Bir dilin esteti&#;i, ünlülerinin çoklu&#;u ve çe&#;itli&#;iyle do&#;ru orant&#;l&#;d&#;r.

• “a, e, &#;, i, o, ö, u, ü” olmak üzere dilimizde sekiz adet ünlü vard&#;r.

Ünlüleri di&#;er seslerden ay&#;ran en önemli özellik de tek ba&#;lar&#;na söylenebilir ve hece kurabilir olmalar&#;d&#;r.

&#; o, u-&#;ak, &#;-l&#;k, ö-lüm, a-l&#;m, e-mek vb.

• Ünlüler mutlaka her hecenin yap&#;s&#;nda bulunur.

• Bir kelimedeki hece say&#;s&#;, o kelimedeki ünlü say&#;s&#;na e&#;ittir.

• Türkçede fonem olarak kullan&#;lan bütün ünlüler, “ötümlü”dürler.

Ünlülerin S&#;n&#;fland&#;r&#;lmas&#;

Ünlüler, bo&#;umlanma noktalar&#;na göre, dudaklar&#;n durumuna göre, a&#;&#;z bo&#;luklar&#;n&#;n durumuna göre ve söyleyi&#; sürelerine göre s&#;n&#;fland&#;r&#;l&#;r.

1. Bo&#;umlanma Noktalar&#;na (Dilin Durumuna) Göre Ünlüler

A. Kal&#;n (Art) Ünlüler

• Söyleni&#;inde dilin arkaya do&#;ru çekildi&#;i ünlülerdir. Bunlar “a, &#;, o, u” ünlüleridir.

B. &#;nce (Ön) Ünlüler

• A&#;&#;z bo&#;lu&#;unun ön taraf&#;nda &#;ekillenen, söyleni&#;inde dilin öne do&#;ru çekildi&#;i ünlülerdir. Bunlar “e, i, ö, ü” ünlüleridir.

2. Dudaklar&#;n Durumuna Göre Ünlüler

A. Düz Ünlüler

Dudaklar&#;n düz ve yayvan duruma getirilmesi ile bo&#;umlanan ünlülere düz ünlüler denir. Olu&#;umunda dudaklar&#;n etkisi olmayan ünlülerdir. Bunlar “a, e, &#;, i” ünlüleridir.

B. Yuvarlak Ünlüler

• Dudaklar&#;n yuvarlak bir &#;ekil almas&#;yla olu&#;an ünlülerdir. Bunlar “o, ö, u, ü” ünlüleridir.

3. A&#;&#;z Bo&#;lu&#;unun Durumuna Göre Ünlüler

C. Geni&#; Ünlüler

• Alt çenenin fazla aç&#;lmas&#;yla, a&#;&#;z bo&#;lu&#;u geni&#; durumdayken olu&#;an ünlülerdir. Bunlar “a, e, o, ö” ünlüleridir.

D. Dar Ünlüler

• Alt çenenin az aç&#;lmas&#;yla, a&#;&#;z bo&#;lu&#;u darken olu&#;an ünlülerdir. Bunlar “&#;, i, u, ü” ünlüleridir.

4. Söyleyi&#; sürelerine Göre Ünlüler

Söyleyi&#; süreleri uzun olan ünlülere uzun, k&#;sa olan ünlülere de k&#;sa ünlüler denir.

Türkiye Türkçesindeki “a, e, i, o, ö, u, ü” ünlüleri k&#;sa, “&#;” ünlüsü ise normalden daha k&#;sad&#;r.

Türkiye Türkçesi yaz&#; dilinde uzun ünlü yoktur.  Arapça ve Farsça gibi yabanc&#; dillerden al&#;nm&#;&#; baz&#; kelimelerde ve ses olaylar&#;na u&#;ram&#;&#; baz&#; kelimelerde uzun ünlüye rastlanmaktad&#;r.

Ünlü Uyumlar&#;

Kelimelerdeki ünlülerin çe&#;itli bak&#;mlardan birbirlerine uymas&#;na ünlü uyumu ad&#; verilir. Türkçedeki ünlü uyumlar&#;, ünlülerin kal&#;nl&#;k-incelik ve düzlük-yuvarlakl&#;k bak&#;m&#;ndan uyumlu olmas&#; temeline dayan&#;r. Bu konuda en s&#;k yap&#;lan hata, kelimenin ünlü uyumlar&#;na uyup uymad&#;&#;&#;na bakarken bütün heceleri ilk heceye göre de&#;erlendirmektir.

&#; göz + lük + çü + lük + ten

• Bir kelimenin ünlü uyumlar&#;na uyup uymad&#;&#;&#;na bak&#;l&#;rken her hece bir önceki heceye göre de&#;erlendirilmelidir.

&#; göz + lük + çü + lük + ten

1. Büyük Ünlü Uyumu

“Damak (Kal&#;nl&#;k-&#;ncelik) Uyumu” ya da “önlük-artl&#;k uyumu” da denir. Ancak sorularda genellikle “dudak uyumu” olarak soruldu&#;u için bu terimi bilmek gerekmektedir. Damak uyumu veya kal&#;nl&#;k-incelik uyumuna göre bir kelimede kal&#;n ünlüleri kal&#;n ünlüler, ince ünlüleri de ince ünlüler takip eder.

Türkçenin en önemli ses özelliklerinden biri olan damak uyumu, dilimizin en eski dönemlerinden beri vard&#;r.

• bilezik, ba&#;lang&#;c&#;ndan, kömürlükten, evli, çocuklu&#;umda, gelece&#;iniz vb.

• Türkiye Türkçesinde -(I)yor, -(i)ken, -leyin, da&#;, -ki, -man, -(i)mt&#;rak -gil gibi ekler tek &#;ekilli olduklar&#; için damak uyumuna uymazlar.

