Teleskopu Icat Eden Kimdir

Lippershey’in bu başarısı farklı bilim insanlarının da bu konu üzerine düşünmesine öncülük etmiştir. Teleskop üzerine çalışmalar yürüten bilim insanlarından bir tanesi de ünlü İtalyan astronom Galileo Galilei’dir. Mercek yapımının incelikleri üzerine bir dizi araştırmalar yapan Galileo, teleskobu yakınlaştırma kalitesini 10 kata kadar çıkarmayı başarmıştır. Galileo, geliştirdiği bu teleskopla yaptığı bir deneyde, çıplak gözle görülemeyen denizdeki gemileri görünür kılarak icadını kanıtlamış ve Venedik Dükü Leonardo Donato kendisini ödüllendirerek, Galileo’ya teleskop siparişi vermiştir.

1610 tarihinden itibaren gökyüzünü izlemeye başlayan Galileo birçok önemli keşfe imza atmıştır. Ay’da bulunan dağlar, Jüpiter’in uydularını ve Satürn’ün halkalarını kapsayan çalışmalar yapan Galileo, bilim tarihine çok önemli katkılar sunmuştur.

Galileo’nun ardından Alman bilim insanı Kepler de teleskop üzerine çalışmalar gerçekleştirmiş ve 1630 yılında iki dışbükey mercek kullanarak daha net bir görüntü elde etmeyi başarmıştır.

1668 yılına gelindiğinde Isaac Newton mercek yerine ayna kullanarak, bugün yansıtmalı teleskop olarak bilinen teleskobu geliştirmiştir. Günümüzde de yaygın olarak kullanılan teleskoplar yansıtmalı teleskoplardır.

Günümüzde teleskoplar; optik, radyo dalgaları, kızılötesi, morötesi ve x ışınları teleskobu olmak üzere 5 farklı çeşide ayrılmaktadır.

Günümüzde 10.4 metrelik ayna çapıyla, İspanya’nın Kanarya Adaları’nda bulunan Gran Telescopio Canarias; ayna çapı en büyük teleskop olarak dikkat çekmektedir.

1990 yılında uzaya gönderilen Hubble, 2009 yılında gönderilen Kepler ve 2021’de fırlatılan James Webb; evren hakkında önemli bilgiler toplamış ve halen daha toplamaya devam eden uzay teleskoplarıdır.

Türkiye’de ise Antalya Bakırlıtepe’de bulunan TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi’nde 3 adet aktif teleskop bulunmaktadır. Ayrıca İstanbul, Ege, Çukurova, Erciyes, On Dokuz Mayıs gibi üniversitelerin bünyesinde bulunan gözlemevlerindeki teleskoplar gökyüzü araştırmaları için aktif olarak kullanılmaktadır. Ayrıca, Türkiye’nin ilk kızılötesi teleskopu olacak olan Doğu Anadolu Gözlemevi’nin 2022 yılının sonlarına doğru faaliyete geçmesi beklenmektedir.

WebTekno''da yer alan habere göre; Galileo ile birlikte uzaya bakmaya başlasak da aslında bu aletin mucidinin kim olduğu tam olarak bilinmiyor. Çünkü teleskop patenti için aynı anda birçok kişi başvurmuş ve hükümetin kafası biraz karışmıştır. İşte detaylar...

Teleskobu kim icat etti?

Tarih boyunca astronomiye meraklı bilim insanlarının bir takım sistemlere sahip sıra dışı aletler kullanarak ilkel teleskoplar yaptıkları ve gökyüzünü inceledikleri biliniyor. Ancak bildiğimiz anlamda merceklerden oluşan ve uzağı yakın eden teleskobun ilk patent başvurusu 1608 yılında Hollandalı bir gözlük üreticisi olan Hans Lippershey tarafından yapılmıştır.

Hans Lippershey tarafından icat edilen teleskop dışbükey bir objektif merceğiyle hizalanmış içbükey bir göz mercek ile çalışıyor ve nesneleri 3 kat daha büyük gösteriyordu. Fakat dedikodulara göre Lippershey, aynı kasabada yaşadığı yine bir gözlük üreticisi olan Zacharias Jansen’den bu fikri çalmıştı. Bu konuda kanıtlanmış bir iddia olmasa da her iki ismin de teleskop icadında eşit rolü olduğu söylenir.

