Tumevarim Ornek

TÜMDENGELİM AKIL YÜRÜTME

(DEDÜKSİYON-DEDÜKTİF AKIL YÜRÜTME)

Bir şeyin doğruluğunu başka bir veya daha fazla şeye dayanarak ileri sürerek akıl yürütmektir. Tümdengelim akıl yürütmelerde genel ilkelerden hareket ederek olaylar hakkında tek tek yargıya ulaşmaya çalışırız. Bu akıl yürütme biçiminde genelden özele gideriz.

Sonucun doğru olması için öncüllerin doğru olması gerekir ancak çıkan sonuç yine de doğru olmayabilir. Fakat doğru öncüllerden hareket edilirse tümdengelimin sonucu da doğru olarak vermesi kaçınılmazdır. Tümevarım bizi başlangıç ilkelerine götüren akıl yürütme biçimidir. Tümdengelim ise bu başlangıç ilkelerinden başlayan akıl yürütme biçimidir. Dayandığı kaynak ne kadar doğruysa o kadar geçerli bir akıl yürütmedir. Tümdengelim akıl yürütme biçiminde sonuç öncülleri aşmaz yani yeni bir şey öğrenmez yeni bir buluş yapmayız.

---

Tümdengelim Formülü;
Tüm A&#;lar B&#;dir.
X bir A&#;dır.
O halde X bir B&#;dir.

• Geçerli Tümdengelim Örnekleri;
  “Bütün balıklar denizde yaşar. Çupra bir balıktır. O halde çupra denizde yaşar.”
  “Bütün sporcular antreman yapar. Ali bir sporcudur. O halde Ali’de antreman yapıyor”
  “Mantık bilenler doğru düşünür. Şeyma doğru düşünemiyor. Demek ki Şeyma mantık bilmiyor.
  “Bütün insanlar ölümlüdür. Sokrates bir insandır. O halde Sokrates ölümlüdür”
• Geçersiz Tümdengelim örneği;
  &#;Karadenizliler mavi gözlüdür. Nazım Hikmet mavi gözlüydü. O halde Nazım Hikmet Karadenizlidir.&#;

TÜMEVARIM AKIL YÜRÜTME

(ENDÜKSİYON-İNDÜKTİF AKIL YÜRÜTME)

Tümevarım, özelden genele parçalardan bütüne doğru yapılan bir akıl yürütme biçimidir. Bu akıl yürütmeler zorunlu olarak geçerli değildirler. Olma olasılığı doğru veya geçerli akıl yürütmeleridir. Ayrıca bu akıl yürütme biçiminde yeni ve bilinmeyen sonuçlara ulaşabiliriz. Bu nedenle deneysel bilimler, olaylardan yasalara götüren bir yöntem olan tümevarım yöntemini kullanırlar.

“Tanıdığım yüzden fazla yakın Rus arkadaşım var ve hepsi tembel insanlar. Bütün Ruslar tembeldir” örneği zayıf bir tümevarım örneğidir. Çünkü bütün Rusları tanıması gerekirdi. Bu nedenle bu zayıf bir tümevarım çıkarımıdır. Diyelim ki bütün Rusları inceledik ve gerçekten bütün Ruslar tembel insanlar. Bu durumda doğru bir tümevarım akıl yürütme yapmış oluruz ancak zorunlu ya da geçerli bir akıl yürütme olmaz çünkü bütün Rusları incelediğimizden emin olamayız ve bundan emin olsak bile her gün binlerce yeni Rus doğmaktadır. Tümevarım çıkarımımızın yanlışlanma ihtimali her an vardır.  Yani sonuç doğru olabilir ama yine de zorunluluk taşımaz.

---

Tümevarım varsayımsal bir genellemedir. Sonucun doğruluğu hiçbir zaman kesin değildir. Tümevarım akıl yürütme yönteminde öncüllerin doğruluğunu kabul etsek bile sonucun doğruluğunu kabul etmeyebiliriz. Yani bütün öncüller doğru olsa bile sonuç yanlış olabilir. Ancak yanlış olmayadabilir.

• Güçlü Tümevarım Örnekleri;
  “Ali henüz bir haftalık bebektir, o halde Ali henüz emekleyemez”
  &#;Kapalı bir torba olduğunu düşünelim ve bu torbada otuz adet rakam var (tombala oyunu gibi) torbaya elimizi attık torbaya karıştırdık çektik 3 rakamı çıktı tekrar çektik yine 3 çıktı tekrar çektik yine 3 çıktı torbadan çektiğimiz rakam ve çekmeye devam ettik Yirminci çekişimizde de 3 rakamı çıktı 30 rakamında 3 olduğunu düşünürüz bu güçlü bir tümevarım örneğidir&#;
• Zayıf Tümevarım Örnekleri;
  &#;İnsanlar piyango biletini çok defa büyük ikramiye çıkarmış Nimet Abla’dan almak isterler bu zayıf bir tümevarımlı akıl yürütme örneğidir&#;
  &#;Mehmet Adanalıdır. Adanalı insanlar kavgayı sever. O halde Mehmet kavgayı sever.”