&#; geliyor, uyurken, sabahleyin, sabahki, ülküda&#;, ye&#;ilimt&#;rak, halamgil vb.

Eski Anadolu Türkçesinde uydu&#;u halde günümüz Türkiye Türkçesi yaz&#; dilinde geçirdi&#;i ses olaylar&#; sebebiyle baz&#; kelimelerin dudak uyumuna uymad&#;klar&#; görülür:

&#; alma > elma

&#; ana > anne

&#; &#;an&#;&#; > hangi

&#; &#;ar&#;nda&#; > karde&#;

Bir sözcükte dudak uyumu olmasa bile ekle&#;me s&#;ras&#;nda son hecede bulunan ünlü belirleyicidir ve kelimeye getirilen ekler son heceyle uyumlu olur.

&#; defans+&#;

&#; faiz+ler

&#; karde&#;+im

&#; kitap+ç&#;

2. Küçük Ünlü Uyumu

Di&#;er ad&#;yla, Düzlük-yuvarlakl&#;k uyumuna göre bir kelimenin ilk hecesinde düz (a, e, &#;,i) ünlülerden biri varsa sonraki hecelerde de düz ünlüler kullan&#;l&#;r. Bir kelimenin ilk hecesinde Yuvarlak ünlülerden (o,ö,u,ü) biri varsa sonraki hecelerde ya düz-geni&#;(a,e) ya da dar-yuvarlak (u-ü) ünlüleri bulunur.

• Yap&#;nca, evleriniz, ba&#;lanm&#;&#;, ölümcül, kötücül, u&#;ursuzluk vb.

Türkiye Türkçesinde /o/ ce /ö/ ünlüleri yaln&#;zca ilk hecede bulunur. &#;lk hecenin haricinde bulunmaz.

• Okulda, yolcu, sözlü vb.

Dikkat! &#;imdiki zaman eki olarak kullan&#;lan – (I)yor eki bu kural&#;n istisnas&#;d&#;r.

• Gör-üyor-um, al-&#;yor-um, at-an-&#;yor vb.

2. Ünsüzler

Akci&#;erlerden gelen havan&#;n ses yollar&#;ndan ç&#;karken çe&#;itli engellerle kar&#;&#;la&#;mas&#; sonucu olu&#;an seslere “ünsüz” denir.  Ünsüzlere “konson” veya “sessiz” de denilmektedir.

• Ünsüzler, tek ba&#;lar&#;na telaffuz edilemezler, mutlaka bir ünlüye ihtiyaç duyarlar.

• “b, c, ç, d, f, g, &#;, h, j, k, l, m, n, p, r, s, &#;, t, v, y, z” olmak üzere Türkiye Türkçesi yaz&#; dilinde fonem olarak kullan&#;lan 21 adet ünsüz vard&#;r. Her ünsüz, bir fonem olarak en az&#;ndan bir özelli&#;iyle di&#;erlerinden ayr&#;l&#;r.

• Türkçede ünsüzler tek ba&#;lar&#;na veya k&#;saltmalarda telaffuz edilirken kendilerinden sonra bir /e/ ünlüsü alarak “be, ce, de, fe, ge, je, pe, re, ze” &#;eklinde telaffuz edilir. Bunun nedeni ünsüzlerin tek ba&#;lar&#;na hece olu&#;turamamalar&#;d&#;r.

Ünsüzlerin S&#;n&#;fland&#;r&#;lmas&#;

1. Bo&#;umlanma (Olu&#;um) Yerlerine Göre Ünsüzler

Telaffuz organlar&#;nda seslerin olu&#;mas&#;nda önemli rol oynayan noktalara “bo&#;umlanma noktalar&#;” denilir. Ünsüzler bo&#;umlanma (olu&#;um) noktalar&#;na göre s&#;n&#;fland&#;r&#;labilir.

1. Çift Dudak Ünsüzleri: b, p, m

2. Di&#;-Dudak Ünsüzleri: f, v

3. Dil Ucu – Di&#; Ünsüzleri: d, t, n, s, z

4. Di&#; Eti – Damak Ünsüzleri: c, ç, j, &#;

5. Ön Damak Ünsüzleri:  g, k, l, r, y

6. Art Damak Ünsüzleri: g, &#;, k, l

7. G&#;rtlak Ünsüzleri: h

2. Ötümlülük – Ötümsüzlük Aç&#;s&#;ndan Ünsüzler

Ünsüzlerin s&#;n&#;fland&#;r&#;lmas&#;nda kullan&#;lan ölçütlerden biri de olu&#;um s&#;ras&#;nda ses tellerinin titre&#;ip titre&#;memesidir.

• E&#;er ses telleri titre&#;im halinde ise ötümlü (=yumu&#;ak, tonlu, sedal&#;), titre&#;im halinde de&#;ilse ötümsüz (=sert, tonsuz, sedas&#;z) sesler ç&#;kar&#;l&#;r.

• Telaffuz organlar&#;nda seslerin olu&#;mas&#;nda önemli rol oynayan noktalara “bo&#;umlanma noktalar&#;” denilir

1. Ötümlü Ünsüzler: b, c, d, g, &#;, j, l, m, n, r, v, y, z

2. Ötümsüz Ünsüzler: f, s, t, k, ç, &#;, h, p

3. Süreklilik-Süreksizlik Aç&#;s&#;ndan Ünsüzler

Ünsüzlerin s&#;n&#;fland&#;r&#;lmas&#;nda kullan&#;lan ölçütlerden biri de süreklilik-süreksizliktir. Bir patlama sonucu de&#;il de daha uzun bir sürede sürtünme yoluyla ç&#;kar&#;lan ünsüzlere “sürekli” ünsüzler denir. Bu ünsüzler ç&#;kar&#;l&#;rken hava söyleyi&#; organlar&#;nda tamam&#;yla engellenmez.

