eğitim öğretim ile ilgili belgeler>konu anlatımlı dersler >Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar >kelime türleri, sözcük türleri ile ilgili konu anlatımlar
KÜÇÜLTME SIFATLARI, KÜÇÜLTME EKLERİ, ÖZELLİKLERİ (2) (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)
-cik, -cek, -ce, (-ı)nca, (-i)msi ve (-i)mtrak
gerçek küçültme eki ciktir, diğerleri adı anlamca daraltır.
Niteleme sıfatlarının sonuna -cik, -cek, -ce, (-ı)nca, (-i)msi ve (-i)mtrak eklerinden uygun olan birinin getirilmesiyle onların anlamlarında ve derecelerinde bir azalma ve daralmanın meydana gelmesidir.
Bu eklerin getirilmesi ile oluşan sıfatlara küçültme sıfatları denir.
Örnekler:
Küçük bir evleri vardı.
cümlesinde "küçük" sıfattır ve kendinden sonra gelen ismin niteliğini belirtmektedir.
Küçücük evleri vardı.
cümlesinde "-cik" eki almış "küçücük" sözcüğü de niteleme sıfatıdır. Buradaki "küçücük" sözcüğün "küçük" sözcüğünden farkı, eklendiği ismin anlamında küçültme yapmış olmasıdır.
Küçük ev => küçücük ev
Ekmek ayvasının ekşimsi bir tadı vardı.
Üzerine mavimtırak bir ceket giymişti.
Masada kalınca bir kitap duruyordu.
Yukarıdaki cümlelerdeki altı çizili sözcükler küçültme sıfatıdır.
büyücek ev büyüğe yakın
kalınca kitap kalın gibi
yüksekçe tepe yükseğe yakın
acımsı biber acıya yakın
kızılımtrak hava kızıla yakın
Büyükçe kutu (büyüğe yakın)
Yeşilimsi ağaç (tam yeşil değil, yeşile yakın)
Ekşimsi elma (ekşiye yakın)
SIFATLAR, ÇEŞİTLERİ, ÖZELLİKLERİ, KULLANIMLARI, SIFAT TAMLAMALARI (ÖZET)
Adları niteleyen veya belirten sözcüklerdir. Bir sözcüğün sıfat olabilmesi için adın önüne gelerek onu nitelemesi veya belirtmesi gerekir.
Yaşlı adam, pazar çantasını titrek elleriyle tutuyordu.
Yemekte bu masaya dört kişi oturacak.
Kazancının yarısını fakir öğrencilere veriyormuş.
Bu cümlelerde yaşlı sözcüğü adam adının, titrek sözcüğü el adının niteliğini gösterdiği için; bu sözcüğü masa adını işaret yoluyla, dört sözcüğü ise kişi adını sayı yoluyla belirttiği için sıfattır. Son cümlede fakir sözcüğü, öğrenci adının niteliğini gösterdiği için sıfattır.
Sıfatın özelliğini verdiği isimle birlikte kullanılmasına ve birlikte ele alınmasına SIFAT TAMLAMASI denir.
Yaşlı adam, pazar çantasını titrek elleriyle tutuyordu.
Yemekte bu masayadört kişi oturacak.
Yukarıdaki sıfatla isim birlikte kullanıldıkları için sıfat tamlaması olmuşlardır.
Sıfatlar, iki ana gruba ayrılır:
1. Niteleme Sıfatları
2. Belirtme Sıfatları
a. İşaret Sıfatı
b. Sayı Sıfatı
- Asıl Sayı Sıfatı
- Sıra Sayı Sıfatı
- Üleştirme Sayı Sıfatı
- Kesir Sayı Sıfatı
c. Belgisiz Sıfat
d. Soru Sıfatı
1. NİTELEME SIFATLARI (NASIL?)
Bir adı; durum, şekil, biçim, renk yönüyle niteleyen sözcüklerdir. Niteleme sıfatları, ada sorulan Nasıl? sorusunun cevabı olan sözcüklerdir.
Küçük çocuk bizi görünce yanımıza geldi.
Gökyüzünü aniden kapkara bulutlar kaplamıştı.
Bu cümlelerde küçük ve kapkara sözcükleri, önüne geldiği adların nasıl olduğunu gösterdiği için niteleme sıfatıdır. Bu sözcüklerin, niteledikleri ada sorulan Nasıl? sorusuna cevap olduklarına dikkat edelim:
Nasıl çocuk? (küçük çocuk)
Nasıl bulutlar? (kapkara bulutlar)
Bu yolun sonunda eski bir ev vardı.
Yol kenarları, kurumuş yapraklarla doluydu.
Annem, sabahları tatlı bir sesle bizi uyandırırdı.
