Yeryüzü Şekillerini Gösteren Harita

eğitim öğretim ile ilgili belgeler>konu anlatımlı dersler >coğrafya dersi ile ilgili konu anlatımlar

HARİTALARDA YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİ GÖSTERME YÖNTEMLERİ (İZOHİPS, İZOBAT) (COĞRAFYA KONU ANLATIMI)

1. RENKLENDİRME YÖNTEMİ

Fiziki haritalarda yeryüzü şekillerini daha belirgin gösterebilmek için yükselti basamakları renklerle ifade edilir. Renklendirme işlemi, aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi olur:

Yükselti basamakları (m)

 Kullanılan Renkler

0-200

 Yeşil

200-500

 Açık Yeşil

500-1000

 Sarı

1000-1500

 Turuncu

1500-2000

 Açık Kahverengi

2000 ve üzeri

 Koyu Kahverengi

Fiziki haritalarda beyaz renkler buzulları ya da kalıcı karları gösterirler. Göl, deniz ve okyanuslar ise mavi renkle gösterilmektedir. Mavinin tonu koyulaştıkça derinliğin arttığı anlaşılır. Renklendirme yöntemi, günümüzde en çok kullanılan yöntemlerdendir.

2. GÖLGELENDİRME YÖNTEMİ

Yer şekillerinin bir yönden ışıkla aydınlatıldığı düşünülür. Buna göre, ışık alan yerler açık, gölgede kalan yerler koyu renkte boyanır. Haritacılıkta daha çok yardımcı bir yöntem olarak kullanılır.

3. TARAMA YÖNTEMİ

Eğim ile orantılı olarak kalınlıkları artan çizgilerle yer şekilleri gösterilir.

Tarama yönteminde, eğim fazla ise çizgiler kalın, kısa ve sık olur. Eğim az ise çizgiler ince, uzun ve seyrek olur. Düz alanlar ise taranmayarak boş bırakılır. Fazla kullanılmayan bir yöntemdir.

4. KABARTMA YÖNTEMİ

Yeryüzü şekillerinin belirli bir ölçek dahilinde küçültülerek oluşturulan maketleridir. Bu yöntem, yer şekillerinin gerçeğe en uygun olarak gösterilmesini sağlar. Ancak, kabartma haritaların yapılışı ve taşınması zor olduğundan kullanım alanı dardır.

5. İZOHİPS (EŞ YÜKSELTİ) YÖNTEMİ

Yeryüzünde deniz seviyesine göre aynı yükseltiye sahip olan noktaların birleştirilmesi ile elde edilen kapalı eğrilerle izohips (Eşyükselti) eğrileri denir. En sık kullanılan yöntemdir.

İZOHİPSLERİN ÖZELLİKLERİ

-İç içe kapalı eğrilerdir.

-Yeryüzü şekillerini yükseltilerini ve biçimlerini canlandırırlar.

-En geniş izohips eğrisi en alçak yeri, en dar izohips eğrisi en yüksek yeri gösterir.

0 metre eğrisi deniz kıyısından geçer.

-İzohipsler eşit yükselti aralıklarıyla çizilirler. Birbirini takip eden iki izohips eğrisi arasındaki yükselti farkı  (equidistans) haritanın tamamında aynıdır.

NOT:İzohipsler arasındaki yükselti farkını  haritanın ölçeği belirler. Büyük ölçekli haritalarda yükselti farkı küçük iken, küçük ölçekli haritalarda fark büyüktür.

-Bir eğri üzerinde bulunan bütün noktaların yükseltileri aynıdır.

-Her izohips eğrisi kendisinden daha yüksek izohips eğrisini çevreler.

-İzohips eğrileri dağ doruklarında nokta halini alırlar.

-İzohipsler birbirini kesmezler.

-Birbirini kuşatmayan komşu iki izohips  aynı  yükselti değerlerine sahiptir.

-Akarsuyun her iki yanındaki eğrilerin yükseltisi aynıdır

-Eş yükselti eğrilerinin sık  geçtiği yerlerde eğim fazla, seyrek  geçtiği yerlerde eğim azdır.

İzohips Eğrilerinin Sık Geçtiği Yerlerde:

-Eğim fazladır.

-Akarsuların akış hızları fazladır.

-Akarsuların aşındırma gücü fazladır.

-Akarsuların aşındırması derine doğrudur.

-Kıta sahanlığı dardır.

-Dağa tırmanma zordur.

