kaynağı değiştir]
ÜNSÜZLER
A. ÜNSÜZLERİN ÖZELLİKLERİ
B. ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI VE UYUMLARI
1. ÜNSÜZ UYUMU (BENZEŞMESİ)
a. ÜNSÜZ SERTLEŞMESİ
b. ÜNSÜZ YUMUŞAMASI
2. ÜNSÜZ TÜREMESİ
3. ÜNSÜZ DÜŞMESİ
C. ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ
1. b ⇒ m değişmesi
2. ğ ⇒ v değişmesi
3. b ⇒ p değişmesi
4. c ⇒ ç değişmesi
5. d ⇒ t değimesi
ÜNLÜ ÜNSÜZ UYUMLARI VE ETKİLEŞİMLERİ
1. Ünlü-Ünsüz uyumu (Benzeşmesi)
2. Ulama
YARDIMCI ÜNLÜ VE ÜNSÜZLER
* KAYNAŞTIRMA HARFLERİ
ÜNSÜZLER (SESSİZ HARFLER)
Çıkış sırasında bir engele (ses yolunun kapanması veya açılması) takılan ve bu engel sayesinde şekil alan seslerdir.
Tek başlarına telâffuz edilemezler (özellikle süreksiz olanlar); kendilerinden sonra gelen e ünlüsü yardımıyla dile getirilirler:
* k ve h ünsüzleri ka ve ha şeklinde telâffuz edilirler ki bu yanlıştır. Bütün ünsüzler e ünlüsünün yardımıyla telâffuz edilmelidir.
* Türkçede 21 tane ünsüz vardır: b c ç d f g ğ h j k l m n p r s ş t v y z
* Bunlardan g, k, l ve t seslerinin ince ve kalın olmak üzere ikişer şekilleri vardır, ama birer harfle karşılanırlar.
A. ÜNSÜZ (SESSİZ) HARFLERİN ÖZELLİKLERİ
Ünsüzler birkaç başlık altında sınıflandırılırlar. Bu sınıflandırmada verilen özellikler ve daha sonra bahsedilecek kurallar, ses uyumlarında ve olaylarında karşımıza çıkacaktır:
a) Ses tellerinin durumuna göre ünsüzler:
Türkçede ünsüzler, ses tellerinin titreşime uğrayıp uğramamsına göre sert (tonsuz) ve yumuşak (tonlu) ünlüler olmak üzere ikiye ayrılır:
1. Sert ünsüzler, ses telleri titreşmeden oluşurlar:
2. Yumuşak ünsüzler, ses tellerinin titreşmesiyle oluşurlar:
b) Çıkaklarına göre ünsüzler:
Bir ünsüzün boğumlanma noktasına o ünsüzün çıkağı denir. Çıkak bakımından ünsüzler dörde ayrılır:
c) Ses yolunun durumuna göre ünsüzler:
Ünsüzlerin oluşumu sırasında ses yolu ya kapalıdır ya da dardır. Buna göre ünsüzler ikiye ayrılır:
1. Sürekli ünsüzler: Ses yolunun daralma durumunda oluşan ünsüzlerdir:
2. Süreksiz ünsüzler: Ses yolunun kapalı durumunda oluşan ünsüzlerdir:
Ünsüzlerle ilgili bazı kurallar:
1. Türkçede kelime başında iki ünsüz yan yana bulunmaz. Ancak bre ünlemi hariç.
2. Türkçede m(o)ğ(o)l c(a)f(e)rv(e ) j(i)pş(e)hn(a)z ünsüzleriyle kelime başlamaz. Bu ünsüzlerle başlayan kelimeler ya Türkçe değildir, ya da Türkçe ise değişime uğramıştır. Hatta l ve r ile başlayan bazı yabancı kelimeler halk ağzında ünlü türetme yoluyla yerlileştirilmiş; j ile başlayan kelimeler de c ile telâffuz edilmiştir:
3. Türkçede b, c, d, g ünsüzleriyle kelime bitmez. Ancak anlam farkını belirtmek için at / ad, ot / od, saç / sac, ilce / ilçe gibi kelimeler bu ünsüzlerle bitebilir. Burada c ve d sesleri anlam ayırt edici görev yüklenmişlerdir.
Hac, şad, yad gibi bazı kelimeler hariç yabancı kelimelerin son ünsüzleri de bu kurala uyularak sertleştirilmiştir.