• Sürekli ünsüzler “ak&#;c&#;” ve “s&#;z&#;c&#;” olmak üzere ikiye ayr&#;l&#;r.

Ak&#;c&#; ünsüzler: l, m, n, r, y

S&#;z&#;c&#; ünsüzler: f, s, h, &#;, v, z, &#;, j

Akci&#;erden gelene havan&#;n telaffuz organlar&#;nda tam olarak engellenmesi ve daha sonra serbest b&#;rak&#;lmas&#; sonucu olu&#;an seslere ise süreksiz ünsüzler veya patlay&#;c&#; ünsüzler denir.

Süreksiz (Patlay&#;c&#;) Ünsüzler: p, t, k, ç, b, c, d, g

Ses Olaylar&#;

Ses olaylar&#;, bir dildeki seslerinin olu&#;turduklar&#; anlaml&#; ve görevli ses birliklerinde u&#;rad&#;klar&#; de&#;i&#;melere verilen isimdir. Bu de&#;i&#;meler seslerin dü&#;mesi, türemesi, yer de&#;i&#;tirmesi vb. &#;ekillerde gerçekle&#;ir.

Ünlü De&#;i&#;meleri

Bir kelimedeki ünlülerin çe&#;itli sebeplerle ba&#;ka bir ünlüye dönü&#;mesi olay&#;d&#;r. Ünlü de&#;i&#;mesi olay&#; Türkçede oldukça yayg&#;n olarak görülür. Bu olaylar &#;unlard&#;r:

1. Darla&#;ma

• Geni&#; ünlülerin (a, e, o, ö) dar ünlüye (&#;, i, u, ü) dönü&#;mesi olay&#;d&#;r. Ünlü daralmas&#; olay&#; tarihî Türk lehçelerinden Ça&#;atay Türkçesinin karakteristik özelliklerinden biridir.

Eski Türkçede geni&#; ünlü ile bulundu&#;unu bildi&#;imiz baz&#; kelimeler bugün Türkiye Türkçesinde dar ünlülerle kullan&#;lmaktad&#;rlar.

&#; bedük > böyük > büyük

&#; edgü>> eyü> iyü > iyi

&#; ked- > key- >> giy-

&#; közel >> güzel

Bugün Türkiye Türkçesinde ünlü daralmas&#; olay&#; &#;imdiki zaman eki olarak kullan&#;lan – (I)yor ekinin kullan&#;m&#; s&#;ras&#;nda görülür. (I)yor eki, eklendi&#;i kelimenin sonunda bulunan /a/ ve /e/ seslerini daraltarak /&#;/, /i/, /u/, /ü/’ye dönü&#;türür:

&#; ba&#;la-yor > ba&#;l&#;yor

&#; di&#;le-yor > di&#;liyor

&#; dü&#;le-yor > dü&#;lüyor

&#; kokla-yor > kokluyor

&#; özle-yor > özlüyor

Ayr&#;ca tarihî dönemde kapal&#; &#; ünlüsü ile kullan&#;ld&#;&#;&#;n&#; bildi&#;imiz “de-” ve “ye-” fiillerine “y” ile ba&#;layan bir ek geldi&#;inde de fiil kökünde bulunan /e/ ünlüsü daralarak /i/’ye dönü&#;ür:

&#; de-yecek > diyecek

&#; de-yen > diyen

&#; ye-yecek > diyecek

&#; ye-yen > yinen

2. Yuvarlakla&#;ma

Düz ünlülerinin (a, e, &#;, i) yuvarlak ünlülere (o, ö, u, ü) dönü&#;mesi olay&#;d&#;r.

Genellikle kelime kök ve gövdelerinde meydana gelen bir de&#;i&#;medir.

&#; &#;ur&#; > &#;uru-

&#; o&#;&#;- > oku-

&#; un&#;t- > unut-

&#; uy&#;- > uyu-

&#; yöri- > yörü- > yürü-

Bu ses olay&#;na Türkçeye girmi&#; yabanc&#; kelimelerde de rastlan&#;r:

&#; çün ki > çünkü

&#; müdir > müdür

&#; mümkin > mümkün

3. &#;ncelme (Ön Damakl&#;la&#;ma)

Kal&#;n ünlülerin ince ünlüye dönü&#;mesi olay&#;d&#;r.

Sorularda genellikle ön damakl&#;la&#;ma olarak gelmektedir.

&#; alma > elma

&#; b&#;ç&#;l- > biçil-

&#; &#;an&#;&#; >>hangi

&#; &#;ar&#;nda&#; >> karde&#;

&#; t&#;l >> dil

&#; t&#;&#;la- >>> dinle-

&#; yana >> yine

&#; ya&#;&#; >>> yeni

&#; ya&#;&#;l > ye&#;il

&#; y&#;nan- >> inan-

• Bu ses olay&#;na Türkçeye girmi&#; yabanc&#; kelimelerde de rastlan&#;r:

&#; habar > haber

&#; maktub >> mektup

4. Kal&#;nla&#;ma (Art Damakl&#;la&#;ma)

• &#;nce ünlülerin kal&#;n ünlüye dönü&#;mesi olay&#;d&#;r.

• Sorularda genellikle art damakl&#;la&#;ma olarak gelmektedir.