-Zirveyle etek arasındaki mesafe azdır.

İzohips Eğrilerinin Seyrek Geçtiği Yerlerde:

-Eğim azdır.

-Akarsuların akış hızları azdır.

-Akarsuların aşındırma gücü azdır.

-Akarsuların aşındırması yana doğrudur.

-Kıta sahanlığı geniştir.

-Dağa tırmanma kolaydır.

-Zirveyle etek arasındaki mesafe fazladır.

İZOHİPS HARİTALARINDA YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİN GÖSTERİLMESİ:

1.Tepe (Doruk, Zirve):

İzohips haritalarında iç içe geçmiş eğriler şeklinde gösterilir. En içte bulunan eğri en yüksek yeri gösterir. Burada bir nokta (.) bulunur. Bu da en yüksek noktanın bulunduğu yeri gösterir.

2.Vadi:

İzohipslerin en dar izohips istikametine doğru “V” şeklinde girinti yaptıkları yerlerdir.

3.Boyun:

İki tepe arasında kalan en alçak kesimlerdir. İzohips haritalarında birbirini kuşatmayan komşu izohipsler arasında kalan yerlerdir.

4.Yamaç:

Sırtların her iki tarafında kalan kısımlardır.

5. Sırt:

İki yamacın  birleştiği yüksek kesimlerdir.İzohips haritalarında eğriler, yükseltinin arttığı yöne doğru ağzı açık “V” şeklinde uzanırlar. Sırtlar su bölümü çizgilerini oluştururlar.

6.Çanak:

Çevresine göre alçakta kalan çukur sahalardır. Çanağın başladığı  yerden bittiği yere kadar ok işretleri ile gösterilir. Kabarık eğrilerde her eğri daha yüksek  olan eğrileri  kuşatırken, çukur yerlerde durum bunun tam tersinedir; her eğri daha alçak yerleri kuşatır.

7.Delta:

Akarsuların  denizi  doldurmaları  sonucunda oluşan ovalardır. Haritalarda kıyı çizgisi  denize doğru üçgen şeklinde uzanan çıkıntıyla gösterilir.

8.Kıyı Çizgisi:

Denizle karanın birleştiği kesimlerdir. Kıyı çizgisi daima 0 m olarak kabul edilir.

10. Plato:

Akarsular tarafından derince parçalanmış yüksek düzlüklerdir.

Plato düzlüklerinde izohips sayısı azalır. Akarsu çevresinde izohipslerin sıklaştığı görülür.

11. Falez (Yalıyar):

Dik yamaçlı  kıyılardır. Haritalarda falez, birkaç izohips eğrisi, kıyı çizgisi üzerinde üst üste çakışmaktadır.

İZOHİPS HESAPLAMALARI EĞİM HESAPLAMALARI

Arazideki yükseklikler ve çukurluklar dikkate alınmadan,her yer düzlük kabul edilerek elde edilir. Türkiye’nin   gerçek alanı  =814.578 km² Türkiye’nin izdüşüm alanı =779.452 km’dir. Fark=35.126 km² Gerçek alan ile izdüşüm alan arasındaki farkın fazla olması yer şekillerinin engebeli olduğunu gösterir.Farkın fazla olması ise engebeli alanların fazla olmadığını gösterir.Türkiye’de farkın fazla olması engebeli bir arazi yapısına sahip olduğunu gösterir.

Eğim Hesaplama

İki nokta arasındaki yükselti farkının, yatay uzaklığa oranına eğim denir.

FORMÜL:

Formülün Açıklaması: Eğim değeri yüzde (%) olarak isteniyorsa bu oran 100 ile, binde (‰) olarak isteniyorsa 1000; derece ( o ) olarak isteniyorsa 60 ile çarpılır. Eğim hesaplamalarında birimler metre cinsinden alınır. Özellikle yatay mesafe genelde km cinsinden verilir. Km verildiğinde (000) üç sıfır ekleyerek birimi metreye çeviririz.

Soru: A - B arasındaki uzaklık 1 / 600.000 ölçekli haritada 4 cm gösterilmiştir. Aralarındaki yükselti farkı 1200 m. olduğuna göre, A ile B arasındaki eğim binde (%o) kaçtır?

Çözüm:

A B arasındaki gerçek uzaklık;

4 X 6 = 24 km olduğuna göre,

Eğim = Yükseklik Farkı (m) / Yatay Uzaklık (m) X 1000

Eğim = 1200 / 24.000 X 1000

Eğim = %o 50'dir.