Kahvaltıda güzelim böreklerden bolca yemiştim.
Bu cümlelerde, eski sözcüğü, ev adının niteliğini; kurumuş sözcüğü, yaprak adının niteliğini; tatlı sözcüğü, ses adının niteliğini; güzelim sözcüğü, börek adının niteliğini gösterdiği için niteleme sıfatıdır.
2. BELİRTME SIFATLARI
Adları işaret, sayı, soru, belgisizlik yönüyle belirten sıfatlardır.
a. İşaret Sıfatı
Adları işaret yönüyle belirten, onlara işaret eden sözcüklerdir.
bu, şu, o, öteki, beriki, öbür
Bu kitabı senin için aldım.
Arkadaşlarım öteki otobüse binmiş.
Belediye, geçen yıl şu yolu asfaltladı.
O dergiyi okudun mu?
Buraya öbür yoldan geldim.
Bu cümlelerde geçen bu, öteki, şu, o, öbür sözcükleri, önündeki adları, işaret yönüyle öteki varlıklardan ayırıp belirttiği için işaret sıfatıdır.
Uyarı: İşaret sıfatlarından sonra virgül (,) kullanılmaz. Bu sözcüklerden sonra virgül (,) kullanılırsa bu sözcükler, zamir (adıl) olur.
O kitabı daha önce okumuş.
O, kitabı daha önce okumuş.
Bu cümlelerin birincisinde o sözcüğü kitap adını belirttiği için işaret sıfatı; ikincisinde o sözcüğü bir varlığı karşıladığı için adıldır.
Uyarı: Bu, şu, o, öteki, beriki, öbür sözcükleri aynı zamanda işaret zamiridirler. Eğer bu sözcükler, önündeki bir adı işaret ederek belirtiyorsa işaret sıfatıdır. Adın yerini işaret yoluyla tutuyorsa işaret zamiridirler.
Bu ev, çok güzelmiş. (İşaret Sıfatı)
Bu, çok güzelmiş. (İşaret Zamiri)
Bu cümlelerin birincisinde bu sözcüğü ev sözcüğünü işaret ederek belirttiği için işaret sıfatıdır. İkinci cümlede ise bu sözcüğü ev adının (bilgi yelpazesi.net) yerini tuttuğu için işaret adılıdır.
Uyarı: İşaret sıfatları her zaman yalın halde bulunur. Çekim eki aldığında işaret zamiri olur.
Annem öteki halıyı yıkamak için dışarı çıkarmış.
Annem ötekini yıkamak için dışarı çıkarmış.
Bu cümlelerin birincisinde, öteki sözcüğü halı adını işaret ederek belirttiği için işaret sıfatıdır. İkinci cümlede ötekini sözcüğü, halı sözcüğü söylenmeden, işaret yoluyla halı sözcüğünün yerine geçtiğinden işaret zamiridir.
b. Sayı Sıfatı
Varlıkların sayılarını gösteren, onları sayı yönüyle belirten sözcüklerdir.
Asıl Sayı Sıfatı
Varlıkların sayılarını kesin olarak belirten sözcüklerdir. Ada sorulan kaç sorusunun cevabıdır.
Üç gün önceki toplantıya altı kişi katılmış.
Babam bir ay sonra yurtdışından gelecek.
Bu cümlelerde üç, altı, bir sözcükleri, gün, kişi, ay adlarının sayısını belirttiği için, asıl sayı sıfatıdır.
Sıra Sayı Sıfatı
Varlıkların sırasını gösteren sözcüklerdir. Sayılara -ncı, -nci, -ncu, -ncü ekleri getirilerek oluşturulur. Ada sorulan kaçıncı sorusunun cevabıdır.
Bu derste on beşinci sayfayı okuyacağız.
Sınavdaki yedinci soruyu çözememiş.
Bu cümlelerde on beşinci, yedinci sözcükleri sayfa, soru adlarının sırasını belirttiği için, sıra sayı sıfatıdır.
Üleştirme Sayı Sıfatı
Varlıkları sayıca bölümlere ayıran, paylaşma anlamı veren sözcüklerdir. Sayılara -er, -ar eki getirilerek oluşturulur. Ada sorulan kaçar sorusunun cevabıdır.
Sınavda her branştan onar soru soruldu.
Öğrencilerden altışar kitap okumaları istendi.
Bu cümlelerde onar, altışar sözcükleri, soru, kitap adlarının paylara ayrıldığını belirttiği için, üleştirme sayı sıfatıdır.
Kesir Sayı Sıfatı
Varlıkların parçalarının, bütüne olan oranlarını gösteren sıfatlardır.
Şirketin üçte iki hissesi ona aitmiş.
