Tariha Yardımcı Bilim Dalları

İnsanlar her zaman kendi tarihlerini merak etmişlerdir. Geçmişin bilinmezliği her zaman ilgi çekici bir konu olarak karşımıza çıkmıştır. İşte tarih bilimi ile zamanda yolculuk yapmak ve insanlığın geçmişine şahit olmak mümkündür. Tarih bilimi bunu yaparken birçok bilimden faydalanmaktadır. Bu bilimlerin her birinin işlevi birbirinden farklı olup, hepsi tarihin kapısının aralanmasında ayrı bir rol oynamaktadır. İşte bizler için tarihin kapılarının aralanmasında rol oynayan tarihe yardımcı bilim dalları!

TARİHE YARDIMCI BİLİM DALLARI NELERDİR?

En kısa tanımı ile tarih, geçmiş olayların incelenmesini konu edinen sosyal bilime verilen isimdir. Tarih biliminin konusunu insanların faaliyetlerini ve bu faaliyetlerin sonuçlarını incelemek oluşturmaktadır. Tarih bilimi sosyal bilimlerin belki de en geniş kapsamlı olanıdır. Pek çok bilim, tarih bilimi ile birlikte çalışmakta ve ona yardımcı olmaktadır. Yani tarihin faydalandığı bilim dalları oldukça fazladır. Peki tarihe yardımcı bilim dalları nelerdir? Tarihe yardımcı bilim dalları şunlardır: Antropoloji, arkeoloji, coğrafya, epigrafi, etnografya, filoloji, heraldik, kimya, kronoloji, nümizmatik, paleografi, sosyoloji ve topomoni.

TARİHE YARDIMCI BİLİM DALLARI ÇALIŞMA ALANLARI VE ÖRNEKLERİ

Yukarıda tarihe yardımcı bilim dallarının neler olduğu ismen belirtilmiştir. Burada ise tarihe yardımcı bilim dallarının çalışma alanlarının neler olduğuna kısaca değinilecektir. Tarihe yardımcı bilim dalları ve bunların çalışma alanı kısaca şu şekildedir:

Antropoloji: Antropoloji insanı toplulukla bir bütün olarak inceleyen bir bilim dalıdır. Antropoloji yaptığı çalışmalar ile insanlık tarihinin en eski dönemlerinin bile aydınlatılmasında tarihe yardımcı olmaktadır.

Arkeoloji: Arkeoloji en basit hali ile kazılar aracılığı ile geçmiş uygarlıklara ait şeyleri gün yüzüne çıkartan bilimdir. Tarih ile ilgili daha kapsamlı ve somut verilere ulaşmanın bir yolu arkeolojiden geçmektedir. Geçmiş uygarlıklara ilişkin eşya, yapı vb. buluntular arkeoloji bilimi ile yeryüzüne çıkarılmaktadır. İşte arkeolojinin ortaya çıkardığı bu eserlerden tarih bilimi faydalanmakta ve bazı boşlukları doldurmakta bu eserleri kullanmaktadır.

Coğrafya: Her tarihi olay bir mekanda meydana gelmektedir. Mekansız bir tarih yoktur. Mekan, tarihin ana unsurlarından birisidir. Bu nedenle coğrafya ile tarih birbirinden ayrılamaz iki kardeş gibidir. Tarihi olayların meydana gelmesinde yeryüzü şekilleri, iklimler vb. Coğrafi faktörler rol oynayabilmektedir. Bu nedenle bir tarihi olayı daha iyi anlamak için o olayın gerçekleştiği coğrafyayı incelemek gerekebilmektedir. İşte tarih böyle anlarda yüzünü coğrafyaya dönmektedir.

Epigrafi: Epgrafi, anıtlar başta olmak üzere sert yüzeylere yazılmış olan yazıları ve kitabeleri inceleyen bilim dalıdır. Kitabelerin içerikleri dönemleri hakkında oldukça önemli bilgiler barındırdığından, tarih açısından önemlidir.

