Yüklemin Yapısına Göre

Yapısına göre cümle türleri şunlardır:

1. Basit Cümle

2. Birleşik Cümle
a. Girişik Birleşik Cümle
b. İç İçe Birleşik Cümle
c. İlgi Cümlesi
d. Şartlı Birleşik Cümle

3. Sıralı Cümleler

4. Bağlı Cümle
a. &#;ki&#;li Bağlı Cümleler
b. Diğer Bağlaçlarla Kurulanlar

&#;&#;&#;&#;&#;&#;-

Cümleler, bildirdikleri yargı sayısına ve öğelerin yüklemle olan ilişkisine göre çeşitlere ayrılırlar.

Cümlede bir ya da birden fazla yargı vardır. Başka bir deyişle birden fazla cümle bir araya gelip bir cümleymiş gibi görünebilir.

• Bir ceylan gibi ürktü. (Tek yargı)
• Sevincinden ne yapacağınışaşırmıştı. (İki yargı)

Bu tür cümlelerde bazı öğeler ortak olduğu gibi öğelerin tamamı farklı da olabilir. Bu cümleler birbirlerine bazı bağlaçlar yardımıyla bağlanabildiği gibi anlam bakımından da bağlanabilirler.

• Saatine baktı ve otobüsü kaçırdığınıanladı.

Cümleler yapı bakımından çeşitlere ayrılırken içlerindeki kelime sayısı değil yüklem, fiil veya yargı sayısı dikkate alınır.

Yapı bakımından cümleler; basit, birleşik, bağlı ve sıralı olmak üzere dörde ayrılır:

1. Basit Cümle

İçerisinde tek yargı, tek fiil, dolayısıyla isim veya fiil cinsinden tek yüklem bulunan cümledir.

Başka bir cümleye bağlanmaz, yani bağımsız bir cümledir. Tamamladığı ya da onu tamamlayan bir cümlecik yoktur.

• Yarın akşam maç yapacaklar.
• Zayıf kolları kirli tunç rengindeydi. Tekrar başını kaldırdı.
• Gökle denizin birleştiği dumandan çizgiye baktı.
• Sıcak yaz aylarını geçirmek için deniz kenarlarına, kırlara tepelere kaçanlar, şimdi birer birer kışlıklarına dönüyorlar.

*Bazı dil bilimcilere göre içerisinde yüklemin dışında isim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiil bulunan cümleler de basit cümledir; bu kelimeler ve kelime grupları yargı bildirmezler.

• Rüzgâr, denizin yüzünü pürüzlendirerek küçük savaşlar yaratıyordu.
• Birden köşe başından, iki karayağız atın çektiği bir fayton peyda oldu.

2. Birleşik Cümle

Bir temel cümle ile onun anlamını tamamlayan en az bir yan cümlecikten meydana gelen cümlelerdir. Yani yapısında birden fazla cümle bulunduran cümlelerdir.

Temel cümleyle yan cümlenin bir araya geliş şekillerine göre birleşik cümleler çeşitlere ayrılır.

a. Girişik Birleşik Cümle

Bu tür cümlelerde yan cümlecik temel cümleciğin herhangi bir öğesi olabildiği gibi, bir öğenin parçası da olabilir.

Girişik birleşik cümleler, fiilimsilerle ve çekimli fiillerle kurulur.

• Havaların ısınması / tatil düşkünlerini sevindirdi. Özne
• Çadırları çalanlar / bulunamadı. Sözde özne
• Evlerin ne zaman biteceğini / bilmiyoruz. Nesne
• Yarın / bir tanıdığa / gideceğiz. Dolaylı tüml.
• Babasını karşısında görünce / çok sevindi. Zarf tüml.
• Havalar soğuduğundan / artık dışarı çıkmıyor. Edat tüml.
• Ellerim takılırken / rüzgarların saçına
• Asıldı arabamız bir dağın yamacına,

b. İç İçe Birleşik Cümle

Bir temel cümleyle, herhangi bir sebeple onun içinde kullanılan bir yardımcı cümleden oluşan cümlelerdir. Yardımcı cümle de temel cümle gibi bağımsız bir cümle yapısındadır. Asıl yargı sonda bulunur.

» Yardımcı cümle nesne olarak kullanılabilir. Alıntı hâlindedir.

• Adam, / &#;Kartınız geçerli değil.&#; / demez mi?
• Şark için &#;Ölümün sırrına sahiptir.&#; derler.