Uyarı: Eğim yüzde (%) olarak hesaplanırken 100 ile, binde (%o) olarak hesaplanırken 1000 ile çarpılır.

Gerçek Uzunluğu Hesaplama:

Gerçek uzunluk, yani arazi üzerindeki uzunlukluktur.

FORMÜL:

Gerçek Uzunluk = Ölçek (Payda) X Harita Uzunluğu

Soru: 1 / 850.000 ölçekli bir haritada A - B kentleri arası 8 cm ölçülmüştür. Buna göre iki kent arasındaki kuş uçuşu uzaklık kaç km'dir?

Çözüm:

Gerçek Uzunluk = Ölçek X Harita Uzunluğu

Gerçek Uzunluk = 850.000 X 8

Gerçek Uzunluk = 6.800.000 cm = 68 km'dir.

Soru: 1 / 750.000 ölçekli bir haritada A-B noktaları arasındaki uzaklık 12 cm ölçülmüştür. Aynı uzaklık 1 / 1.500.00 ölçekli bir haritada kaç cm ile gösterilir?

Çözüm:

1 / 750.000 ölçekli haritada 12 cm'lik uzaklık, 1 / 1.500.000 ölçekli haritada x cm gösterilir.

Ölçekler arasında 750.000 / 1.500.000 oranı bulunduğuna göre harita uzunlukları arasında 12 / x oranı vardır.

x = 750.00 X 12 / 1.500.000 = 6 cm'dir.

İzdüşümsel Alanın Hesaplanması:

İzdüşümsel alan, yer şekillerinin izdüşümünün alınması ile hesaplanan alandır. Arazi üzerindeki gerçek alan hesaplamalarında ise yer şekilleri yüzölçümü dikkate alınır. Bu nedenle bir yerin izdüşümü alanı ile gerçek alanı arasındaki fark yardımıyla arazinin engebeliliği hakkında bilgi edinilebilir.

İzdüşüm alanı ile gerçek alan arasındaki fark fazla ise, arazinin engebesi de fazladır.

FORMÜL:

İzdüşümsel Alan = Ölçek (Payda)² X Haritadaki Alan

Soru: 1 / 700.000 ölçekli bir haritada bir adanın kapladığı alan 15 cm² olduğuna göre adanın izdüşümsel alanı kam km² dir?

Çözüm:

İzdüşümsel Alan = (Ölçek Paydası)² X Haritadaki Alan

İzdüşümsel Alan = (700.000)² X 15

İzdüşümsel Alan = 49 X 10¹⁰ X 15 = 7³⁵ X 10¹⁰ cm²

cm²'yi km²'ye çevirmek gerekir.

735 X10¹⁰ cm² = 735 km²'dir.

Haritadaki Alanı Hesaplama

FORMÜL:

Haritadaki Alan = Gerçek Alan / Ölçek (Payda)²

Soru: Gerçek alanı 590.4 km² olan göl 1 / 1.200.000 ölçekli haritada kaç cm² gösterilir?

Çözüm:

Haritadaki Alan = Gerçek Alan / Ölçek² (Payda)

Haritadaki Alan = 590.4 / (12)²

Haritadaki Alan = 590.4 / 144 = 4.1 cm²

Uyarı: Haritalardaki alan hesaplanırken ölçek paydasının karesi mutlaka alınmalıdır.

Ölçek Hesaplama (Harita ve arazi üzerindeki uzunlukların verildiği sorularda)

FORMÜL:

Ölçek (Payda) = Harita Uzunluğu / Gerçek Uzunluk

Soru: Arazi üzerindeki 84 km'lik uzunluk, ölçeği bilinmeyen haritada 7 cm gösterildiğine göre, haritanın ölçeği nedir?

Çözüm:

Ölçek (Payda) = Harita Uzunluğu / Gerçek Uzunluk

Ölçek (Payda) = 7 / 8.400.000

Ölçek (Payda) = 1.200.000 cm

Ölçek : 1 / 1.200.000'dir.

Ölçek Hesaplama (Harita ve arazi üzerindeki alanların verildiği sorularda)

FORMÜL:

Ölçek (Payda) = Haritadaki Alan / Gerçek Alan

Soru: Gerçek Alanı 4375 km² olan bir göl, ölçeği bilinmeyen haritada 7 cm² gösterildiğine göre haritanın ölçeği nedir?

