Tortul Kayaçlar Nasıl Oluşur
kaynağı değiştir]
Kimyasal yoldan çözünmeye uğrayan kayalardan geçen sular bünyelerine çözünmüş hâlde çeşitli klorür, sülfat ve bikarbonatlar mineralleri taşır. Bu minerallerin yüksek doygunluğa ulaşmasından sonra inorganik olarak çökelmesi sonucunda oluşan tortullar kimyasal tortul kayaçlar olarak adlandırılır. Bu kayaçlara örnek olarak evaporitler (halit, barit, jips, bor mineralleri vb.) verilebilir. Bu minareller, özellikle sığ göl ortamında suyun buharlaşması ile çökelir. Bunun yanında mağaralarda tavandan sızan kireçli suların buharlaşması ile sarkıt, tabana damladıktan sonra buharlaşması sonucu dikit, yayıldıkları sahalarda buharlaşması ile travertenler oluşur. A
Organik tortullar[değiştir kaynağı değiştir]
İkincil tortul yapılar, birikimden sonra oluşan yapılardır. Bu tür yapılar tortu içindeki kimyasal, fiziksel ve biyolojik süreçlerle oluşur. Biriktirme sonrasında koşulların göstergeleri olabilir.
Bir tortu içindeki organik maddeler fosillerden daha fazla iz bırakır. Korunmuş izler ve yuvalar iz fosillerinin örnekleridir (ıchnofossils olarak da adlandırılır).[33] bu izler nispeten nadirdir. Çoğu iz fosili yumuşakçaların veya eklembacaklıların yuvalarıdır. Bu oyuğa sedimantologlar tarafından biyoturbasyon denir. Tortu biriktikten sonra var olan biyolojik ve ekolojik çevrenin değerli bir göstergesi olabilir. Öte yandan, organizmaların oyuklanma aktivitesi, tortudaki diğer (birincil) yapıları tahrip ederek yeniden inşayı zorlaştırabilir.
İkincil yapılar, bir tortu su seviyesinin üzerinde maruz kaldığında diyagenez veya bir toprak oluşumu (pedogenez) ile de oluşabilir. Karbonat kayaçlarında yaygın olan diyagenetik bir yapıya bir örnek bir stylolittir.[34] Stylolitler, malzemenin kayadaki gözenek sıvılarına çözündüğü düzensiz düzlemlerdir. Bu, kayanın renklendirilmesi ve boyanması veya betonların oluşumu üreten belirli bir kimyasal türün çökelmesine neden olabilir. Konkresyonlar, ise konakçı kayadan farklı bir bileşime sahip kabaca eş merkezli cisimlerdir. Oluşumları, fosillerin etrafında, yuvaların içinde veya bitki köklerinin etrafında olduğu gibi, konakçı kayanın bileşimindeki veya gözenekliliğindeki küçük farklılıklar nedeniyle lokalize yağışın sonucu olabilir.[35] kireçtaşı veya tebeşir gibi karbonat bazlı kayaçlarda, çert veya çakmaktaşı betonları yaygındır, karasal kumtaşları ise demir betonlarına sahip olabilir. Kildeki kalsit betonlarına septarian betonları denir.
Birikimden sonra, fiziksel süreçler tortuyu deforme edebilir ve üçüncü sınıf ikincil yapılar üretebilir. Kum ve kil arasındaki gibi farklı tortul tabakalar arasındaki yoğunluk kontrastları, ters çevrilmiş diapirizm tarafından oluşturulan alev yapılarına veya yük dökümlerine neden olabilir.[36] kırıntılı yatak hala sıvı iken, diapirizm daha yoğun bir üst tabakanın daha düşük bir tabakaya batmasına neden olabilir. Bazen, yoğunluk kontrastları, litolojilerden biri susuz kaldığında ortaya çıkabilir veya büyüyebilir. Kil, dehidrasyonu sonucu kolayca sıkıştırılabilir, kum ise aynı hacmi korur ve nispeten daha az yoğun hale gelir. Öte yandan, bir kum tabakasındaki gözenek sıvısı basıncı kritik bir noktayı aştığında, kum üstteki kil katmanlarını kırabilir ve akabilir, tortul lezbiyenler olarak adlandırılan tortul kayaçların uyumsuz gövdelerini oluşturabilir. Aynı işlem, üst katmanlardan kırdıkları yüzeyde çamur volkanları oluşturabilir.
Tortul dayklar, yılın büyük bir bölümünde toprağın kalıcı olarak dondurulduğu soğuk bir iklimde de oluşabilir. Don ayrışma, toprakta yukarıdan molozla dolu çatlaklar oluşturabilir. Bu tür yapılar, iklim göstergeleri olarak kullanılabilir.[37]
Yoğunluk kontrastları, sedimantasyon ilerlerken bile (senkron-tortul faylanma) küçük ölçekli hatalara da neden olabilir.[39] bu tür bir faylanma, bir deltanın ön tarafında veya kıtasal eğimde olduğu gibi, büyük miktarda lithified tortu biriktiğinde de ortaya çıkabilir. Bu tür çökellerdeki istikrarsızlıklar, biriken malzemenin çökmesine, çatlaklar üretmesine ve katlanmasına neden olabilir. Kayaçta ortaya çıkan yapılar, lithified kayalar üzerinde etkili olan tektonik kuvvetlerin oluşturduğu kıvrımlardan ve faylardan ayırt edilmesi zor olan sin-tortul kıvrımlar ve faylardır.
Biriktirme ortamları[değiştir kaynağı değiştir]
Sedimanter bir kayanın rengi çoğunlukla iki ana oksit içeren bir element olan demir ile belirlenir: demir (II) oksit ve demir (III) oksit. Demir (II) oksit (FeO) sadece düşük oksijen (anoksik) koşullar altında oluşur ve kayaya gri veya yeşilimsi bir renk verir. Demir (III) oksit (Fe 2 O 3) daha zengin bir oksijen ortamında) çoğu zaman, mineral formunda bulunan hematit ve kaya kahverengimsi renkli bir kırmızımsı verir. Kurak kıtasal iklimlerde kayaçlar atmosferle doğrudan temas halindedir ve oksidasyon, kayaya kırmızı veya turuncu renk veren önemli bir işlemdir. Kurak iklimlerde oluşan kalın kırmızı tortul kayaç dizilerine kırmızı yatak denir. Bununla birlikte, kırmızı renk, karasal bir ortamda veya kurak iklimde oluşan kaya anlamına gelmez.[11]
Organik malzemenin varlığı bir kayayı siyah veya gri renklendirebilir. Organik materyal, çoğunlukla bitkiler olmak üzere ölü organizmalardan oluşur. Normalde, bu tür malzeme sonunda oksidasyon veya bakteriyel aktivite ile bozunur. Bununla birlikte, anoksik koşullar altında, organik malzeme çürümez ve organik malzeme açısından zengin koyu bir tortu bırakır. Bu, örneğin, derin denizlerin ve göllerin dibinde ortaya çıkabilir. Bu tür ortamlarda çok az su karışır; sonuç olarak, yüzey suyundan gelen oksijen azaltılmaz ve biriken tortu normalde ince koyu bir kildir. Organik materyal bakımından zengin olan koyu renkli kayalar genellikle şeyllerdir.[11][12]