&#; ben+ge > ba&#;a > bana

&#; sen+ge > sa&#;a > sana

&#; Te&#;ri > Tanr&#;

• Bu ses olay&#;na Türkçeye girmi&#; yabanc&#; kelimelerde de rastlan&#;r

&#; serho&#; > sarho&#;

&#; canaver > canavar

5. Ünlü Türemesi

• Söyleyi&#;i kolayla&#;t&#;rmak amac&#;yla ses özelliklerine veya birbirleriyle birle&#;me &#;artlar&#;na uygun olarak kelimenin önüne, içine veya sonuna ünlü getirilmesi olay&#;d&#;r.

• Kelime içinde ünlü türemesi olay&#; daha çok yabanc&#; kökenli kelimelerde görülen bir ses olay&#;d&#;r. Özellikle iki ünsüzle biten ve tek doruklu olmayan yabanc&#; kaynakl&#; kelimelerin hece sonunda bulunan ünsüzleri aras&#;nda dar bir ünlü türetilir ve kelime Türkçenin tek doruklu hece yap&#;s&#;na uydurulur.

&#; hükm > hüküm ‘hüküm’

&#; ‘ömr > ‘ömür ‘ömür’

&#; f&#;&#;h > f&#;&#;&#;h ‘f&#;k&#;h’

&#; ‘özr > ‘özür ‘özür’

• Baz&#; Türkçe eklerin ekle&#;mesi s&#;ras&#;nda ve peki&#;tirme s&#;fat&#; yaparken de kelime ortas&#;nda ünlü türedi&#;i görülür.

&#; az+c&#;k > az&#;c&#;k

&#; bir+cik > biricik

&#; dar+c&#;k > darac&#;k

&#; genç+cik > gencecik

&#; sa&#;lam > sapsa&#;lam > sapasa&#;lam

&#; gündüz > güpgündüz > güpegündüz

&#; yaln&#;z > yapyaln&#;z > yapayaln&#;z

6. Ünlü Dü&#;mesi

• Kelimede yer alan ünlünün söyleni&#;ten kald&#;r&#;lmas&#; hadisesidir.

• Türkiye Türkçesinde hem Türkçe kökenli kelimelerde hem de al&#;nt&#; kelimelerde ünlü dü&#;mesi olay&#;na rastlan&#;r.

• Tarihî Türk lehçelerinde ünlü ile ba&#;lad&#;&#;&#;n&#; bildi&#;imiz baz&#; kelimeler bugün Türkiye Türkçesinde kelime ba&#;&#;ndaki ünlüyü dü&#;ürmü&#;lerdir.

&#; &#;s&#;cak > s&#;cak

&#; &#;s&#;tma > s&#;tma

&#; u&#; emdi > u&#;imdi > &#;imdi

Türkiye Türkçesinde de Türkçenin genel e&#;ilimlerine ba&#;l&#; olarak ikinci hecesinde dar ünlü bulunan kelimelere ünlü ile ba&#;layan bir ek getirilirse ikinci hecedeki vurgusuz dar ünlü dü&#;ürülür. Bu olaya “orta hece dü&#;mesi” de denir.

&#; a&#;&#;z+&#; > a&#;z&#;

&#; boyun+&#; > boyn&#;

&#; burun+u > burnu

&#; gönül+üm > gönlüm

Türkçede yine ekle&#;me s&#;ras&#;nda kelime kök veya gövdesinde bulunan baz&#; ünlülerin de dü&#;ürülebildi&#;i görülür:

&#; diri+lik > dirlik

&#; ileri+le- > ilerle-

&#; kavu&#;-ak > kav&#;ak

&#; koku+la- > kokla-

&#; sar&#;+ar- > sarar-

&#; süpür-üntü > süprüntü

&#; yal&#;n+&#;z > yaln&#;z &#; yan&#;l-&#;&#; > yanl&#;&#;

&#; yumurta+la- > yumurtla-

 &#;ki ünsüzle biten ve heceleri tek doruklu olmayan yabanc&#; kaynakl&#; kelimelerin hece sonunda bulunan ünsüzleri aras&#;nda bir dar ünlü türetilir. Bu kelime ünlü ile ba&#;layan bir ek ald&#;&#;&#;nda veya yard&#;mc&#; fiil al&#;p birle&#;ik fiil olu&#;turdu&#;unda türetilen dar ünlü dü&#;ürülür.

&#; ‘ömr > ‘ömür+ü > ömrü

&#; hükm > hüküm + et- > hükmet-

&#; hükm > hüküm+ü > hükmü

&#; &#;ahr > kah&#;r +ol- > kahrol-

&#; ‘özr > özür+ü > özrü

7. Geçi&#;me

• Biri ünlüyle biten di&#;eri ünlüyle ba&#;layan ve yan yana bulunan iki kelimeden birinin sonundaki ünlünün di&#;erinin ba&#;&#;ndaki ünlü ile kayna&#;mas&#; ve kelimenin bir tek kelimeye dönü&#;erek yeni bir &#;ekil almas&#; olay&#;d&#;r.

• Bu olay için kaynaklarda “ünlü birle&#;mesi” terimi de kullan&#;lmaktad&#;r.

• Tarihî Türk lehçelerinde oldukça yayg&#;n olarak görülen bir ünlü olay&#;d&#;r.

&#; ne içün > niçün > niçin

&#; ne as&#;l > nas&#;l

&#; ne ara > nire > nere

&#; bu ile > böyle

&#; ne it- > /ne’t-/

&#; ne ol- > /n’ol-/

&#; ne ise > neyse

&#; cuma ertesi > cumartesi

&#; sütlü a&#; > sütla&#; > sütlaç

&#; güllü a&#; > gülla&#; > güllaç

Ünsüz De&#;i&#;meleri

1. Benzetme

• Bir ünlü veya bir ünsüzün, kendinden önceki veya kendinden sonraki bir ünlü veya bir ünsüzü kendisine benzetmesi, kendi özelliklerini ona geçirmesidir.

