kaynağı değiştir]
Bir ismin benzerlerinden ayırt edilebilmesi için başka bir isim, zamir veya sıfatla anlam ilişkisi kurarak oluşturduğu söz öbeğine tamlama denir.
Tamlamalar bir söz öbeğidir ve en az iki kelimeden oluşur, tek sözcüklü tamlama olmaz.
>Tamlamalarda iki öge vardır: tamlayan ve tamlanan. Tamlamada belirtilen, açıklanan isme tamlanan denir. Tamlananı belirten, açıklayan sözcüklere de tamlayan denir.
Örnek(ler)
»televizyonunkumandası
tamlayan tamlanan
Tamlamalar, sıfat tamlaması ve isim tamlaması olmak üzere iki ana başlıkta incelenir:
Bir ismin rengi, şekli, durumu, sayısı gibi özelliklerini belirten sözcüklere sıfat denir. Sıfatların, isimlerin önüne gelerek onlarla oluşturdukları söz öbeklerine sıfat tamlaması denir.
Sıfatlar her zaman isimlerden önce gelir. Dolayısıyla sıfat tamlamalarında tamlanan isim, tamlayan ise sıfattır.
Örnek(ler)
»kırmızı | elbise |
sıfat | isim |
(tamlayan) | (tamlanan) |
»çalışkan | öğrenci |
sıfat | isim |
(tamlayan) | (tamlanan) |
Yukarıdaki örneklerde “kırmızı” sözcüğü, “elbise” adını; “çalışkan” sözcüğü de “öğrenci” adını nitelik yönüyle anlamca bütünleyerek bir söz grubu kurmuş ve sıfat tamlaması oluşturmuştur.
» Caddeler rengarenk ışıklarla süslenmişti.
» Sınavdan sadece birkaç öğrenci geçebildi.
»Bu evde güzel günler geçirdim.
Yukarıdaki cümlelerde koyu renkli kalın harflerle yazılmış söz öbekleri sıfat tamlamasıdır.
NOTSıfat tamlamalarında, tamlanana (isme) sorduğumuz “nasıl, hangi, kaç, kaçıncı?” sorularıyla tamlayanı (sıfatı) bulabiliriz.
TAMLAYAN (SIFAT) | TAMLANAN (İSİM) | |
---|---|---|
» iyi | insan | nasıl insan? → iyi |
» acılı | yürek | nasıl yürek? → acılı |
» o | araba | hangi araba? → o |
» on beş | elma | kaç elma? → on beş |
» onuncu | yüzyıl | kaçıncı yüzyıl? → onuncu |
NOTSıfat tamlamalarında, tamlayan da tamlanan da birden çok sözcükten oluşabilir.
Örnek(ler)
TAMLAYAN | TAMLANAN | ||
»kalın | bir | kitap | |
sıfat | sıfat | isim |
TAMLAYAN | TAMLANAN | |
»eski | evler, | dükkânlar |
sıfat | isim | isim |
» Kitapta güzelöyküler ve şiirler var.
»Bu beyazgömlek sana çok yakışıyor.
Yukarıdaki cümlelerde kırmızı renkli kalın harflerle yazılmış kelimeler tamlayan (sıfat), yeşil renkli kalın harflerle yazılmış kelimeler ise tamlanan (isim) görevindedir.
Bir ismin aitlik ilgisi yönünden daha belirgin hâle gelmesi için başka bir isim tarafından tamamlanmasıyla oluşan isim grubuna isim tamlaması denir. İsim tamlamaları da tıpkı sıfat tamlamaları gibi tamlayan ve tamlanandan oluşur.
Örnek(ler)
»düğme | ⇒ | gömleğin | düğmesi |
isim | isim | isim | |
(tamlayan) | (tamlanan) |
Yukarıdaki örnekte “düğme” isminin önüne gelen “gömlek” ismi o düğmenin kime veya neye ait olduğunu göstererek daha belirgin hale gelmesini sağlamış ve isim tamlaması oluşturmuştur. Bu tamlamada “gömleğin”sözcüğü tamlayan, “düğmesi” sözcüğü ise tamlanan görevindedir.
>İsim tamlamalarında tamlayan, ilgi eklerini; tamlanan ise iyelik (aitlik) eklerini alır.
Tamlayan ekleri (ilgi ekleri):-ın /-in /-un /-ün, -(n)ın /-(n)in /-(n)un /-(n)ün, -im
Tamlanan ekleri (iyelik ekleri):-ı /-i /-u /-ü, -(s)ı /-(s)i /-(s)u /-(s)ü, -im, -in
Örnek(ler)
» telefonun ekranı
Bu örnekte “telefon” ve “ekran” sözcükleri birer isimdir. “Telefon” ismi, “-un” tamlayan ekini; “ekran” ismi ise “-ı” tamlanan ekini alarak isim tamlaması oluşturmuşlardır.
>İsim tamlamaları belirtili, belirtisiz ve zincirleme isim tamlamaları olmak üzere üçe ayrılır:
Tamlayanın ilgi eki, tamlananın da iyelik eki aldığı tamlamalardır. Bu tamlamalarda belirgin bir aitlik anlamı vardır, tamlananın tamlayana ait olduğu belirtilir.
Belirtili isim tamlaması ⇒ tamlayan + ilgi eki
nest...