» Yardımcı cümlenin yüklemi &#;demek, zannetmek, sanmak, bilmek, görmek, görünmek, farz etmek, düşünmek&#; fiillerinin çekimli şekli olabilir.

• &#;Seni göremedim diye bu bahar
  İçimde bin türlü duygunun isyanı var.&#;
• Yaşamak zevki nedir bilmez ölümden korkan
  &#;Savaşı önce kendime karşı kazanmalıyım.&#; diye düşündü.

» Yardımcı cümle ana cümle içinde bir isim tamlamasının tamlayanı olarak bulunabilir.

• Iraklardan bir dondurmacının &#;Vişnelim var, kaymaklım&#; nidası titreyerek dağılıyordu.
• Artık &#;Ev alma komşu al.&#; atasözünün hükmünün kalmadığına inanıyorum.

» Yardımcı cümle edat grubu olabilir.

Gönül, Anadolu&#;da Yunus Emre&#;nin &#;Taştın yine deli gönül / Sular gibi çağlar mısın&#; gibi mısralarıyla şahlanır.

c. İlgi Cümlesi

Temel cümlenin herhangi bir öğesi olan veya bir öğenin açıklayıcısı olan yan cümleciğin, bağlı bulunduğu veya açıkladığı öğeye &#;ki&#; bağlacıyla bağlanması sonucu ortaya çıkan cümleye ilgi cümlesi denir.

Bu cümlelerde ki atılarak yan cümleciğin hangi öğeye bağlı olduğu görülür.

• Muhsin, / ki öğrencilerimizdendir, / böyle bir şey yapmaz.
• Öğrencilerimizden olan Muhsin&#;
• Dün gece, / ki oradaki son gecemizdi, / çok eğlendik.
• Oradaki son gecemiz olan dün gece&#;

Duydum ki o da ziyarete gelecekmiş.

d. Şartlı Birleşik Cümle

Bir temel cümle ve onun şartı olan bir cümleden oluşan birleşik cümlelerdir. Şart cümlesi tek başına yargı bildirmez; ana cümleyi zaman, şart, sebep ve benzetme yönlerinden tamamlar. Onun zarfı olarak kullanılır.

• Hava güzel olursa / yarın pikniğe gideriz.
• Çanakkale&#;yi de gezerdik, / vaktimiz olsaydı.
• Cihanın yurdu hep çiğnense, çiğnenmez senin yurdun.
• &#;Havaya bakarsam hava alırım
• Toprağa bakarsam dua alırım
• Topraktan ayrılsam nerde kalırım
• Benim sadık yarim kara topraktır.&#;
• Artık demir almak günü gelmişse zamandan
  Meçhule giden bir gemi kalkar bu limandan.

» Bazı kalıplaşmış şart cümleleri özne veya nesne de olabilir.

» İstek bildiren şart eki bağımsız cümle kurar. Ancak istek ifadesinde de yargının kuvvetli olmadığı sezilmektedir.

• Bir gün çıkıp gelsen, vursan kapıma
• Atılsan boynuma kollarını açarak
• Otursan dizlerime yaramaz bakışlarla
• Konuşsan yine öyle yarım yamalak. (YBB)

Detaylı Bilgi için bkz.⇒Birleşik Cümle Türleri ve Özellikleri

3. Sıralı Cümleler

Bağımsız cümlelerin, aralarındaki anlam ilgisinden dolayı virgülle veya noktalı virgülle birbiri ardına sıralanmasıyla oluşan cümleler topluluğudur.
En az iki cümleden oluşur.

• &#;Yağız atlar kişnedi, / meşin kırbaç şakladı, /
• Bir dakika araba yerinde durakladı.
• Neden sonra sarsıldı altımda demir yaylar, /
• Gözlerimin önünden geçti kervansaraylar&#;&#;
• &#;Gök sarı, / toprak sarı, / çıplak ağaçlar sarı&#;
• Arkada zincirlenen yüksek Toros dağları,&#;
• &#;Başını kaldırarak boşluğu dinliyordu, /
• Gökler bulutlanıyor, / rüzgar serinliyordu.&#;
• Sarı çiçeğin saçları yolunmuş, kana bulanmıştı.
• Bu, asırlardan beri böyle olagelmişti, asırlarca da böyle sürüp gidecekti.