A. Fonetik Özelliklerine Göre Benzetme

Ötümlülük – Ötümsüzlük Benzetmesi

&#; a&#;aç+da > a&#;açta

&#; bast&#;rma > past&#;rma

&#; ev +de > evde

&#; otun > odun

&#; ögsüz > öksüz

&#; öte- > öde-

&#; tört > dört

&#; yiti >> yedi

Dudak Benzetmesi

&#; beni&#; > benim

&#; bizi&#; > bizim

&#; bögrek > böbrek

&#; &#;o&#;&#;u > kom&#;u

B. Uzakl&#;&#;&#;na Göre Benzetme

1. Yanda&#; Benzetme

&#; dinle- > /dinne-/

&#; kad&#;nlar > /kad&#;nnar/

&#; ögsüz > öksüz

2. Uzak Benzetme

&#; beni&#; > benim

&#; bögrek > böbrek

C. Derecesine Göre Benzetme

1. Tam Benzetme

&#; bögrek > böbrek

&#; &#;emsiye > /&#;em&#;iye/

2. Yar&#; Benzetme

&#; beni&#; > benim

&#; penbe > pembe

D. Yönüne Göre Benzetme

1. &#;lerleyici Benzetme

&#; beni&#; > benim

&#; bizi&#; > bizim

&#; bögrek > böbrek

2. Gerileyici Benzetme

&#; ögsüz > öksüz

&#; penbe > pembe

2. Ba&#;kala&#;ma (Ayk&#;r&#;la&#;ma)

• Bir kelimede yan yana veya birbirinden uzakta bulunan ve nitelikleri ayn&#; veya yak&#;n olan seslerden birinin, ötekinden farkl&#; bir nitelik kazanmas&#;d&#;r.

• Bu olay için “ayk&#;r&#;la&#;ma”, “benze&#;mezlik” ve “disimilasyon” terimleri de kullan&#;lmaktad&#;r.

• Bu olay benzetmenin tersidir.

&#; a&#;ç&#; > ahç&#;

&#; attar > aktar

&#; der&#;ür- > dev&#;ir-

&#; fenni > fendi

&#; hammal > hambal

&#; murdar > mundar

&#; mu&#;amma > mu&#;amba

3. Ötümlüle&#;me (Tonlula&#;ma)

• Ötümsüz ünsüzlerin benzetme yoluyla ötümlüle&#;mesi olay&#;d&#;r.

• O&#;uz Türkçesinin ünsüzler bak&#;m&#;ndan en karakteristik de&#;i&#;mesi kelime ba&#;&#;nda ve iki ünlü aras&#;nda /t/, /k/ ve /ç/ ünsüzlerinin ötümlüle&#;me e&#;iliminin yayg&#;n olmas&#;d&#;r.

• Türkiye Türkçesinde “p, t, k, ç” ünsüzleri ile biten kelimelere ünlü ile ba&#;layan bir ek gelirse “p, t, k, ç” sesleri gerileyici benzetme yoluyla ötümlüle&#;erek “b, c, d, g, &#;” ünsüzlerine dönü&#;ür.

&#; a&#;aç +&#; > a&#;ac&#;

&#; çorap +&#;m > çorab&#;m

&#; kapak +&#; > kapa&#;&#;

&#; renk +i > rengi

&#; senet +in > senedin

4. Ötümsüzle&#;me (Tonsuzla&#;ma)

• Türkçede en yayg&#;n ötümsüzle&#;me olay&#;, al&#;nt&#; sözcüklerin sonunda bulunan ötümlü sözcüklerin ötümlü olarak kullan&#;lmas&#;d&#;r.

&#; ihtiyac > ihtiyaç

&#; ilac > ilaç

&#; kitab > kitap

&#; oruc > oruç

• Kelimelere ek getirilmesi s&#;ras&#;nda da ünsüz uyumu dolay&#;s&#;yla ötümsüzle&#;me olay&#;na s&#;k rastlan&#;r: &#; a&#;aç +da > a&#;açta

&#; bal&#;k +c&#; > bal&#;kç&#;

&#; gelmi&#;-di > gelmi&#;ti

&#; ilaç +dan > ilaçtan

5. S&#;z&#;c&#;la&#;ma

• Patlay&#;c&#; ünsüzlerin (p, t, k, ç, b, d, g, c) genellikle ünlü seslerin etkisiyle s&#;z&#;c&#; ünsüzlere (f, s, h, &#;, v, z, &#;, j) dönü&#;mesi olay&#;d&#;r.

• “S&#;z&#;c&#;” ünsüzler ayn&#; zamanda sürekli ünsüzler de oldu&#;u için bu olay sorularda “süreklile&#;me” olarak da gelebilir.

• Orhun Türkçesindeki kelime ba&#;&#; “b-“ ünsüzü di&#;er tarihî Türk lehçelerinde ve bugünkü Türk lehçelerinde büyük ço&#;unlukla korunmu&#;tur. O&#;uz Türkçesinde ise sadece üç kelimenin ba&#;&#;nda s&#;z&#;c&#;la&#;arak /v-/ olmu&#;tur.

&#; ber- > ver-

&#; bar- > var-

&#; bar > var

6. Ak&#;c&#;la&#;ma

• b, d, g, k gibi patlay&#;c&#; ünsüzlerden biri ile h g&#;rtlak ünsüzünün; r, l, m, n, y gibi bol sesli ak&#;c&#; ünsüzlerden birine dönü&#;mesi olay&#;d&#;r.