Etnografya: Etnografya aslında bir kültür bilimidir. Geçmişten günümüze var olmuş olan toplumların kültürlerini inceleyerek, bunların birbirleri ile olan etkileşimlerini ortaya koymaya yardımcı olmaktadır. Uygarlıkların birbirleri ile olan iletişimlerini ortaya koyarak da tarih bilimine önemli bulgular sunmaktadır.

Filoloji: Filoloji geçmişten günümüze var olmuş dilleri incelemekle görevlidir. Bir tarihçinin araştırmasını doğru şekilde yapabilmesi için önce geçmiş dilleri anlayabilmesi gerekmektedir. İşte burada devreye filoloji girmektedir.

Heraldik: Heraldik armaları incelemekle görevli bilim dalıdır. İncelenen bu armalarda tarihin aydınlatılmasına yardımcı olmaktadır.

Kimya: Kimya bilimi, Karbon 14 metodu kullanılarak, elde edilen tarihi buluntuların madde yapısını inceleyerek, bu buluntuların hangi zamana ait olduklarını ortaya çıkartmaktadır. Bu da buluntuların tarih içerisindeki yerini belirleyerek, tarih bilimine katkı sağlamaktadır.

Kronoloji: Kronoloji, tarihi olayların bir zaman çizelgesi üzerinde sıralanmasında rol oynayan bilim dalıdır. Bu açıdan tarih ile iç içedir. Zira tarihi doğru olarak tespit edilemeyen olaylar tarih bilimi içerisinde yer alamayacaktır. Nasıl ki yersiz bir tarihi olay yoksa, zamansız da bir tarihi olay bulunmamaktadır.

Nümizmatik: Nümizmatik eski paraları, sikkeleri ve madalyaları inceleyen bilimdir. Nmizmatik araştırmaları sonucunda elde edilen eski paralar, ait oldukları uygarlıklar hakkında bilgi edinilmesinde tarih bilimine yardımcı olmaktadır.

Paleografi: Paleografi, eski yazıları inceleyen bilim dalıdır. Bir tarihçi için eski dillerin anlamlarını bilmek kadar, eski yazıların da içeriğini bilmek önemlidir.

Sosyoloji: Sosyoloji, kısaca toplum bilimidir. Sosyoloji toplumlardaki sosyal ilişkileri inceleyen bilim dalıdır. Tarih ise bu incelemelerden yararlanarak kendi araştırmalarında daha doğru sonuçlara ulaşmaktadır.

Topomoni: Yer adları bilimine topomoni denmektedir. Bir yerin isminin kökeninin nereden geldiğini belirlemekte topomoni devreye girmektedir.

TARİH ÖNCESİ DÖNEMDE KULLANILAN TARİHE YARDIMCI BİLİM DALLARI

İnsanlık tarihinde yazının icadından önceki dönemlere tarih öncesi dönem denmektedir. Tarih öncesi dönemde kullanılan tarihe yardımcı bilim dallarının başında arkeoloji gelmektedir. Arkeolojik çalışmalar sonucunda elde edilen bulgular tarih öncesi döneme ait araştırmalarda tarih biliminin en önemli kaynağı ve yardımcısıdır. Arkeolojinin yanı sıra etnografya bilimi de yaptığı araştırmalar ile yazılı kaynakların olmadığı dönemlerin aydınlatılmasında rol almaktadır. Aslında nümizmatik, paleografi, epigrafi ve heraldik bilimleri hariç olmak üzere kalan tüm bilim alanları tarih öncesi dönemde yapılacak olan tarihi araştırmada kullanılabilmektedir. Sayılan bu dört sosyal bilim alanı ise tarih öncesi devirleri aydınlatmada kullanılmayan bilimlerdir.

Tarih bugün dünyada başlı başına bir alan olarak kabul edilmekte ve öğretim kurumlarında okutulmaktadır. Kendine özgü felsefesi ve özellikleriyle tarih diğer bilim dalları ile ilişki içindedir. Tarih ile tarihe yardımcı bilimler arasındaki ilişki bilimsel sonuçlara ulaşmada önemli bir yer tutmaktadır. Tarih ve diğer bilimler arasındaki ilişkiyi anlayabilmek için tarih ve diğer bilimler arasındaki yöntem benzerliklerini ve farklılıklarını ortaya koymak gerekmektedir. Bunun için ise öncelikle tarih biliminin yöntemi konusuna değinmekte yarar vardır.