» Bu gibi kelimeler ünlüyle başlayan ek aldıklarında sertleşen ünsüzler tekrar yumuşar.
4. Türkçede her ünsüz tek harfle gösterilir. Bazı yabancı dillerde ch, sch, sh gibi birden fazla harfle karşılanan ünsüzler vardır.
5. g, k, l ve t seslerinin ince ve kalın olmak üzere ikişer şekilleri vardır, ama birer harfle karşılanırlar.
B. ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI VE UYUMLARI
1. ÜNSÜZ UYUMU (BENZEŞMESİ)
» Ünsüzlerin sertlik ve yumuşaklık özellikleri burada karşımıza çıkmaktadır. Kelimede yan yana gelen ünsüzlerin sertlik-yumuşaklık bakımından uygun olmalarına ünsüz uyumu (benzeşmesi) denir.
» Sert ünsüzlerin bazılarının yumuşak (karşılık)ları (benzerleri) vardır. p, ç, t, k ünsüzlerinin yumuşak hâlleri b, c, d, g (ğ) ünsüzleridir. Ünsüz uyumunda sadece bu ünsüzlere bağlı olarak kurallar ortaya konacaktır.
» Dilimizde bazı ünsüzler yan yana getirilemez, bu şekilde telâffuz edilemezler. Yabancı dillerden alınan kelimeler de telâffuza aykırı ise değiştirilir. Yani ünsüz uyumu Türkçe kelimelerde zaten var olduğu gibi yabancı kelimeler de bu uyuma sokulmaktadır.
* Aşağıda verilen kelimelerde yan yana gelmeyecek ünsüzler yan yana verilmiştir. Doğrularını bulalım:
* Yumuşak ünsüzlerin yan yana gelmesinde bu bakımdan bir problem yoktur. Bu durum kelime kökünde/gövdesinde de köke getirilen eklerde de böyledir:
* Ama sert ünsüzlerle yumuşak ünsüzler yan yana gelirken, yumuşak ve sert hâli bulunan (b/p, c/ç, d/t, g,ğ/k) ünsüzlerden hangisinin kullanılacağı, telâffuza bağlı olarak belirlenir. Bu, hem ünsüz uyumu, hem de ses olayı (ünsüz sertleşmesi) olarak değerlendirilir. Bu uyum, kelime kökünde ya vardır ya yoktur, ama getirilen ekler köke uydurulur:
Kökte: aptal, eksik, nispet, ispat, kispet, müspet, naspetmek, tespit, tespih, gövde, iğde, dalga, kuzgun, abdal
Ekte:
1.Ünsüz uyumu olarak: Yumuşak ünsüzle biten kelimelere b, c, d, g ünsüzlerinden biriyle başlayan bir ek getirildiğinde ekin bu ilk ünsüzü yumuşak olarak kalır:
2. Hem ünsüz uyumu hem de ses olayı olarak: Sert ünsüzle biten kelimelere b, c, d, g ünsüzlerinden biriyle başlayan bir ek getirildiğinde ekin bu ilk ünsüzü sertleşerek p, ç, t, k ünsüzlerinden birine dönüşür:
* İkinci durum özel isimlere, sayılara/rakamlara ve kısaltmalara getirilen ekler için de geçerlidir. Sayılarda/rakamlarda ve kısaltmalarda okunuş esas alınır. Kısaltmaların uzun şekli dikkate alınmaz:
* Not: Üçgen, dörtgen, beşgen, dikgen, çokgen kelimelerinde bu kurala uyulmaz.
* Kelimeler arasında ünsüz uyumu aranmaz.
Yukarıda anlatılan ünsüz benzeşmelerinin bir kısmı zaten var olan uyumluluklardır. Bunlara sadece ünsüz uyumu diyeceğiz. Bir kısmı da ses olayıdır. Bu ses olayları temelde ünsüz uyumudur, ancak çoğu kez ses olayı diye anılır.
ÜNSÜZ (SESSİZ) HARFLER İLE İLGİLİ SES OLAYLARI
Ünsüzlerle ilgili ses olayları şunlardır:
a) ÜNSÜZ SERTLEŞMESİ
Türkçe veya yabancı bir kelimenin sonunda f, h, s, ç, ş, p, t, k ünsüzleri bulunuyor ve bu kelimelere, sert şekli de olan yumuşak bir ünsüzle (b, c, d, g) başlayan ek getiriliyorsa, ekin başındaki yumuşak ünsüz, kelime sonundaki sert ünsüzün etkisiyle sertleşir.