Uyarı : Harita ve arazi üzerindeki alanların verildiği sorularda ölçeği hesaplarken kare kök almayı unutmayınız.

>>>TIKLAYIN<<<

“COĞRAFYA DERSİ İLE İLGİLİ TEST SORULARI, SORU BANKASI” SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<

“COĞRAFYA DERSİ İLE İLGİLİ YAZILI SORULARI” SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<

Yer şekillerinin gösteriminde en çok kullanılan yöntem izohips yöntemidir.

İzohips yöntemi ile yapılan haritalarda izohipslerin uzanışına göre, tepe, sırt, boyun, yamaç, vadi, delta gibi yer şekillerini harita üstünde tanımlamak mümkündür.

Tepe: Bir doruk noktası ve onu çevreleyen yamaçlardan oluşmaktadır.

Sırt: İki akarsu vadisini birbirinden ayıran ve birbirine ters yönde eğimli yüzeyleri birleştiren yeryüzü şeklidir. Sırtların üzeri düz olabileceği gibi keskin de olabilir.

Boyun: Birbirine ters yönde açılmış iki akarsu vadisinin en yüksek, iki doruk arasındaki alanın en alçak yerine boyun denir. Buralara bel ya da geçit de denir.

Yamaç: Yeryüzündeki eğimli yüzeylerdir.

Vadi: Akarsuyun açtığı, sürekli inişi bulunan, uzun, doğal oluktur.

Delta: Akarsuyun taşıdığı maddeleri denize ya da göle ulaştığı yerde biriktirmesi ile oluşan yeryüzü şeklidir.

UYARI: İzohipslerin "V" şeklini aldığı yerlerde, açık taraf akarsu akış yönünü gösterir. Akarsuların delta oluşturdukları yerlerde, izohipsler deniz veya göl yüzeyine doğru çıkıntı yapar.

İzohipsin "V" şeklini aldığı yerlerde yükselti "V" nin açık ucuna doğru artıyorsa sırt, sivri ucuna doğru artıyorsa vadi vardır.

Boyun olabilmesi için, karşılıklı iki tepe arasında, birbirine ters yönde uzanan iki akarsu vadisinin bulunması gerekir.

1. Renklendirme Yöntemi

Fiziki haritalarda yeryüzü şekillerini daha belirgin gösterebilmek için yükselti basamakları renklerle ifade edilir. Renklendirme işlemi, aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi olur:

Fiziki haritalarda beyaz renkler buzulları ya da kalıcı karları gösterirler. Göl, deniz ve okyanuslar ise mavi renkle gösterilmektedir. Mavinin tonu koyulaştıkça derinliğin arttığı anlaşılır. Renklendirme yöntemi, günümüzde en çok kullanılan yöntemlerdendir.

2. Gölgelendirme Yöntemi

Yerşekillerinin bir yönden ışıkla aydınlatıldığı düşünülür. Buna göre, ışık alan yerler açık, gölgede kalan yerler koyu renkte boyanır. Haritacılıkta daha çok yardımcı bir yöntem olarak kullanılır.

3. Tarama Yöntemi

Eğim ile orantılı olarak kalınlıkları artan çizgilerle yerşekilleri gösterilir.

Tarama yönteminde, eğim fazla ise çizgiler kalın, kısa ve sık olur. Eğim az ise çizgiler ince, uzun ve seyrek olur. Düz alanlar ise taranma¤¤¤¤¤ boş bırakılır. Fazla kullanılmayan bir yöntemdir.

4. Kabartma Yöntemi

Yeryüzü şekillerinin belirli bir ölçek dahilinde küçültülerek oluşturulan maketleridir. Bu yöntem, yerşekillerinin gerçeğe en uygun olarak gösterilmesini sağlar. Ancak, kabartma haritaların yapılışı ve taşınması zor olduğundan kullanım alanı dardır.

5. İzohips (Eş yükselti) Yöntemi

Deniz seviyesinden itibaren aynı yükseklikteki noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eğrilere izohips eğrileri denir.