Tarih Biliminin Yöntemi

Tarih biliminin yöntemi konusunu incelemeden önce yöntem kavramını açıklamak doğru olacaktır.

Yöntem Nedir?

Bir sonuca ulaşmak için bilim ve mantığa uygun bir şekilde yapılan araştırma biçimine yöntem denir. Doğa bilimleri ile toplum bilimlerinin yöntemleri birbirinden farklıdır.

Doğa Bilimlerinin Yöntemi Nedir?

Gözlemlere, deneylere, laboratuvar ölçümlerine, formüllere, kural, yasa ve sonuçlara dayalı yöntem kullanır.

Toplum Bilimlerinin Yöntemi Nedir?

Geçmişte yaşanmış olayları konu edindiği için; deney, gözlem, formül, kural ve yasa koyamaz. Bilim olma özelliğini araştırmacı ve sorgulamacı özelliğinden alır. Toplumsal bilimlerin olayları inceleme yöntemi deney değil sorunu çözümleyerek anlamak ve açıklamaktır.

Tarihin kendine özgü bir yöntemi vardır. Tarihin konusu yaşanan tarihe doğru bilgi elde etmek olduğuna göre bu iş an ancak yaşanan tarihten günümüze yansıyan izlerin yani yaşanan tarihe tanıklık yapacak belgelerin değerlendirilmesi ile olanaklıdır.

Tarih, yöntem olarak diğer bilimlerden farklılık gösterir. Tarihi olaylar, doğa bilimleri gibi tümdengelim ve tümevarım yöntemleriyle kavranamaz. Çünkü bu bilimlerin ilgilendiği konuların doğruluğu deneyle ortaya konabilirken tarih bilimi için deney uygulanabilecek bir yöntem değildir. Tarihi olaylar arasında sıkı bir bağlantı kurmak; doğa bilimlerindeki gibi yasalar oluşturmak olanaklı değildir. Disiplinler arası işbirliğinin geliştiği günümüzde tarih biliminin ana uğraşısı, incelenmesi ve açıklanması zaman alan karmaşık tarihi olayları ortaya koymaya çalışmaktır.

Tarih ve Diğer Bilimler Arasındaki İlişki

Tarihi diğer toplumsal bilim dallarından ayıran en önemli fark; diğer bilimler insanı veya doğayı bir yönüyle ele alırken tarih, insanı her yönüyle ve bütün yaptıklarıyla anlamaya ve anlatmaya çalışır.

Tarihçi; siyasi, askeri, kültürel, sosyal veya biyografik çalışmalar yaparken coğrafya, sosyoloji, felsefe, ekonomi, kronoloji, etnografya, hukuk, heraldik, arkeoloji, sanat tarihi, dil bilimi gibi farklı bilim dallarından yararlanır. Tarihe yardımcı bilimler listesini aşağıda inceleyebilirsiniz. İşte tarihin faydalandığı bilimlerin tüm listesi;

Tarihe Yardımcı Bilimler (Tüm Liste)

Coğrafya

Her tarihi olay bir yerde gerçekleşir. Tarihi olayların yerinin, toplumların ekonomik ve toplumsal durumlarının belirlenmesinde yararlanılan bilim dalıdır. Aynı zamanda tarihe yardımcı bilimler arasındadır.

Arkeoloji

Geçmiş dönemlerle ilgili buluntuların ortaya çıkarılmasında yararlanılan kazı bilimidir. Aynı zamanda tarihe yardımcı bilimler arasındadır.

Antropoloji

İnsan soylarını ve insanların toplumsal yapılarını inceleyerek tarihe yardımcı olan bilim dalıdır. İnsanların iskeletlerini ve kafataslarını inceleyerek tarihin eski dönemlerini aydınlatmaya çalışır. Aynı zamanda tarihe yardımcı bilimler arasındadır.