• “Ak&#;c&#;” ünsüzler ayn&#; zamanda sürekli ünsüzler de oldu&#;u için bu olay sorularda “süreklile&#;me” olarak da gelebilir.

&#; ada&#; >> ayak

&#; ad&#;r->> ay&#;r-

&#; kad&#;u >> kayg&#;

&#; tod- >> doy-

&#; yad&#;l- >> yay&#;l

7. Süreksizle&#;me (Patlay&#;c&#;la&#;ma)

• Ak&#;c&#; veya s&#;z&#;c&#; ünsüzlerin süreksiz (patlay&#;c&#;) ünsüzlere dönü&#;mesi olay&#;d&#;r.

• Türkçede nadir görülen ses olaylar&#;ndand&#;r:

&#; güllü a&#; > gülla&#; > güllaç

&#; jandarma > /candarma/

&#; pijama > /picama/

&#; sigara > /cigara/

&#; sütlü a&#; > sütla&#; > sütlaç

8. Ünsüz Dü&#;mesi

• Ünsüz dü&#;mesi olay&#;, Türkçenin hemen her döneminde görülebilen bir ses olay&#;d&#;r.

• Kelime sonunda /-k/ bulunduran baz&#; kelimelerden ek getirip yeni kelime türetirken kelime sonunda bulunan /-k/ sesinin dü&#;ürüldü&#;ü görülmektedir.

,&#; alçak+l- > alçal-

&#; büyük+cek > büyücek

&#; kalk-d&#;r- > kald&#;r-

&#; küçük+l- > küçül-

9. Ünsüz Türemesi

• Kelime ba&#;&#;nda veya ortas&#;nda bir ünsüzün türemesiyle ortaya ç&#;kan bir ses olay&#;d&#;r.

• Az say&#;da Türk dili kaynakl&#; kelimede kelime içinde /-n-/ türemesi görülür

&#; &#;&#;l&#;ç > k&#;l&#;nç

&#; ortaca > ortanca

&#; tuç > tunç

• Yan yana iki ünlü bulunduran baz&#; yabanc&#; kelimelerde iki ünlü aras&#;nda ünsüz türetildi&#;i görülür.

&#; fiat > fiyat

&#; konservatuar > konservatuvar

&#; laboratuar > labaratuvar

&#; mai > mavi

&#; taife > tayife > tayfa

&#; za’if > zay&#;f

&#;kizle&#;me

• &#;ki ünlü aras&#;nda kalan ünsüzün iki kere kullan&#;lmas&#; olay&#;d&#;r.

• Bu olay di&#;er tarihî Türk lehçelerinde yayg&#;n olsa da Türkiye Türkçesinde nadiren görülmektedir.

&#; ana > anne

&#; cüzam > cüzzam

&#; elig >>elli

&#; e&#;ek > /e&#;&#;ek/

Tekle&#;me

• Dilimize Arapça, Farsça gibi yabanc&#; dillerden geçmi&#; baz&#; sözlerin iç ve son seslerindeki çift ünsüzlerin tekle&#;mesi olay&#;d&#;r.

• Arapça ve Farsça kelimelerin özgün imlalar&#;na genellikle ba&#;l&#; kal&#;nsa da baz&#; kelimelerde çift ünsüzlerin tekle&#;tirildi&#;i görülmektedir.

&#; amma > ama

&#; bakiyye > bakiye

&#; belediyye > belediye

&#; evvel > evel

• Arapça kelimelerin sonlar&#;nda bulunan çift ünsüzlerin tekle&#;tirildi&#;i de görülmektedir.

&#; hiss > his

&#; hürr > hür

&#; zann > zan

• Bu kelimelere ünlü ile ba&#;layan bir ek getirildi&#;inde veya yard&#;mc&#; fiil getirilip birle&#;ik fiil kuruldu&#;unda kelime orijinal &#;ekline dönmektedir.

&#; hiss > his > his +et > hisset-

&#; hiss > his > his +im > hissim

&#; zann > zan > zan +et > zannet-

&#; zann > zan > zan +&#;m > zann&#;m

Göçü&#;me (Metatez)

• Bir kelimede yan yana veya birbirinden uzakta bulunan seslerin kar&#;&#;l&#;kl&#; olarak yer de&#;i&#;tirmesi olay&#;d&#;r. Bu yer de&#;i&#;tirme sonucunda sesler ses de&#;erlerinden hiçbir &#;ey kaybetmezler.

• Bu ses hadisesine “metatez” ya da “yer de&#;i&#;tirme” isimleri de verilir.

• Bugün Azerbaycan Türkçesinde yayg&#;n olarak görülen bu hadise Türkiye Türkçesi yaz&#; dilinde olmasa da a&#;&#;zlar&#;nda bulunmaktad&#;r:

&#; aln&#; > /anl&#;/

&#; ba&#;ka > /bak&#;a/

&#; ek&#;i > /e&#;ki/

&#; lanet > /nalet/

&#; memleket > /melmeket/

&#; toprak > /torpak/

&#; yaprak > /yarpak/

&#;sar&#;msak > /sarm&#;sak/

Büzülme

• Kelime içinde, iki ünlü aras&#;ndaki bir s&#;z&#;c&#; ünsüzün bu ünlülerle birlikte tek bir uzun ünlü haline gelmesidir.

• Hem yaz&#; dilinde hem de konu&#;ma dilinde rastlanan bir ses olay&#;d&#;r.

• Büzülme olay&#;nda iki hece tek bir heceye dönü&#;tü&#;ü için bu ses olay&#; baz&#; kaynaklarda “hece kayna&#;mas&#;” olarak da adland&#;r&#;lm&#;&#;t&#;r.