ANALOJİ

(BENZETİŞ AKIL YÜRÜTME)

Ortak bir veya birden fazla özellikten yola çıkılarak A için verilen yargıyı B için de vermek.
Benzerliklere bakarak sonuca varmak.
Bilinmeyen bir olgunun bilinen bir olguyla açıklanması.

Analoji formülü;
A ve B&#;de, X özelliği bulunur
A&#;da ayrıca Y özelliği bulunur
O halde B&#;de de Y özelliği bulunur.

---

• Analoji Örnekleri;
  ‘Aslan Mican geliyor” dediğimizde Mican ve Aslan arasında analoji yaparız yani Mican’ın cesur, güçlü, dayanıklı biri olduğunu söylemek isteriz.
  ‘Melek gibi bir kadındı’ dediğimizde Melek ile o kadın arasında analoji yaparız. Kadının masum, temiz ve iyiniyetli olduğunu söylemek isteriz.
  “Sinem klasik müzik seviyor. Tuğçe’de klasik müzik seviyor. Sinem dövme yaptırmayı seviyor. Tuğçe’de dövme yaptırmayı seviyor. Sinem resim yapmayı seviyor. Tuğçe’nin de resim yapmayı seviyor olma ihtimali yüksek diye düşünürüz”
  “NASA bunu çok yapar. Yaşadığımız Dünyada ki canlılığın su sayesinde var olduğu bilinen bir gerçektir. Gezegenin filanca noktasında yeni bir gezegen bulundu ve bu gezegende de su var. O halde bu gezegende de canlı yaşam vardır çıkarımı.”
  “Ormandasınız acıktınız yiyecek bir şey arıyorsunuz. Pazardaki salataya benzer bir meyve gördünüz boyutuna bakarız koklarız bizi rahatsız edecek bir durumu yoksa salata ya da ona benzer bir meyve olduğunu düşünüp yeriz.”

HEPTENGİTMELİ AKIL YÜRÜTME

(ABDÜKTİF AKIL YÜRÜTME)

Heptengitmeli akıl yürütmede öncül önermelerinin tümünün doğru olması durumunu en iyi açıklayan önermeye sonuç önermesi olarak ulaşılmaya çalışılır. Tümevarımlı akıl yürütmedeki gibi öncüller ne kadar doğru olursa olsun sonucun doğru olduğuna kesin olarak emin olamayız.

• Abdüktif Akıl Yürütme Örnekleri;
  “Sabah uykumuzdan uyandık dışarıdan su sesi geliyor ve penceremize de su damlaları düşüyor. Bu durumda büyük ihtimalle yağmur yağdığını düşünürüz ama bu başka bir durumda olabilir. Yine de bu en akla yakın düşüncedir”
  “Daha önce insanın ayak basmadığını bildiğimiz bir adaya inceleme yapmak için gittik ancak ancak adanın kumsalında insan ayak izine benzer ayak izleri gördük. Burada biri veya birilerinin bulunmuş ya da bulunmakta olduğunu düşünürüz. Ancak bu ayak izleri başka şekilde de oluşmuş olabilir”

Dikkat etmeniz gereken bir başka nokta; Tümdengelim ve Tümevarım&#;ın iki ayrı karaktere sahip olduğudur. Analoji ve Heptengitmeli akıl yürütmeleri, Tümevarım&#;ın kardeşleri gibi düşünebiliriz. Konuyu yeterince anlayamadığınızı düşünüyorsanız aşağıda detaylı videolu anlatım mevcuttur. Ayrıca bu konuyla ilintili olarak aşağıdaki konuları da okuyabilirsiniz.

AKIL YÜRÜTME YÖNTEMLERİ DETAYLI ANLATIM VİDEOMUZ

AKIL YÜRÜTME YÖNTEMLERİ TABLOMUZ

Önerilen Yazı

Mantığın İlkeleri (Özdeşlik-Çelişmezlik-Üçüncü Halin İmkansızlığı-Yeterli Neden)

Önerilen Yazı

Mantık Safsataları (Mantık Hataları-Ad Hominem)

BU FELSEFE MAKALESİ SİZE NE HİSSETTİRDİ?