Zaten ortalık yeterince karışık değilmiş gibi bir de aynı dönem ortaya yine bir Hollandalı olan Jacob Metius çıktı. Lippershey''den yalnızca birkaç hafta sonra benzer bir alet için patent başvurusunda bulunan Metius nedeniyle hükümet, her iki isme de patent vermedi. Metius küçük bir ödül, Lippershey ise teleskop üretimi için yüklü bir ödeme aldı. Yani kazanan Hans Lippershey olmuştur.

Galileo tüm bunlardan habersiz bir teleskop geliştiriyor ve gözünü uzaya dikiyor:

İtalyan bir astronom, fizikçi, mühendis, filozof ve matematikçi olarak tanıdığımız Galileo Galilei, teleskop için yapılan ilk patent başvurusundan yalnızca bir yıl sonra 1609 yılında nesneleri tam 20 kat daha büyük gösteren bir teleskop icat etti. Venedik Senatosu’na bu icadı sunduğu zaman büyük beğeni topladı ve ömür boyu Padua Üniversitesi''nde öğretim görevlisi olarak görevlendirilerek maaşı iki katına çıkarıldı.

Galileo teleskop kullanarak uzaya bakan ilk insandır. Teleskop sayesinde Ay’daki dağları ve kraterleri görmüş, Samanyolu’nu keşfetmiş, Satürn halkalarıyla büyülenmiş ve Jüpiter’in dört uydusunu keşfetmiştir. Tüm bu gördüklerini İki Büyük Dünya Sistemi Hakkında Diyalog isimli kitapta toplanmış ve Kopernik gezegen modelini anlatmıştır.

İtalyan Engizisyon Mahkemesi durur mu, yapıştırmış cevabı; Galileo bu kitabı dönemin papası VIII. Urbanus’a adamasına rağmen fikirleri sapkınca bulunmuştur. 1633 yılında mahkeme karşısına çıkan Galileo fikirlerinin sapkınca olduğunu kabul ederek ölümden kurtulmuş ve 1642 yılında hayatını kaybettiği güne kadar ev hapsinde kalmıştır.

Teleskop üzerine yapılan çalışmalar hız kesmeden devam ediyor:

Bilim insanları öldürülse, hapsedilse bile bilimsel çalışmaların hız kesmeyeceğini tarihten öğrendik. Teleskop üzerine yapılan çalışmalar da Avrupa’nın başka kentlerinde hızla devam etmiştir. Alman bir bilimci, matematikçi ve astrolog olarak tanıdığımız Johannes Kepler iki dışbükey mercekli bir teleskop tasarlayarak nesnelerin ters görünmesini sağlamıştır.

Johannes Kepler geliştirdiği bu teleskop hakkında pek çok yazı kaleme almış ve dönemin pek çok bilim insanını etkilemiştir. İngiliz bir fizikçi, matematikçi, astronom, mucit, filozof ve teolog olarak tanıdığımız Sir Isaac Newton da bu yazılardan etkilenen bilim insanlarından biridir. Newton, teleskop için mercekler yerine aynalar kullanılmasının daha doğru olduğunu düşünerek 1668 yılında ayna kullanarak yansıtıcı bir teleskop geliştirmiştir.

Modern teleskop icat ediliyor:

Sir Isaac Newton tarafından 1668 yılında aynalar kullanılarak geliştirilen yansıtıcı teleskop uzun yıllar astronomi dünyasının çalışmalarında kullanılan en önemli alet olmuştur. Ancak yıllar geçtikçe teleskopların yalnızca ışık toplayarak görüntüler sunması yeterli gelmemeye başlamıştır. Teleskoplar ihtiyacımız olan tüm verileri sağlamak için başka nasıl kullanılabilirdi?

1897 yılında ABD Wisconsin''de bulunan Yerkes Gözlemevi''nde 1 metrelik cam merceğe sahip bir teleskop geliştirildi ancak pek de başarılı sonuç vermedi. Daha sonra 1917 yılında ABD California''da bulunan Mount Wilson Gözlemevi''nde 2.5 metrelik yansıtıcı bir teleskop geliştirildi. Amerikalı bir astronom olan Edwin Hubble bu teleskoptan baktı ve Andromeda Bulutsusu''nun aslında çok ama çok daha uzakta olduğunu keşfetti.