Bir öğünde yarım ekmek yiyordu.
Bu cümlelerde üçte iki, yarım sözcükleri, hisse, ekmek adlarının bütüne olan oranlarını belirttiği için, kesir sayı sıfatıdır.
c. Belgisiz Sıfat
Adları belirtirken kesinlik bildirmeyen sıfatlardır.
bir, birkaç, birçok, çoğu, kimi, bazı, bütün, tüm, başka, birtakım, her, hiçbir, herhangi
Elbet bir gün sen de anlarsın beni.
Bu konuyla ilgili birkaç kitap okumuştum.
Bu cümledeki bir, birkaç sözcüğü gün, kitap adını, sayı yönüyle; ama kesin olmayacak biçimde belirtmiştir. Dolayısıyla, birkaç sözcüğü belgisiz sıfattır.
İçerideki bazı masaları dışarıya taşıyalım.
Sanatçı, birçok tablosunda İstanbulu konu ediniyor.
Yazarın başka romanlarını da okudum.
Hiçbir öğrenci öğretmenini üzmek istemez.
Lisedeyken, okuduğum her kitabın özetini çıkarırdım.
Bu cümlelerde bazı sözcüğü, masal adını; birçok sözcüğü, tablo adını; başka sözcüğü, roman adını; hiçbir sözcüğü, öğrenci adını; her sözcüğü, kitap adını kesinlik bildirmeden belirttiği için belgisiz sıfattır.
Uyarı: Kimi, çoğu sözcükleri, hem belgisiz zamir hem belgisiz sıfat olarak kullanılabilir.
Fuarda kimi kitaplar pahalı, kimi ise ucuzdu.
Bu cümlede, birinci kimi sözcüğü kitaplar sözcüğünü belirttiği için belgisiz sıfattır; ikinci kimi sözcüğü ise, kitapların yerini tuttuğu için belgisiz adıldır.
Çoğu öğretmen törene yetişemedi; ama öğrencilerin çoğu törene katıldı.
Bu cümlede, birinci çoğu sözcüğü öğretmen sözcüğünü belirttiği için belgisiz sıfattır; ikinci çoğu sözcüğü ise, öğrencilerin bir kısmının yerine geçtiği için belgisiz adıldır.
Uyarı: Bir sözcüğü, hem belgisiz sıfat hem sayı sıfatı olarak kullanılabilir. Bir sözcüğünün yerine başka sayı getirilebiliyorsa, bir sözcüğü sayı sıfatıdır.
Bir haftada iki kitap okumuş.
Bu cümledeki bir sözcüğü, sayı sıfatıdır; çünkü yerine iki veya üç gibi başka bir sayı getirilebilmektedir.
Ali, dürüst bir insandır.
Bu cümlede bir sözcüğünün yerine başka bir sayı getirilememektedir; çünkü bu cümlede bir sözcüğü herhangi bir anlamına gelmektedir ve belgisiz sıfattır.
d. Soru Sıfatı
Adları soru yoluyla belirten, yani adları anlamca tamamlayan soru sözcükleridir. Soru sıfatlarının cevabı yine sıfattır.
Unutmayın: Soru sıfatı isimden hemen önce gelir.
nasıl, kaç, kaçıncı, kaçar, hangi, ne kadar, ne
Sen, tatilde kaç kitap okumuştun?
Bu cümlede, kaç soru sözcüğünün kitap adını belirttiğini görüyoruz. Bu soru sözcüğüne verilebilecek beş kitap cevabının sıfat olması, bize, bu soru sözcüğünün de sıfat olduğunu gösterir.
Hangi yoldan gitmemizi tavsiye ediyorsun?
Bu cümlede, hangi soru sözcüğünün yol adını belirttiğini görüyoruz. Bu soru sözcüğüne verilebilecek şu yol cevabının sıfat olması, bize, bu soru sözcüğünün de sıfat olduğunu gösterir.
Köyde nasıl bir evde oturuyordunuz?
Orada ne kadar para harcamış?
Vergi dairesi, binanın kaçıncı katında bulunuyor?
Arkadaşların bize ne gün gelecek?
Bu oyunda takımlar kaçar kişiden oluşuyor?
Bu cümlelerde geçen nasıl, ne kadar, kaçıncı, ne, kaçar sözcükleri; önündeki sözcükleri soru yönüyle belirttiği ve bu sözcüklere verilen cevaplar sıfat olduğu için soru sıfatıdır.
Uyarı: Hangisi, kaçı soru adıllarıyla hangi, kaç soru sıfatlarını birbirine karıştırmamak gerekir.
Hangi soru daha zordu? Hangisi daha zordu?