Etnografya

Toplumların yaşayış, gelenek ve göreneklerini inceler. Bu bilgiler, tarihi belgelerin az olduğu durumlarda önem taşır. Toplumların öz kültürlerini inceler. Uygarlık tarihinin aydınlatılmasında başvurulan önemli bir bilim dalıdır. Aynı zamanda tarihe yardımcı bilimler arasındadır.

Hukuk

Toplu halde yaşayan insanların birbirleriyle ve devlet ile olan ilişkilerini düzenleyen kurallardır. İncelenen toplumla ilgili ekonomik, siyasi, kültürel konularda tarihi bilgiler elde edilir. Aynı zamanda tarihe yardımcı bilimler arasındadır.

Kronoloji

Zaman bilimidir. Tarihi olayların neden-sonuç ilişkisi gözetmeden oluş sırasına göre sıralanmasıdır. Tarihçiler, tarihi olayları incelerken neden-sonuç ilişkisi kurmak için yararlanırlar. Aynı zamanda tarihe yardımcı bilimler arasındadır.

Edebiyat

Duygu ve düşünceleri söz ve yazı ile etkili bir biçimde anlatma sanatıdır. Edebiyat, tarih içinde ortaya çıkmış olan olaylar ile ilgilenmiştir ve olayların aktarılmasında rol oynamıştır. Aynı zamanda tarihe yardımcı bilimler arasındadır.

Felsefe

Akıl ve mantık ilkesine uygun düşünmeyi temel alan bir bilimdir. Olayların doğru çözümlenmesi, o dönemin felsefesinin bilinmesiyle olanaklıdır. Aynı zamanda tarihe yardımcı bilimler arasındadır.

Tarih Felsefesi

Değişik uygarlıkların ve kültürlerin ortaya çıkışından başlayarak tüm gelişimini ve tarih sahnesinden silinişlerini genel yasalara bağlı olarak açıklamaya çalışır. Bir toplumun kendi tarihini, dünya tarihi içindeki yerine oturtmasını ve bu deneyimini günümüz sorunlarının çözümünde yeniden yorumlanması ile tarihe bakışı (Tarih Felsefesi) ortaya çıkar. Aynı zamanda tarihe yardımcı bilimler arasındadır.

Paleografya

Eski toplumlara ait yazıların okunması ve incelenmesinde yararlanılan bilim dalıdır. Aynı zamanda tarihe yardımcı bilimler arasındadır.

Epigrafya

Anıt ve yazıtların (kitabelerin, abidelerin) üzerindeki yazıların incelenmesinde yararlanılan bilim dalıdır. Filoloji ve paleografya ile iş birliği halindedir. Aynı zamanda tarihe yardımcı bilimler arasındadır.

Sosyoloji

Toplumun kurum ve kuruluşlarının insan ve toplum yaşamına etkilerini inceler. Aynı zamanda tarihe yardımcı bilimler arasındadır.

Filoloji

Dil bilimidir. İnsanlık tarihinin aydınlatılmasında tarihe yardımcı olur. Diller arasındaki akrabalıkları, sözcük alışverişlerini inceler. Tarihçiler, göç hareketlerinin açıklanması, toplulukların yakınlık derecelerini ortaya koymada yararlanır. Aynı zamanda tarihe yardımcı bilimler arasındadır.

Diplomatik

Siyasal belgelerin, antlaşmaların incelenmesinde yararlanılan bilim dalıdır. Belgeleri biçim, tür, içerik ve gerçekliği yönünden; devletlerarası yazışma biçimlerini, yönetim anlayışını ve devlet politikasını inceler. Aynı zamanda tarihe yardımcı bilimler arasındadır.

Nümizmatik

Değişik toplumların kullandıkları paraları inceler. Aynı zamanda tarihe yardımcı bilimler arasındadır.

İstatistik

Belli bir amaç için veri toplama, tablo ve çizelgeler ile özetleme, sonuçları yorumlama, özellikler arasındaki ilişkiyi araştırma ve olasılıklarda bulunma bilimidir. İlgi ve kullanılma alanı çok geniştir.