Radyonun icadı teleskoplara yeni bir görev yükledi. Amerikalı bir mühendis olan Karl Jansky, 1931 yılında ilk kez uzaydan gelen radyo sinyallerini tespit etti ve radyo teleskopları geliştirildi. Bugün artık teleskoplar aracılığıyla gözle görülen ışık, radyo dalgaları, kızılötesi ışınlar, röntgen ışınları, ultraviyole ışınlar gibi pek çok veriyi inceliyor ve analiz edebiliyoruz. Yüzlerce yıl önce bir gözlük üretici tarafından icat edilen bir alet ancak bu kadar verimli kullanılabilirdi.

m-gucci/iStock

İnsanlar geçmişten bu yana gökyüzüne merak duydu, her gün doğup batan Güneş’i, geceleri görünüp gündüzleri kaybolan Ay’ı ve yıldızları gözlemlemeye çalıştı. Eski çağlarda gökyüzü gözlemleri çıplak gözle yapılırken teknolojinin gelişmesiyle birlikte bu amaçla teleskoplar kullanılmaya başlandı. Teleskoplar zaman içinde gökyüzü gözlemini Güneş, Ay ve yıldızlarla sınırlı bir çerçeveden çıkararak diğer gezegenleri, gök adaları, bulutsuları ve daha birçok gök cismini incelememizi sağladı. Peki teleskobun ne zaman icat edildiğini, mucidinin kim olduğunu merak ediyor musunuz? Gelin şimdi gökyüzüne açılan pencereler olan teleskopların icat hikâyesine daha yakından bakalım. 

Teleskop Nedir?

Teleskop çıplak gözle görülemeyecek kadar uzakta olan cisimleri gözlemlemek için kullanılan aygıttır. En yaygın teleskop türü olan optik teleskoplar, uzaktaki cisimlerden gelen görünür ışık ışınlarını toplar ve bu ışınları odaklayarak cisimlerin büyültülmüş görüntülerinin elde edilmesini sağlar. Ancak radyo dalgaları, X ışınları, morötesi ışınlar, kızılötesi ışınlar gibi insan gözünün algılayamadığı başka ışınım türlerini toplayan teleskoplar da vardır. 

Pgiam/iStock

ABD’nin New Mexico eyaletinde bulunan bir radyo teleskobu

Teleskobu Kim Buldu? İlk Teleskop

Dünyanın farklı yerlerinde teleskobu icat ettiğini iddia eden çok sayıda kişi olmuşsa da teleskopla ilgili ilk patent başvurusunun 1608 yılında Hollandalı gözlükçü Hans Lippershey tarafından yapıldığını biliyoruz. Bu nedenle birçok tarihçiye göre, teleskobun mucidi Hans Lippershey'dir. Lippershey biri içbükey (ortası kenarlarına göre daha ince olan mercek), diğeri dışbükey (ortası kenarlarına göre daha kalın olan mercek) olmak üzere iki merceği uzun bir tüpün içine yerleştirerek ilk teleskobu yaptı. Lippershey’in teleskobu nesneleri üç kat büyütüyordu. Teleskop üzerindeki çalışmalarına devam eden Lippershey, Hollanda hükümeti için çeşitli teleskoplar yaptı ve karşılığında büyük bir servet kazandı.

The Picture Art Collection/Alamy

Hans Lippershey teleskobuyla gözlem yapıyor.

Galileo Teleskobunu Gökyüzüne Çeviriyor 

Lippershey’in başarısı hızla farklı ülkelerde teleskop üzerine yapılan çalışmaların artmasını sağladı. Bu alanda çalışmalar gerçekleştirenlerden biri de İtalyan bilim insanı Galileo Galilei’ydi. Galileo, 1609 yılında Lippershey’in teleskobunu geliştirdi ve teleskobu gökyüzü gözlemi için kullanan ilk kişi oldu. Galileo 30 kat büyütme özelliğine sahip teleskobuyla Ay’ın üzerindeki kraterleri gözlemledi, Jüpiter’in dört uydusunu ve Satürn’ün halkalarını keşfetti, ayrıca gök adamızda çok sayıda yıldız bulunduğunu ve Dünya’nın Güneş etrafındaki bir yörüngede dolandığını belirledi.

Flickr

Galileo Galilei’nin İtalya’daki bir müzede sergilenen teleskobu