Aşağıdaki eklerin hepsi aslında yumuşak ünlüyle başlayan eklerdir.
Demek ki ünsüz sertleşmesi kökte veya gövdede var olan bir ünsüz uyumu değil, sonradan meydana gelen bir ses olayıdır.
b) ÜNSÜZ YUMUŞAMASI
p, ç, t, k seslerinden biri ile biten Türkçe veya yabancı kelimelere ünlü ile başlayan ekler (yapım veya çekim eki) getirilince, kelime sonundaki sert ünsüz yumuşar ve b, c, d, g, ğye dönüşür. Hatta gnin ğye dönüştüğü de görülür:
* Bu daha çok sert ünsüzün iki ünlü arasında kalmasının sonucudur, ama kelime sonunda iki ünsüz bulunduğunda da yumuşama görülmektedir. Öyleyse bu yumuşama tamamen sert ünsüzden sonra gelen ünlüyle ilgilidir.
* Sanat, millet, devlet, ahlâk, cumhuriyet, evrak, hukuk, sepet gibi bazı yabancı kelimelerde yumuşama olmaz:
* Sert ünsüzle biten özel isimlerde meydana gelen yumuşama yazıda gösterilmez, telâffuzdan anlaşılır:
* Yumuşama, tek heceli kelimelerde bazen görülse de genellikle yoktur:
Sonuç
Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz ki ünsüz sertleşmesi de yumuşaması da doğrudan doğruya Türkçenin telâffuzuyla ilgilidir. Bunlar sonradan kurallara bağlanmıştır. Eğer bir ünsüz yumuşatıldığında veya sertleştirildiğinde kulağa hoş geliyorsa olacak, hoş gelmiyorsa olmayacak demektir.
2. ÜNSÜZ TÜREMESİ
Ünsüz türemesinin görüldüğü yerler:
1. Türkçe kelimelerde, kökte aynı ünsüz yan yana bulunmaz. Ama af, his, zan, ret, hal, şık, gibi Arapça asılları çift ünsüz barındıran (afv, redd, hiss, zann, hall, şıkk) ve Türkçede tek ünsüzle kullanılan kelimelere ünlüyle başlayan ek veya yardımcı fiil getirildiğinde asıllarındaki ikinci sessiz ortaya çıkar. Buna ünsüz türemesi denir.
2. Türkçede iki ünlü yan yana bulunmaz kuralına uymayan bazı Arapça kelimelerde:
* Bu kelimelere benzeyip de ünsüz türemesi görülmeyen kelimeler:
3. ÜNSÜZ DÜŞMESİ
Ünsüz düşmesinin görüldüğü yerler:
Ayrıca bakınız ⇒ Ünsüz Düşmesi
C. ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ
1. b ⇒ m Değişmesi
Bir dudak ünsüzü olan b sesinin, kendinden önceki hecedeki n sesini mye dönüştürmesidir. Daha çok yabancı kelimelerde (özellikle Farsça) görülür. Buna gerileyici ses benzeşmesi denir.
* İstanbul, Safranbolu, Zeytinburnu, düzenbaz, sonbahar, bin bir, binbaşı, onbaşı gibi kelimelerde söyleyişte mye doğru bir kayma olmasına rağmen yazda yine n olarak korunur.
2. ğ ⇒ v Değişmesi
Bazı kelimelerin söylenişinde ğnin vye dönüştüğü görülür. Bunları iki şekilde yazılması ve okunması doğrudur.
3. b ⇒ p Değişmesi
b ⇒ p değişmesine uğratılan Arapça kelimeler. sden sonra gelen b, pye dönüşür.
* sden sonra gelmeyen bler ise olduğu gibi kalır.
4. c ⇒ ç Değişmesi
c ⇒ ç değişmesi görülen ve görülmeyen Arapça kelimeler:
5. d ⇒ t Değişmesi
d ⇒ t değişmesi görülen yabancı kelimeler. Farsça -dar son eki bulunduran kelimelerde d, tye dönüşür.
* Bazı Arapça kelimeler:
* Bazı Arapça kelimelerde d korunmuştur:
III. ÜNLÜ-ÜNSÜZ UYUMLARI VE ETKİLEŞİMLERİ
1. Ünlü-Ünsüz Uyumu
Bu uyum; Türkçe kelimelerde art damak ünsüzlerinin kalın a, ı, o, u ünlüleriyle; ön damak ünsüzlerinin ince e, i, ö, ü ünlüleriyle aynı hecede bulunmasından ortaya çıkan bir uyumdur.