Ekoloji

Canlıların birbirleri ve çevreleri ile ilişkilerini inceleyen, doğanın korunmasına yönelik çalışmalar yapan bilim dalıdır.

Kimya

Karbon 14 (Karbonlama) yöntemi ile arkeolojik buluntuların zamanının belirlenmesinde yardımcı olur.

Sanat Tarihi

Arkeolojinin yöntemlerini kullanarak gelişmiş bir bilim dalıdır. Bir sanat yapıtının yaratıcısını, sanat değerini, toplumun sanata bakışını belirlemeye çalışır. Ayrıca toplumların kültürel düzeylerini, uygarlığa katkılarını araştırır.

Heraldik

Armaları inceleyen bilim dalıdır.

Sigilografya

Mühürleri ve damgaları inceler.

Onomastik

Özel adların kökenini inceler.

Paleontoloji

Fosilleri inceler.

Toponomi

Yer adlarını inceler.

Antrotoponomi

İnsan adlarını araştırır.

İktisat

Ekonomi bilimi olarak toplumların ekonomilerini inceler.

Psikoloji

Ruh bilimi olarak tarihi kişilerin ruh durumunu inceler.

Arkeometri

Arkeolojik buluntuları tarih sırasına göre tasnif eder.

Geneoloji

Toplumların soy ağacını inceler.

Teoloji

Din bilimidir. Dinlerin özelliklerini araştırır. Dinlerin insan toplulukları üzerindeki etkilerini araştırır.

Bu konuyla ilgili aşağıdaki yazılarımızı da inceleyebilirsiniz.

Tarih Diğer Bilimlerden Nasıl Yararlanır? (Coğrafya, Antropoloji ve Kimya)

Arkeoloji Nedir? Arkeoloji Tarihe Nasıl Yardımcı Olur?

Tarih ve Edebiyat Birbirlerinden Nasıl Yararlanır? Tarih ve Edebiyat İlişkisi

⇨Arkeoloji (Kazı Bilim) Toprak ya da su altında kalan tarihi eserlerin ortaya çıkarılmasını sağlayan bilim dalıdır. Yazının icat edilmediği dönem tarih öncesi dönemdir. Tarih biliminin bu dönemin aydınlatılmasında arkeoloji biliminden yararlandığı görülür. Çünkü tarih bilimi yazının icadıyla iş yapmaya koyulur.

⇨Coğrafya (Yer Bilim) Tarih bilimi olayın geçtiği yer konusunda en kapsamlı bilgileri coğrafya aracılığıyla öğrenir. Gerekli olan iklim, yeryüzü şekilleri, ulaşım, toprak ve su kaynakları coğrafya tarafından tarihçinin önüne konur. Bir tarihi dönemin siyasi ya da ekonomik olayları araştırılırken, o dönem yaşanan doğa olaylarının (deprem,sel, aşırı soğuklar vs.) etkisinin olup olmadığı  yazılırken coğrafyadan yararlanılır.

⇨Paleografya (Eski Yazı Bilimi) Tarihte ilk kez yazıyı icat eden Sümerlerden itibaren tüm yazıları inceleyerek tarih bilimine önemli bir katkısı olan bilim dalıdır. Mezopotamya ve Anadolu uygarlıklarının ortaya çıkarılmasında Arkeoloji ile birlikte büyük katkılar sunmuştur.

⇨Kronoloji (Takvim/Zaman Bilim) Tarihi olaylar zaman içerisinde özenle incelenmelidir. Bu açıdan zaman bilim önemlidir. Bir zaman ölçüsüne ve zaman başlangıcına ihtiyaç duyulur. Bu ihtiyaç giderilir. Tarihi olaylar yazılırken ya da öğretimde kullanılırken geçmişten günümüze doğru kronolojik bir sıra ile verilir. Böylece koronoloji sayesinde tarihi olaylar rahat bir biçimde incelenebilir.