Bu cümlelerde hangi sözcüğü soru adını belirttiği için soru sıfatı; hangisi sözcüğü, bir adın yerini soru yoluyla tuttuğu için soru zamiridir.
Kaç öğrenci gelmedi.
Öğrencilerin kaçı gelmedi.
Cümlelerde kaç sözcüğü öğrenci adını belirttiği için soru sıfatı; kaçı sözcüğü, bir sayı adının yerini soru yoluyla tuttuğu için soru zamiridir.
Uyarı: Sıfatlar, zamirleri de niteleyebilir.
Ahmet, gerçekten dürüst birisidir.
O, her zaman deneyimli kimselerle çalışır.
Bu cümlelerin birincisinde dürüst sıfatı birisi adılını nitelemektedir. İkinci cümlede deneyimli sıfatı, kimse adılını nitelemektedir.
Uyarı:İlgi eki (-ki), yer ve zaman bildiren sözcüklerden sonra gelip eklendiği sözcüğü sıfat yapar.
Sınıftaki öğrenciler dışarı çıkmış.
Yarınki sınava hazır mısın?
Bu cümlelerde sınıf sözcüğü, ilk önce bulunma durumu (-de, -da, -te, -ta) ekini alıp ardından sıfat yapan -ki ekini alarak önündeki öğrenciler adını; yarın sözcüğü, sıfat yapan -ki ekini alarak önündeki sınav adını belirttiği için sıfat görevindedir.
ADLAŞMIŞ SIFATLAR
Niteleme sıfatları, çekim eki alarak veya almadan niteledikleri ismin yerini tutacak şekilde kullanılabilir. Bu sözcüklere adlaşmış sıfat denir.
İhtiyar adam yine parkta oturuyordu.
İhtiyar, yine parkta oturuyordu.
Birinci cümlede ihtiyar sözcüğü, adam adını niteleyen bir niteleme sıfatıdır. İkinci cümlede ise, ihtiyar adam tamlamasındaki adam sözcüğü düşmüş, ihtiyar sözcüğü hem adın yerine geçmiş hem nitelik bildirmiştir, yani adlaşmış sıfat olmuştur.
Manav, kasalardaki çürükleri çöpe atıyordu.
Bu cümlede çürükleri sözcüğü, meyve adını nitelerken, çekim eki alarak hem meyve adının yerine geçmiş hem de nitelik bildirerek adlaşmış sıfat olmuştur.
Öğretmenimiz bu görev için sınıftan gönüllüler seçti.
Bu cümlede gönüllüler sözcüğü, öğrenci adını nitelerken, çekim eki alarak hem öğrenci adının yerine geçmiş hem de nitelik bildirerek adlaşmış sıfat olmuştur.
Bizim kurnaz yine birisini kandırmış.
Bu cümlede kurnaz sözcüğü, bir kişiyi nitelerken, çekim eki almadan hem nitelediği kişinin yerine geçmiş hem de nitelik bildirerek adlaşmış sıfat olmuştur.
Uyarı: Türkçede meslek adları ve bazı adlar, sıfat olarak kullanılabilir. Bu sözcükleri, adlaşmış sıfatlarla (bilgi yelpazesi.net) karıştırmamak gerekir.
Yönetici insanlar, insan ilişkilerinde başarılıdır.
Yöneticiler, insan ilişkilerinde başarılıdır.
Bu cümlelerin birincisinde yönetici sözcüğü, insanlar adını nitelediği için sıfat görevindedir. İkinci cümledeki yöneticiler sözcüğü ad olarak kullanılmıştır; ama adlaşmış sıfat değildir.
Futbolcular, disiplinli kişilerdir.
Yarın ailece yazlığa gideceğiz.
Bu cümlelerde geçen futbolcu, yazlık sözcükleri gerektiğinde sıfat olabildiği halde (futbolcu kişiler, yazlık ev) bu cümlede ad olarak kullanılmıştır; ama adlaşmış sıfat değildir.
Uyarı: Adlaşmış sıfattan sonra bir ad geldiğinde anlam karışıklığı ortaya çıkıyorsa bu adlaşmış sıfattan sonra virgül (,) getirilir.
Hasta, çocuğu yanına çağırdı.
Bu cümlede hasta sözcüğü bir kişiyi karşılayarak adlaşmıştır. Bu sözcükten sonra çocuk adı geldiğinde virgül konulmazsa hasta sözcüğü çocuk adının sıfatı olmaktadır. Bu yüzden hasta sözcüğünün adlaşmış sıfat olması için bu sözcükten sonra virgül (,) konmalıdır.
UNVAN SIFATLARI
Kişilerin meslek, rütbe, makam gibi sosyal statülerini belirten sözcüklerdir. Unvan sıfatları, adların önüne de sonuna da gelebilir.