Kısaca a, ı, o, u ünlüleri g, k, l ünsüzleriyle; e, i, ö, ü ünlüleri ġ, k, l ünsüzleriyle aynı hecede kullanılamaz.
Örnek olarak; kızgın, karı, katip, alkol,olmak, galip, görüşmek, gezinti, güneş gibi kelimelerinin söylenişindeki g, ğ, k, l sesleri birbirinden farklıdır.
• Düzlük – yuvarlaklık uyumuna uymayan Türkçe kelimeler de vardır: avuç, avurt, kavurmak, kavuşmak, savurmak, kavun,
karpuz, yağmur, çamur, tavuk, kabuk
• -yor ve -ki ekleri de bazen düzlük – yuvarlaklık uyumuna aykırı düşer: geliyor, onunki
NOT: Birleşik kelimelerde, ünlü uyumları aranmaz: delikanlı, gecekondu, Bakırköy, demirbaş, hanımeli, yelkovan.
2. Ulama
Ünsüzle biten kelimelerden sonra ünlü ile başlayan kelimeler gelirse, önceki kelimenin son ünsüzü, sonraki kelimenin ilk ünlüsüne bağlanarak okunabilir. Bu durum konuşma dilinde kendiliğinden olurken şiir dilinde özellikle -bazen vezin gereği- yapılır. Buna ulama denir.
* Ulama yapılacak kelimeler arasında hiçbir noktalama işareti olmamalıdır. Aşağıdaki cümlede ulama yoktur:
IV. YARDIMCI ÜNLÜ VE ÜNSÜZLER
KAYNAŞTIRMA HARFLERİ
Türkçede iki ünlü yan yana bulunmaz. Ünlü ile biten bir kelimeye yine ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde iki ünlünün arasına girerek telâffuzu kolaylaştıran y, n, s, ş ünsüzlerine kaynaştırma harfi denir.
* Asıl kaynaştırma harflerimiz, y ve ndir.
* s ve ş ünsüzleri de kaynaştırma harfi olarak kabul edilir:
* s ünsüzü üçüncü tekil şahıs iyelik ekinde kullanılır:
* ş ünsüzü ise sadece üleştirme sayı sıfatlarında kullanılır:
Ayrıca bakınız ⇒
Ses Bilgisi (Fonetik):
Yapı (Şekil) Bilgisi:
Ünlü sesli harflerin, kelime kurulmasında önemli rolü bulunmaktadır. Harflerin bir araya gelmesinden hece, kelime kurulmakta kelimelerin bir araya gelmesinden ise cümle kurulmaktadır. Bütün bunlar için ise sesli ve sessiz harfler gerekmektedir. Ünlü sesli harfler öncesinde ve sonrasında destekleyici elemana ihtiyaç duymadan ses verebilmektedir. Bu harfler a, e, ı, i, o, ö, u, ü olarak kullanılmaktadır.
Ünlü Sesli Harfler Nelerdir ve Hangileridir?
Ünlü sesli harf, kendi başına ses verebilen harflere denmektedir. Ünlü sesli harfler ek almaya ihtiyaç duyulmadan ses verebilmektedir. Sessiz harfler ise önüne ya da sonuna ek alarak sese kavuşabilmektedir. Ünlü sesliler A,E,I,İ,O,Ö, U,Ü harfleridir. Ünlü sesli harfler kendi aralarında kalın ünlü sesli harfler ve ince sesli ünlü harfler olarak bilinmektedir. Alfabe harfleri arasında bulunan ünlü sesli harfler alfabenin ilk harfi a ile başlamaktadır. A, e, ı, i, o, ö, u ve ü harfleridir.
Alfabemizde Ünlü Sesli Harfler
Alfabemizde 29 harf bulunmaktadır. 29 harften 8 tanesi ünlü(sesli), 21 tanesi ise sessiz harflerdir. Alfabe harflerimiz, a, b, c, ç, d, e, f, g, ğ, h, ı, i, j, k, l, m, n, o, ö, p, r, s, ş, t, u, ü, v, y, z harfleridir. Ünlü sesli harfler; A-E-I-İ- O- Ö- U-Ü olarak bilinmektedir. Sesli ünlüler de kendi aralarında kalın ünlüler ve ince ünlüler olarak ayrılmaktadır.