» Sıralı cümlelerin bütün öğeleri ayrı olabildiği gibi bazıları ortak da olabilir.

• Otobüs her zamanki gibi yine geç geldi; / biz de derse geç kaldık.
• Mart kapıdan baktırır; kazma kürek yaktırır. Özne ortak.
• Mallarımızı önce çaldılar, sonra geri bize sattılar. Özne ve nesne ortak.
• Merdivenleri kardeşin yıkasın, sen de sil. Nesne ortak.
• İnatçı adama dil döküyor, sürekli yalvarıyordu. Özne ve dolaylı tüml.

» Sıralı cümleler ikiye ayrılır:

1. Bağımlı sıralı cümle: Öğe ortaklığı olan cümledir. Farklı yüklemlerin özne, nesne, tümleç gibi ortak öğeleri vardır.

• (Ben) Dün akşama kadar çalıştım, çok yoruldum. (Özne ortak)
• Her zaman planlı çalışır, başarılı olurdu. ( Z.T. ortak öge)

2. Bağımsız sıralı cümle:Öğe ortaklığı olmayan sıralı cümledir. Cümleler arasında anlam ilgisi olduğu hâlde hiçbir öğesi ortak olmayan cümlelerdir.

• Biri yer, biri bakar.
• Horoz ölür ,gözü çöplükte kalır.
• Sakla samanı gelir zamanı.
• Besle kargayı, oysun gözünü.
• Laf çok, icraat yok.
• Sınıf temiz, öğrenciler temiz, gökyüzü temizdi.

4. Bağlı Cümle

Aralarındaki ilgiden dolayı birbirlerine bir bağlaçla bağlanan cümlelerdir.
Bağlaçlar cümle öğesi değildir.

İkiye ayrılır.

1. &#;ki&#;li Bağlı Cümleler

Farsça &#;ki&#; bağlacıyla birbirine bağlanan bağımsız cümlelerden oluşur.
Yardımcı cümle ana cümleyi genellikle nesne ve zarf göreviyle tamamlar.
Ana cümle başta, yardımcı cümle sonra bulunur. Bu sıralanış, Türkçe cümle yapısına aykırıdır.

• Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta.
• &#;Gönlüm isterdi ki mazini dirilten sanat
  Sana tarihini her lâhza hayal ettirsin.&#;
  (Gönlüm, mazini dirilten sanatın sana tarihini her lâhza hayal ettirmesini isterdi.)

» Yardımcı cümlenin başta, ana cümlenin sonda kullanıldığı cümleler de vardır. Burada da yardımcı cümle zarf görevindedir.

• Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor tevhidi. (Büyük olduğun için kanın tevhidi kurtarıyor.)
• Kırk elli adım uzaklaşmıştı ki iki iri kanadın havada çarpışmasından çıkan boğuk bir gürültü işitti. (İki iri kanadın havada çarpışmasından çıkan boğuk bir gürültü işittiğinde kırk elli adım uzaklaşmıştı.)

» Bu tür cümlelerde &#;ki&#; bazen düşebilir. Cümle, okuyanın, dinleyenin muhayyilesine bırakılır.

• Darıldı diye o kadar korktum ki&#; (anlatamam)

Not: &#;ki&#; edatının şüphe kattığı cümleler bağlı cümle değildir.

• Düşler mi ki şu burcu burcu kokan havada
  Renk mi ki üzerimde akaduran bu nehir?

2. Diğer Bağlaçlarla Kurulanlar

&#;ve, veya, ya da, da, fakat, ama, lâkin, hâlbuki, ne&#;monash.pw, meğer&#;&#;bağlaçlarıyla birbirine bağlanan bağımsız cümleler topluluğudur.

• Hava bulutlu ve durduğumuz tepe rüzgârlı idi.
• Çocukluk günlerini hatırladı ve gözlerinde iki damla yaş belirdi.
• Okumayı bilmiyor veya numara yapıyor.
• &#;Ne doğan güne hükmim geçer
  Ne hâlden anlayan bulunur.&#;
• Bu ev güzel, temiz, her şeyi yerinde bir ev; / ama / Şinasi Bey&#;in istediği ev değil.
• &#;Yatsam, acaba uyuyabilir miyim?&#; diye düşündü, yatıp da uyuyamamaktan korktu; / ama / korktuğu başına gelmedi. Sabaha kadar yattı, hem de uyudu.
• Burnu biraz basıkça, / fakat / gözleri derin ve güzel; alnı küçük ve dar, / fakat / saçları altından bir duman gibi yumuşak ve seyyal; dişleri biraz eğri, / fakat / dudakları çilek gibi küçük, toplu ve yuvarlak&#; Güzel değilse bile çirkin hiç değil.
• Onun bu sözlerinin samimî olduğuna hiç şüphe etmediler / ve / bir çocuk ruhu kadar temiz ruhundan gelen nutuklarını sessizce dinlediler.
• Dün resim yapmadı / da / maça gitti.
• Gönlümle oturdum da hüzünlendim o yerde.