Yüzbaşı Cemil, Hakkı Çavuş, Hatice Teyze, Naciye Hanım
Dün Doktor Kemal Bey bize geldi.
Bu cümlede Doktor, Bey sözcükleri; beraber kullanıldıkları Kemal özel adını belirttiği için unvan sıfatıdır.
Ayşe Hemşire, hastalarla yakından ilgilendi.
Bu cümlede Hemşire sözcüğü; beraber kullanıldığı Ayşe özel adını belirttiği için unvan sıfatıdır.
Uyarı: Özel adla birlikte kullanılmayan unvan sözcükleri, küçük harfle başlar ve unvan sıfatı görevinden çıkar.
Dün doktor, hastaneye uğramamış.
Bu cümlede doktor sözcüğü özel bir adla birlikte kullanılmadığı için unvan sıfatı değildir ve bu yüzden küçük harfle başlar.
Uyarı: Özel bir adla kullanılan; ama akrabalık ilişkisi belirten unvan sözcükleri, küçük harfle başlar ve unvan sıfatı görevinden çıkar.
Salih, bugün Ayşe teyzesine gidecekmiş.
Bu cümlede teyze sözcüğü özel bir adla birlikte kullanıldığı halde akrabalık anlamı taşıdığı için unvan sıfatı değildir ve bu yüzden küçük harfle başlar.
KÜÇÜLTME SIFATLARI
Sıfat olan sözcüğün anlamında küçültme ya da daralma, -cik,-ce, (-ı)msı, (-ı)mtırak ekleri ile yapılır.
Bu eklerin getirilmesi ile oluşan sıfatlara küçültme sıfatları denir.
Küçük bir evleri vardı.
cümlesinde küçük sıfattır ve kendinden sonra gelen ismin niteliğini belirtmektedir.
Küçücük evleri vardı.
cümlesinde -cik eki almış küçücük sözcüğü de niteleme sıfatıdır. Buradaki küçücük sözcüğün küçük sözcüğünden farkı, eklendiği ismin anlamında küçültme yapmış olmasıdır.
Küçük ev küçücük ev
Ekmek ayvasının ekşimsi bir tadı vardı.
Üzerine mavimtırak bir ceket giymişti.
Masada kalınca bir kitap duruyordu.
Yukarıdaki cümlelerdeki koyu renkli sözcükler küçültme sıfatıdır.
PEKİŞTİRME SIFATLARI
Sıfatlarda pekiştirme, yani anlamın kuvvetlendirilmesi iki şeklide yapılır:
1. Yol: Sıfat olan sözcüğün ünlüye kadarki ilk hecesi alınır, daha sonra m, p, r, s harflerinden uygun olanı getirilir. En son da sıfat olan sözcük tekrar yazılır.
temiz sözcüğü üzerinde uygulayalım:
Te r temiz = tertemiz
Çocuklar bembeyaz elbiseler giymişlerdi.
Dümdüz yolda ilerliyorduk.
Şöyle yemyeşil çimenlerin üzerine uzansam!
cümlelerinde koyu renkli sözcükler pekiştirme sıfatıdır.
2. Yol: Sıfat olan sözcüğün tekrar edilmesi ile yapılır. Örneğin çeşit sözcüğünü ele alalım. Bu sözcük tekrar ederek bir ismi nitelediğinde pekiştirme sıfatı olur:
Çeşit çeşit meyveler vardı masada.
Bu cümlede koyu renkli sözler pekiştirme sıfatıdır.
Bahçede uzun uzun ağaçlar vardı.
Derin derin ırmaklar aşarak geldik.
cümlelerindeki koyu renkli sözler pekiştirme sıfatıdır.
DERECELENDİRME SIFATLARI
Sıfatlarda derecelendirme pek, çok, daha, en gibi sözcüklerle yapılır.
Kardeşin onlardan daha akıllı biri. cümlesinde daha sözcüğü üstünlük,
En güzel kitap buydu. cümlesinde en sözcüğü en üstünlük,
Çok güzel çiçekleri vardı. cümlesinde çok sözcüğü aşırılık anlamı katmıştır.
Küçültme Sıfatı Nedir?
Kelimelere ''daha az'' ve ''daha küçük'' anlamı katan sıfatlara küçültme sıfatı denir. Bu sıfatlara bazı kelimelere ise ''yaklaşık'' ve ''benzerlik'' katar. Örneğin ''ekşimsi yoğurt'' dendiğinde yoğurdun ''ekşi gibi'' olduğu ifade edilir.
Küçültme Sıfatı ile İlgili Örnek Cümleler
A- (- ce ve -ca) ekiyle oluşturulmuş küçültme sıfatları
1- Soğuk havalarda böyle ''ipince'' giyinirsek çok sık hasta olursun.