Kalın ünlüler; A, I,O,U,
İnce ünlüler; E, İ, Ö, Ü harfleridir.
Alfabede 29 harf birbirleriyle etkileşim halinde bulunmaktadır. Sessiz harfler kendi başına ses veremeyen ek alarak ses verebilen harflerdir. Sesli(Ünlü) harfler ise destek ihtiyacı bulunmadan kendi başına ses verebilmektedir. Cümle kurmakta en büyük destek öğeleri sesli ünlülerdir. Önünde ve sonrasında gelen harflere destek vererek cümle kurulmasına yardım etmektedir.
Harf, bir dilin en küçük yap talarn oluturan unsurlardan birisidir. Bir dilde sesi gösteren ve alfabeyi oluturan iaretler olarak tanmlanan harfler bir araya gelerek sözcükleri, sözcükler de bir araya gelerek cümleleri ve ifadeleri oluturmutur. Her dilin kendi yapsna özgü bir tarzda ekillenen harfler ayn zamanda o dili konuan insanlarn da özelliklerine göre ekillenir.
Türkçe alfabe 29 harften oluur. Türkçede sesler, ünlü ve ünsüz ya da sesli ve sessiz harfler olmak üzere ikiye ayrlr. Ünlü ve ünsüz harflerin birbirinden ayran en büyük fark söyleyi eklidir. Bu söyleyi ekli, sesin azdan çkarken dilin konumu, ald hareket, nefesin geldii yer ve sürekliliine göre deiir. Türkçede 8 tane ünlü harf ve 21 tane de ünsüz harf bulunur. Ünlü ve ünsüz harfler de kendi aralarnda alt dallara ayrlr. Çk yeri ve dilin durumu, dudaklarn durumu, azn açkl, sesi, teekkülü ve temas bakmndan her harfin sesletimi farkldr.
29 harften oluan alfabemizdeki sesli harfleri 8 tanedir. Türk alfabesinde 8 tane ünlü harf bulunur. Bu ünlü harfler ses yolundayken bir engele çarpmadan çkar. Kendi içerisinde farkl alt dallarla incelenen sesli harfler nelerdir diye bakarsak:
Ünlü harflerden çkan farkllklar temellere dayanr. Örnein dilin geri çekilmesiyle art damakta oluan ünlü kaln ünlülerdir. nce ünlülerde ise harf ses yolundan çkarken dilin öne sürülmesiyle ön damakta oluur. Düz ünlülerde dudaklar gerili düzleirken yuvarlak ünlülerde dudaklar toplanp yuvarlaklar. Son olarak geni ünlüler sesletilirken alt çene açlr, dar ünlülerde ise alt çene daha az açlr.
Türkçede ünlü harfler her ne kadar farkl ekillerde sesletilse de aralarnda bir ahenk bulunur. Türkçede sesli harflerin arasndaki ahenk ünlü uyumu olarak karmza çkar. Ünlü uyumu yani Türkçede sesli harfler arasndaki ahenk sonucunda ünlü harfler kalnlk, incelik, yuvarlaklk veya düzlük bakmndan birbirine benzer yani ünlü benzemesi yaar.
29 harften oluan alfabemizde ünsüz harfler 21 tanedir. Ünlü harflere nazaran ünsüz harfler ses yolunda bir engele çarparak çkar. Ünsüz harfler iki alt grupta incelenir ve ses tellerinin titreime urayp uramamasna göre ayrlr. b, c, ç, d, f, g, , h, j, k, l, m, n, p, r, s, , t, v, y, z ünsüzlerinden oluan grubun alt dallar u ekildedir:
Yumuak ünsüz harfler sesletilirken ses telleri titreir. Cierlerden gelen hava ses yolundaki kapal bir engele çarpar ve ses telleri titreir. Yumuak ünsüzler süreklidir. Yani sürekli olarak söylenebilirler. Sert ünlüler ise sesletilirken ses telleri titremez. Cierlerden gelen hava az boluundaki kapal bir engele çarpar. Sert ünlüler süreksiz ve titreimsizdir. Yumuak ve sert ünsüzler arasndaki fark, yumuak ünlüler ses yolunda engele çarparken sert ünlüler az boluunda engele çarpar.
ANASAYFAYA DÖNMEK ÇN TIKLAYINIZ