⇨Filoloji (Dil Bilim) Konuşulan diller arasındaki akrabalıkları, sözcük alışverişlerini, dilsel etkileşimleri inceleyen bir bilim dalıdır. Geçmişte Sümerce, Akadça, Urartuca ya da Latince ve eski Uygur, Köktürk dilleri gibi diller çözümlendikçe; yazılı belgeler okunabilir ve böylece tarih bilimi, köklü bilgiler elde eder. Örneğin bir toplumun nereden nereye göçtüğünü Filoloji yardımı ile tespit edebiliriz.

⇨Nümizmatik (Para Bilim) Parayı icat eden ilk uygarlık Lidyalılardan itibaren tarihteki paraları inceleyen bilim dalıdır.

⇨Sosyoloji (Toplum Bilim) Sosyoloji de tarih gibi olaylara, olayların geliştirdiği olgulara bakar. Toplumsal kurumları, toplumların yaşantılarını inceler. Tarih bilimine önemli katkılarda bulunmaktadır.

⇨Epigrafya (Anıt/kitabe Bilim) Taş, mermer gibi cisimlerle yapılan şekillerin üzerindeki yazıları inceler. Camilerde,köprülerde, medreselerde, mezarlarda, anıtlarda bulunan kitabeleri inceler. Bu inceleme sonucunda o kitabeye ait olan toplumla ilgili sosyal, siyasal, ekonomik, dini inanış gibi alanlarda bilgi verebilir. Örneğin; Orhun Kitabelerinde; Köktürklerin dini inanışları ve sosyal yaşamları hakkında önemli bilgiler ortaya kondu ve tarih bilimine büyük katkı sağladı.

⇨Heraldik (Arma/Mühür Bilim) Arma, mühür, bayrak gibi özel işaretleri inceleyen bilim dalıdır.

⇨Etnoğrafya (Kültür Bilim) Ulusların kültürlerini inceleyen; bunu yaparken de bu kültürleri karşılaştırmalı olarak bütüncül bir biçimde inceleme fırsatı olan bilim dalıdır. Toplumun örf, adet, yaşam biçimleri, gelenek ve görenekleri incelenir.

⇨Diplomatik (Diplomasi/Siyaset Bilim) Devletler arası siyasi ilişkileri inceleyen bilim dalıdır. Uluslararası anlaşmalar, padişahların siyasi ilişkileri (örneğin fermanları), elçilerin görüşmeleri gibi siyasi her belge, her şey diplomatik biliminin konusudur. Örneğin; İlk siyasi barış anlaşması M.Ö. 1280 Hitit-Mısır arasındaki Kadeş Anlaşması diplomasinin konusudur.

⇨Ekonomi Üretim ilişkileri ve üretim araçlarını, üretim-dağıtım-bölüşüm düzenini inceleyen bilim dalıdır.

⇨Hukuk Birey-toplum-devlet arasındaki ilişkiyi adalet ve hak açısından inceler.

⇨İstatistik Bir konu hakkında veri toplar ve bunları grafik ve tablolar yardımıyla yorumlar.

⇨Antropoloji (Irk Bilim) İki bölüme ayrıldığında; Fiziki Antropoloji, milletlerin ırklarını, Sosyal Antropoloji ise kültürlerini inceler.

 ⇨Antroponimi (İsim Bilim) Şahıs isimlerini inceleyen bilim dalıdır.

⇨Onomastik (Toponomi) Yer isimlerini inceleyen bilim dalıdır.

⇨Jenoloji (Soy Bilim) Soy kütüklerini inceleyen bilim dalıdır. Genellikle devlet yönetenler büyük hanedanlar incelenir.

⇨Sigilografi (Mühür Bilim) Mühürleri(damgaları), pulları sembolik ve temsili yönleri açılarından inceleyen bilim dalıdır.

⇨Kimya (KARBON 14 DENEYİ) Radyo-karbon tarihlendirme yöntemi ile önce arkeolojiye sonra da  tarih bilimine yardımcı olur. Maddelerin X ışınları yardımıyla yaş tespiti radyo-karbon 14 deneyi ile yapılmaktadır. Bu yöntemle en güvenilir biçimde belirlenebilen en eski tarih, yaklaşık 50.000 yıl öncesidir.