2- ''Bilgece'' konuşmaları ve tavırları ile birçok kişi etkilemeyi başardı.
3- ''Miskince'' hareket ettiğin için her yere geç kalıyorsun.
4- Dışarı çıkacaksan üstüne palto ya da ''kalınca'' bir ceket giy.
5- Toplum içinde ''gizlice'' konuşmamanız gerektiğini bilmiyor musunuz?
6- Kimseyi uyandırmamak için evden ''sessizce'' çıktı.
Not: Çekmece, Türkçe, Azerice ve Eğlence gibi kelimeler, küçültme sıfatı değil isimdir.
B- (- ımtırak ve -imtirak) ekiyle oluşturulmuş küçültme sıfatları
1- Şu ''mavimtırak'' detaylar resmin çok daha estetik olmasını sağlamış.
2- ''Yeşilimtırak'' elbisesindeki düğme detayları ona ayrı bir hava katmış.
C- (- ımsı ve -imsi) ekiyle oluşturulmuş küçültme sıfatları
1- Acı soslu makarnayı yedikten sonra dilimde ''kekremsi'' bir tat kaldı.
2- Ben bu ''ekşimsi'' çorbayı içmek istemiyorum.
D- (-cık ve -cik) ekiyle oluşturulmuş küçültme sıfatları
1- Bu kadar zor bir işi ''kolaycacık'' hallettiğimiz için çok mutluyum.
2- O ''sıcacık'' ve şefkatli ellerin hep ellerimde olsun.
3- Bu ''minicik'' odada iki kişi nasıl kalabildiniz?
4- Şu ''alçacık'' duvardan atlarken dengesini kaybetmiş ve düşmüş.
5- Daha ''gencecik'' yaşında, omuzlarına kaldıramayacağı kadar ağır şeyler yaşamış.
6- ''İncecik'' bileğine bu bilezik çok yakışacak.
7- Bu ''küçücük'' evde ne büyük mutluluklar yaşadık birlikte.
Not: Bazı kelimelerin kökünde ''cık'' hecesi bulunur. Bu kelimeler cümle içerisinde sıfat değil isim görevinde kullanılır. Örnekler: 1- Kıvırcık 2- Arpacık 3- Kızılcık
Varlıkları daha iyi anlatabilmek için bazen daha tanıtıcı sözcükler kullanırız. Bu sözcükleri isimlerin önüne getirerek varlıkların rengini, şeklini, durumunu, sayısını belirtiriz.
İsimlerin önüne gelerek isimleri renk, şekil, durum, sayı vb. yönlerden niteleyen veya belirten sözcüklere sıfat denir.
Örnek(ler)
»Bu akşam eski bir arkadaşımla masmavi denizi seyrettik.
> Sıfatlar, niteleme sıfatları ve belirtme sıfatları olarak ikiye ayrılır:
Varlıkların durumlarını, biçimlerini, özelliklerini, renklerini kısaca nasıl olduklarını bildiren sözcüklerdir.
İsimlere sorulan “Nasıl?” sorusunun cevabıdır.
Örnek(ler)
» Gökyüzünü aniden karabulutlar kaplamıştı.
Bu cümlede “kara” sözcüğü, önüne geldiği ismin nasıl olduğunu gösterdiği için niteleme sıfatıdır.
» Yolun kenarı, kurumuşyapraklarla doluydu.
NOT Özel isimlerle birlikte kullanılan akrabalık, meslek, saygı unvanları da niteleme sıfatıdır.
Örnek(ler)
» Aslı yenge, Doktor Mehmet, Süleyman Bey
Varlıkları işaret, sayı, yer, belgisizlik ve soru gibi yönlerden belirten sözcüklerdir. Belirtme sıfatları dörde ayrılır:
Varlıkları işaret yoluyla belirten sıfatlardır. İşaret sıfatları, isimlere sorulan “Hangi?” sorusuna cevap verir.
Örnek(ler)
» Arkadaşlarım ötekiotobüse binmiş.
UYARI İşaret sıfatları mutlaka isim soylu bir sözcüğü etkilemelidir ve ek almamalıdır, yoksa bu sözcükler sıfat olmaktan çıkar.
Örnek(ler)
»O benim değil.
İşaret zamiri
Bu cümlelerin birincisinde “o” sözcüğü “araba” adını belirttiği için işaret sıfatı; ikinci cümledeki “o” sözcüğü ise bir varlığı karşıladığı için zamirdir.
Varlıkları sayı yoluyla belirten sıfatlardır. Sayı sıfatları dörde ayrılır:
Bir ismi tam sayı olarak belirtir. İsme sorulan “kaç?” sorusuyla bulunur.