&#; ba&#;&#;r- > /b&#;r-/

&#; ka&#;&#;t > /k&#;t/

&#; s&#;&#;&#;r > /s&#;r/

• Ünlü ile biten kelimelerin Farsça “hane” sözcü&#;ü ile olu&#;turdu&#;u birle&#;ik isim &#;ekillerinde de büzülme olay&#; görülmektedir.

&#; hastahane > hast&#;ne > hastane

&#; eczahane > ecz&#;ne > eczane

&#; postahane > post&#;ne > postane

• Baz&#; kelimelerde de tarihî süreç içerisinde büzülme olay&#; ya&#;anm&#;&#;t&#;r.

&#; a&#;abey > &#;bi > abi

&#; yigirmi > yirmi > yirmi

&#; çahar &#;enbe >> ç&#;r&#;amba > Çar&#;amba

Ses Bilgisi ders notlar&#;n&#;n sizler için faydal&#; olaca&#;&#;na inan&#;yorum. Ayr&#;ca KPSS için haz&#;rlam&#;&#; oldu&#;um di&#;er ders notlar&#;na a&#;a&#;&#;daki ba&#;lant&#;lardan ula&#;abilirsiniz.

&#; Türkçe Ö&#;retim Program&#; Kazan&#;mlar&#;

&#;Kpss Tarih Soru Cevap

Kaynaklar: AÖF- Ses Bilgisi Notlar&#;

Açıköğretim Aöf T&#;rk&#;e Ses Bilgisi dersi açıköğretim T&#;rk Dili ve Edebiyatı bölümünde okutulan derslerden bir tanesidir.

T&#;rk&#;e Ses Bilgisi dersi için çalışma kaynaklarını sizler için toparladık, derledik ve faydalanmanız için yayınlıyoruz. Önceki yıllara ait çıkmış sorulara, deneme sınavlarına, ders notlarına ve özetlerine, ders kitaplarına aşağıdaki bağlantılardan erişebilirsiniz.

search Çıkmış Soruları Ara

Değerlendirme Yöntemi ve Geçme Kriterleri

T&#;rk&#;e Ses Bilgisi dersi için 1 adet ara (vize) sınavı ve 1 adet dönem sonu (final) sınavı yapılmaktadır. Ara sınavın %30’u ile Dönem Sonu sınavının %70’i alınarak toplanmakta ve sınıfın genel ortalamasına göre harf notu verilmektedir.

Sınav	Yüzde %
Ara (Vize) Sınavı	30
Dönem Sonu (Final) Sınavı	70
Toplam
Yıl Sonu
Yaz Okulu Sınavı

T&#;rk&#;e Ses Bilgisi Dersinin Bulunduğu Bölümler

Günay KARAA&#;AÇ – Türkçenin Ses Bilgisi

Yazar: Mehmet Emin Soylu

Ben Mehmet Emin Soylu yılından bugüne, İnternet ve teknoloji ile ilgileniyorum. Teknoloji, tasarım ve eğitim gibi konularda yazılar yazıyorum.

Ciğerlerden gelen havanın ses yolunda titreşiminin kulağın duyabildiği derecesine ses denir. Ses, dilin en küçük birimidir. Konuşmamıza yarayan sesler, birer şekille gösterilir. Bu şekillere harf denir.

Türkçede sesler, ses yolundaki biçimlenişlerine göre ikiye ayrılır:

1. Ünlüler (Sesliler)

2. Ünsüzler (Sessizler)

Ünlülerin Özellikleri ve Ünlülerde Uyum

Ünlüler, ses yolunda bir engele uğramadan çıkan seslerdir. Bunlar tek başına okunur ve heceleri oluşturur. Türkçede 8 tane ünlü harf vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü

Ünlüler, söyleniş özelliğine, dilin ve ses yolunun aldığı biçimlere göre değişik özellikler gösterir. Şimdi bu özellikleri aşağıdaki tabloda inceleyelim.

Ünlü Uyumları

Türkçede 2 çeşit ünlü uyumu vardır:

1. Büyük Ünlü Uyumu

Türkçe bir sözcükte ilk hecenin ünlüsü kalınsa (a, ı, o, u), sonraki hecelerin ünlüsü de kalın (a, ı, o, u); ilk hecedeki ünlü inceyse (e, i, ö, ü), sonraki ünlüler de ince (e, i, ö, ü) olur. Bu özelliğe &#;Büyük Ünlü Uyumu&#; denir.

Not: Türkçe bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymak zorundadır. Bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymuyorsa büyük olasılıkla Türkçe değildir.

ma-ka-le, mo-bil-ya, mek-tup, te-le-viz-yon

Türkçe olduğu halde, sonradan değişime uğrayarak büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler de vardır.

elma (alma), helva (halva), anne (ana), kardeş (kardaş, karındaş)

Not: Ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğrar. Ancak bazı ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğramaz. Bu ekler şunlardır:

2. Küçük Ünlü Uyumu

Ünlülerin düzlük &#; yuvarlaklık, darlık &#; genişlik bakımından uygunluğudur. Bu kurala göre;

• Türkçede düz ünlülerden (a, e, ı, i) sonra düz ünlüler (a, e, ı, i) gelir.
• Yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) sonra ya düz-geniş ünlüler (a, e) ya da dar-yuvarlak ünlüler (u, ü) gelir.

Küçük ünlü uyumu aranırken heceler bir önceki heceye göre değerlendirilir.

do &#; ğal &#; lık

&#;doğallık&#; sözcüğünde, &#;yuvarlak&#;tan sonra &#;düz-geniş&#;, &#;düz-geniş&#;ten sonra &#;düz-dar&#; ünlü gelmiştir ve bu sözcük küçük ünlü uyumuna uyar.