İzohipslerin özellikleri şunlardır:

• İç içe kapalı eğrilerdir.
• Sıfır (0) m izohipsi deniz seviyesinden başlar. Kara ile denizin birleştiği deniz kıyısını düz bir çizgi halinde takip eder. Buna kıyı çizgisi adı verilir.
• İzohips eğrileri dağ doruklarında nokta halini alır. Buralar zirve olarak tanımlanır.
• İzohipsler yeryüzü şekillerinin kuşbakışı görünümünü belirler.
• En geniş izohips halkası en alçak yeri, en dar izohips halkası ise en yüksek yeri gösterir.
• İki izohips eğrisi birbirini kesmez.
• Birbirini çevrelemeyen komşu iki izohipsin yükseltileri aynıdır.
• İzohipslerin sıklaştığı yerler eğimin arttığını, seyrekleştiği yerler ise eğimin azaldığını gösterir.
• Çukurluklar, derinlik istikametinde ok işareti konularak gösterilir. (Krater, polye, obruk gibi)
• Her izohips eğrisi kendisinden daha yüksek bir izohipsi çevreler. Ancak çukur yerlerde bunun tersi geçerlidir.
• İki izohips eğrisi arasındaki yükselti farkına eküidistans (izohips aralığı) denir.
• İzohipslerin sık geçtiği deniz kıyılarında kıta sahanlığı (şelfi) dar, seyrek geçtiği kıyılarda kıta sahanlığı geniştir. Başka bir ifade ile, alçak kıyılarda deniz sığ, yüksek kıyılarda deniz derindir.
• Deniz seviyesine göre aynı derinlikteki noktaların birleşmesi ile elde edilen çizgilere izobat (eş derinlik) eğrileri denir. Kıyı çizgisi, izohips ile izobat eğrilerinin başlangıç çizgisidir.

1. Boyun
Tepe ve sırtlar arasında nispeten alçakta kalan düzlüklerdir.

2. Vadi
İzohipslerin zirveye doğru “ v ” şeklinde girinti yaptıkları yerlerdir. Vadi yamacının eğimine göre “ ? ” şeklindeki girintinin biçimi de değişir. “ ? ” nin açık ağzı suyun akış yönünü, kapalı kısmı kaynak yönünü gösterir.

3. Sırt
İki yamacın birleştiği, su bölümü çizgisinin geçtiği sınırdır.

4. Çanak (Kapalı Çukur)
Çevresine göre yükseltisi az olan sahalardır. Çanakların kolaylıkla tanınabilmesi için, eğim yönünde merkezi gösteren bir ok işareti konur.

5. Kıyı Çizgisi
Deniz seviyesini gösteren sıfır metre eğrisidir.

6. Delta
Akarsuların denize döküldükleri yerlerde denize doğru uzanan, üçgen şeklindeki çıkıntılardır.

1. İzohips haritalarından profil çıkarma

Yeryüzü şekillerinin yandan görünüşüne (kesitine) profil denir. Profil şu şekilde çıkarılır:

• Profili çıkarılacak olan noktaların arasına bir doğru çizilir.
• Bu doğrunun kestiği izohipslerin yükselti değerleri, alt kısma çizilecek yükselti ölçeği ile kesiştirilir.
• Kesişen noktalar birleştirildiğinde profil çıkarılmış olur.

Şu üç özellik kontrol edilerek profil bulunabilir.

a)Tepe sayısı b) Eğim c) Yükselti

2. İzobat haritalarından profil çıkarma

İzobat haritalarından profil çıkarma işleminde, aynen izohips haritalarından profil çıkarılırken izlenen yollar uygulanır.

3.Yükselti Bulma

İki izohips arasındaki yükselti farkı dikkate alınarak, yükseltisi bilinen yerden başlamak üzere izohipsleri sa¤¤¤¤¤, istenilen noktanın yükseltisi bulunabilir. İzohips aralığı sayısının, iki izohips arası yükselti farkına çarpımı, toplam yükseltiyi verir.

4. Yön bulma

Haritalar genellikle kuzey - güney istikametinde çizilirler. Bundan yararlanarak yön tayin edilebilir.

Ayrıca paralel ve meridyenlerden de yararlanılabilir. Bunun yanında harita üzerindeki yön okları da bize bu konuda bilgi verir.

5. Eğim bulma

Haritalardan yararlanarak, herhangi bir arazinin eğimi ölçülebilir. Herhangi iki noktanın yükselti farkının, yine aynı iki nokta arasındaki yatay mesafeye oranına eğim denir.

• Yatay mesafe arttıkça, eğim azalır,
• Yatay mesafe azaldıkça, eğim artar.

Eğim şu formülle bulunur:
Eğim = Yükseklik (m) * 100 / Yatay Uzaklık

h = Yükselti farkı
L = İki nokta arasındaki yatay uzaklık.