Örnek(ler)
»Binatlı akınlarda çocuklar gibi şendik.
Varlıkların derecelerini, sıralarını belirten sıfatlardır. Sıra sayı sıfatları isimlere gelen “-ıncı, -inci” ekleri ile yapılır. İsme sorulan “kaçıncı?” sorusunun cevabıdır.
Örnek(ler)
»On ikincisoruyu çözemedim.
» “AltıncıHis” adlı filmi çok beğendim.
Yukarıdaki cümlelerde koyu renkli yazılan sözcükler sıra sayı sıfatıdır.
Paylaştırma anlamı taşıyan, varlıkların eşit bölümlerini belirten sıfatlardır. Sayılara “-er, -ar” eki getirilerek oluşturulur. İsme sorulan “kaçar?” sorusunun cevabıdır.
Örnek(ler)
» Baba her oğluna üçertarla bıraktı.
» Hepimize yirmi altışarceviz düştü.
Bu cümlelerde “üçer, yirmi altışar” sözcükleri, “tarla, ceviz” adlarının paylara ayrıldığını belirttiği için üleştirme sayı sıfatıdır.
Bir ismi kesirli sayılarla belirten sayı sıfatıdır, isme sorulan “kaçta kaç?” sorusunun cevabıdır.
Örnek(ler)
» Senelik kârdan beşte üçpay aldı.
» Alım satımdan yüzde ikikomisyon alıyor.
Bu cümlelerde “beşte üç, yüzde iki” sözcükleri, “pay, komisyon” adlarının bütüne olan oranlarını belirttiği için kesir sayı sıfatıdır.
NOT “yarım, çeyrek” sözcükleri bir ismi belirttiğinde kesir sayı sıfatı olur.
Örnek(ler)
» Yatmadan önce yarım bardak süt içer.
Varlıkları sayı ve miktar bakımından tam olarak belirtmeyen sözcüklerdir. “bir, birkaç, birçok, çoğu, kimi, bazı, bütün, tüm, başka, birtakım, her, hiçbir, herhangi” gibi kesinlik bildirmeyen, belirsizlik anlamı taşıyan sözcükler kullanılır.
Örnek(ler)
» Yarın birkaçkişiyle köye gidiyoruz.
»Her gün düzenli olarak koşu yapar.
Bu cümlelerdeki “birkaç, her” sözcüğü “kişi, gün” isimlerini, sayı yönüyle; ama kesin olmayacak biçimde belirtmiştir. Dolayısıyla, “birkaç” ve “her” sözcükleri belgisiz sıfattır.
UYARI “Bir” sözcüğü “herhangi bir” anlamında kullanılırsa belgisiz sıfat, “tek” anlamında kullanılıp ismin sayısını ifade ediyorsa asıl sayı sıfatıdır.
Örnek(ler)
»Birgün sonra tatil bitiyor.
Asıl sayı sıfatı
İsimleri soru yoluyla belirten, yani isimleri anlamca tamamlayan soru sözcükleridir. Soru sıfatlarının cevabı yine sıfattır. “nasıl, kaç, kaçıncı, kaçar, hangi, ne kadar, ne?” gibi sorular soru sıfatı olarak karşımıza çıkar.
Örnek(ler)
»Hangiyoldan gitmemizi tavsiye ediyorsun?
Bu cümlede, “hangi” soru sözcüğünün “yol” adını belirttiğini görüyoruz. Bu soru sözcüğüne verilebilecek “şu yol” cevabının sıfat olması, bize, bu soru sözcüğünün de sıfat olduğunu gösterir.
UYARI “Hangisi?, kaçı?” soru zamirleriyle “hangi?, kaç?” soru sıfatlarını birbirine karıştırmamak gerekir.
Örnek(ler)
Bu cümlelerde “hangi” sözcüğü “soru” adını belirttiği için soru sıfatı; “hangisi” sözcüğü, bir adın yerini soru yoluyla tuttuğu için soru zamiridir.
»Kaçöğrenci gelmedi.
» Öğrencilerin kaçı gelmedi.
Cümlelerde “kaç” sözcüğü “öğrenci” adını belirttiği için soru sıfatı; “kaçı” sözcüğü, bir sayı adının yerini soru yoluyla tuttuğu için soru zamiridir.
NOT Bir ad, hem niteleme hem belirtme sıfatı alabilir.
Örnek(ler)
Birinci cümlede “yeni” niteleme sıfatıyla “bir” belgisiz sıfatı, “araba” adının sıfatı olarak; İkincide “bu” işaret sıfatıyla “küçük” niteleme sıfatı, “köy” adının sıfatı olarak kullanılmıştır.
NOT Sıfatlar, adılları da niteleyebilir.