Not: Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler, genellikle Türkçe değildir.

teknoloji, şoför, salon, horoz, patron

Türkçe olduğu halde küçük ünlü uyumuna uy-mayan sözcükler de vardır.

tavuk, çamur, armut, avuç, yağmur

Ünsüzlerin Özellikleri

Ünsüzler, ses yolunda boğumlanarak çıkan seslerdir. Bunlar ünlülerle birleşmedikçe okunamaz. Türkçede 21 tane ünsüz harf vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, I, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z

Şimdi ünsüzlerin özelliklerini aşağıdaki tabloda inceleyelim.

Not: Türkçe bir sözcük &#;b, c, d, g&#; ünsüzleriyle bitmez. Yabancı dilden alınan sözcükler bu kurala uydurularak dilimizdeki yerini almıştır.

Not: Türkçe sözcüklerin &#;b, c, d, g&#; ünsüzleriyle bitmemesi kuralı, karışıklığa yol açmaması için bazı sözcüklerde uygulanmamıştır.

Ses Olayları

Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi, Uyumu)

Sert ünsüzlerden biriyle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir sözcükten sonra yumuşak ünsüzle &#;c, d, g&#; başlayan bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ünsüzler &#;ç, t, k&#; şeklinde değişerek sertleşir.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin &#;ünsüz benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

Ünsüz Yumuşaması (Değişimi)

Süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse süreksiz sert ünsüzler yumuşayarak &#;b, c, d, g, ğ&#;ye dönüşür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin &#;ünsüz yumuşaması&#;ndan sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

Not: Tek heceli sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz.

suç &#; u, et -i, tek -i, top &#; u, at-ı

Özel adlarda yazarken yumuşama olmaz, konuşurken olur.

Sinop&#;a, Çınarcık&#;ın, Susurluk&#;a, Burak&#;ın

Bazı yabancı sözcüklerde yumuşama olmaz.

hukuk &#; u, hürriyet &#; i, edebiyat -ı, dikkat &#; i, paket &#; i, evrak -ı, davet &#; i, merak &#; ım, sıhhat &#; i, semt &#; i

Bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz.

yazıt -ı, karşıt -ı, yanıt -ı, özet &#; i, anıt -ı

Ses Düşmesi (Hece Düşmesi)

a. Ünlü Düşmesi

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci hecesindeki dar ünlüsünü düşürür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin &#;ünlü düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

Not:İkilemelerde ses düşmesi olayı olmaz.

burun buruna, omuz omuza, göğüs göğüse şehirden şehire, gönülden gönüle

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan her sözcükte ve özel adlarda düşme olmaz.

Bazı sözcükler türerken ünlü kaybına uğrar.

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle &#;olmak&#; ve &#;etmek&#; yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulurken dar ünlü düşer.

Bazı sözcüklerin birleşmesi sırasında ünlülerin düştüğü görülür.

b. Ünsüz Düşmesi    

Genellikle &#;k&#; ünsüzüyle biten bazı sözcükler &#;cık, -cik, -cuk, -cük, cek, -cak, -l&#; eki aldığında &#;k&#; ünsüzü düşer.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin &#;ünsüz düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

Ses Türemesi

a. Ünlü Türemesi:

&#;-cık, -cik&#; eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında &#;a, e, ı, i&#; ünlülerinin türediği görülür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin &#;ünlü türemesi&#;nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

b. Ünsüz Türemesi

Bazı sözcüklerde, &#;olmak&#; veya &#;etmek&#; yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulduğunda ya da bu sözcüklere ünlü bir ek getirildiğinde ünsüz türemesi görülür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin &#;ünsüz türemesi&#;nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

Not: İki sessizin yan yana geldiği her sözcükte ünsüz türemesi olmayabilir.

Ünlü Daralması

Türkçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük &#;-yor&#; eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü &#;ı, i, u, ü&#; ye çevirerek daraltır.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin &#;ünlü daralma-sından sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

Not: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü daralmasını andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir.

biliyor, duruyor, geçiyor, bakıyor, atıyor, yanıyor, seziyor, vuruyor, üzüyor, yüzüyor

Not: Türkçede &#;ye-, de-, ne&#; sözcüklerinin bazı kullanımlarında y  kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olur. Bunların dışındaki sözcüklerde &#;y&#; kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olmaz.

Ulama

Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere ulanarak (bağlanarak) okunmasıdır.

Aşağıdaki dizelerde, altı çizili bölümlerde ulama vardır.

Not: Arasında noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yoktur.

Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi

Dudak ünsüzlerinden &#;b&#;, kendinden önceki &#;n&#;yi &#;m&#;ye dönüştürür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin &#;dudak ünsüzlerinin benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

Not: Özel adlarda ve bileşik sözcüklerde dudak ünsüzleri benzeşmesi kuralı uygulanmaz.

İstanbul, Safranbolu&#; onbaşı, binbaşı, sonbahar, külhanbeyi, günbatımı&#;

Kaynaştırma Ünsüzleri (Koruyucu Ünsüzler)

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına &#;y, ş, s, n&#; kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin kaynaştırma ünsüzü eklendikten sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

Not: Aşağıdaki sözcüklerde kaynaştırma ünsüzü yoktur.

Ünlüyle biten bir sözcüğe &#;idi, imiş, ise&#; ekeylemleri, &#;ile&#; sözcüğü ve &#;iken&#; bağ-fiil eki birleşik yazıldığı zaman araya &#;y&#; koruyucu ünsüzü girer ve bunların başındaki &#;i&#; sesleri düşer.

Ayrıca Bkz.Ses Bilgisi Konu Testleri