Örnek(ler)
» Ahmet, gerçekten dürüstbirisidir.
» O, her zaman deneyimli kimselerle çalışır.
Bu cümlelerin birincisinde “dürüst” sıfatı “birisi” adılını nitelemektedir. İkinci cümlede “deneyimli” sıfatı, “kimse” adılını nitelemektedir.
NOT İlgi eki (-ki), yer ve zaman bildiren sözcüklerden sonra gelip eklendiği sözcüğü sıfat yapar.
Örnek(ler)
»Sınıftakiöğrenciler dışarı çıkmış.
»Yarınkisınava hazır mısın?
Bu cümlelerde “sınıf” sözcüğü, ilk önce bulunma durumu (-de, -da, -te, -ta) ekini alıp ardından sıfat yapan “-ki” ekini alarak önündeki “öğrenciler” adını; “yarın” sözcüğü, sıfat yapan “-ki” ekini alarak önündeki “sınav” adını belirttiği için sıfat görevindedir.
Niteleme sıfatlarından sonra gelen isim kaldırıldığında sıfat, isim yerine kullanılmış olur, dolayısıyla sıfat adlaşır.
Örnek(ler)
»Renklileri şu sepete, beyazları bu sepete ayır.
Bu cümlede “renkliler” ve “beyazlar” sözcükleri, “çamaşır” adını nitelerken, çekim eki alarak hem “çamaşır” adının yerine geçmiş hem de nitelik bildirerek adlaşmış sıfat olmuştur.
NOT Adlaşmış sıfattan sonra bir ad geldiğinde anlam karışıklığı ortaya çıkıyorsa bu adlaşmış sıfattan sonra virgül (,) getirilir.
Örnek(ler)
»Hasta, çocuğu yanına çağırdı.
Bu cümlede “hasta” sözcüğü bir kişiyi karşılayarak adlaşmıştır. Bu sözcükten sonra “çocuk” adı geldiğinde virgül konulmazsa “hasta” sözcüğü “çocuk” adının sıfatı olmaktadır. Bu yüzden “hasta” sözcüğünün adlaşmış sıfat olması için bu sözcükten sonra virgül (,) konmalıdır.
Sıfatlarda küçültme anlamı ”-ce, -cik, -(i)msi, -(i)mtırak” ekleriyle yapılır. Bu ekler sıfata “…e yakın” anlamı katar.
Örnek(ler)
»Küçücükevleri vardı.
cümlesinde “-cik” eki almış “küçücük” sözcüğü de niteleme sıfatıdır. Buradaki “küçücük” sözcüğün “küçük” sözcüğünden farkı, eklendiği ismin anlamında küçültme yapmış olmasıdır.
»İri bir karpuz → İricebirkarpuz (İriye yakın)
»Ekşierik → Ekşimsierik (Ekşiye yakın)
»Küçük çocuk → Küçücükçocuk (Küçüğe yakın)
Niteleme sıfatlarının anlamca kuvvetlendirilmesiyle pekiştirilmiş sıfatlar oluşturulur.
Sıfatlarda pekiştirme, yani anlamın kuvvetlendirilmesi iki şekilde yapılır:
1. Pekiştirilecek sıfatın ilk hecesi (ilk ünlüye kadar olan kısmı) alınır, “p, r, s, m” (PıRaSaM şeklinde kodlayabiliriz.) harflerinden uygun olanı getirilir ve sözcüğün tamamı yazılır.
Örnek(ler)
» Çocuklar tertemizelbiseler giymişlerdi.
»Dümdüzyolda ilerliyorduk.
» Şöyle yemyeşil çimenlerin üzerine uzansam!
2. Sıfat olan sözcüğün tekrar edilmesi diğer pekiştirme yöntemimizdir.
Örnek(ler)
»Kara karabulutlar gökyüzünü kapladı.
Sıfatlarda derecelendirme “pek, çok, daha, en…” gibi sözcüklerle yapılır.
Örnek(ler)
»En güzelkitap buydu.
cümlesinde “en” sözcüğü en üstünlük,
»Çok güzelçiçekleri vardı.
cümlesinde “çok” sözcüğü aşırılık anlamı katmıştır.
SÖZCÜK TÜRLERİ KONUSUNUN TÜM BAŞLIKLARI
⇒İsim Konu Anlatımı
⇒Zamir Konu Anlatımı
⇒Sıfat Konu Anlatımı
⇒ Zarf Konu Anlatımı
⇒ Edat Konu Anlatımı
⇒ Bağlaç Konu Anlatımı
⇒ Ünlem Konu Anlatımı
⇒ Fiil Konu Anlatımı
⇒ Fiilimsi Konu Anlatımı