» Bağlı cümlelerin bir kısmında yüklemin kipi ve şahsı aynı, bir kısmında farklıdır.

• Hava bulutlu ve durduğumuz tepe rüzgârlı idi.
• Ayakkabılarını ayağına geçirdi ve kendini sokağa attı.
• İstediğiniz evrakları getireceğim, fakat okuyabileceğinizi sanmıyorum.
• Ben saatinde gelmiştim, ama o henüz ortalıkta yoktu.

» Unsurların biri veya birkaçı ortak olan bağlı cümleler de vardır.

• Ya okumayı bilmiyor ya numara yapıyor.

Sonuç:

Bir cümle, yapı bakımından basit, birleşik, bağlı, sıralı cümlelerden ancak birine dahil olabilir. Birleşik, bağlı ve sıralı cümleleri oluşturan cümleler de ayrı ayrı basit, birleşik, sıralı veya bağlı olabilir.

İnceleme:

Gündüzleri onların sesleriyle o kadar dolmuş olurdum / ki / rüyamda yahut uykumun içinde hâlâ bunları duyardım ve hep bunları tefsir etmek isterdim.

Çeşidi: &#;ki&#;li bağlı cümle
Yardımcı cümle: basit:

Gündüzleri onların sesleriyle o kadar dolmuş olurdum
Ana cümle: bağlı:

rüyamda yahut uykumun içinde hâlâ bunları duyardım / ve / hep bunları tefsir etmek isterdim.
Ana cümleyi oluşturan cümlelerin her biri: basit:
rüyamda yahut uykumun içinde hâlâ bunları duyardım
hep bunları tefsir etmek isterdim.

Örnekler

• Öğle yemeğinden sonra sinirlerim uyuştu, ufak bir uyku kestireyim diye kompartımanda uzandım.
• Tüllenen mağribi akşamları sarsam yarana
  Yine bir şey yapabildim diyemem hatırana
• Medeniyet öyle kuvvetli bir ışıktır ki ona bigâne olanları yakar, mahveder.

&#;Yapısına göre cümleler&#; konusuna geçiş yapmadan önce birkaç konu hakkında bilgi vermemiz son derece yararlı olacaktır. Bir dilde yargı bildiren ifadelere cümle denir. Oluşturulan her cümle aslında yalnızca tek bir yargı bildirmektedir. Ancak bazı özel durumlarda cümleler (yan cümlecikler oluşturarak) birden fazla yargı bildirebilmektedir. Yani tek cümle olarak gördüğümüz bazı cümleler aslında birden fazla anlam barındırabilirler. Bu noktanın daha iyi anlaşılması için şu kavramları bilmemiz gerekiyor.

Temel cümle:Yapı içinde sadece yüklemin asıl yargıyı bildirebildiği cümlelere &#;Temel cümle&#; denir.

Yan Cümle: Cümlede asıl yargıyı bildiren yüklemin dışında &#;Fiilimsi ya da çekimli fiil&#; şeklinde kurulan, tam bir yargı bildirmeyip yüklemin bir ögesi olarak görev alan cümlelere &#;Cümlecik&#; ya da &#;Yan cümle&#; denir.

• Arkadaşını seviyorsan ona yardımcı olmalısın.

Yukarıda yer alan cümlede &#;yardımcı olmalısın&#; yüklemdir. Ancak onun dışında fiil olan &#;seviyorsan&#; yüklem değil, zarf tümlecidir. Görüldüğü gibi burada bir fiil yüklem olarak değil, asıl yargının nedenini bildiren bir öge görevinde kullanılmıştır. Bu kuraldan dolayı &#;Arkadaşını seviyorsan&#; burada yan cümledir.

İşte yukarıda da anlattığımız gibi bildirdikleri yargının sayısına ya da yargıların ifade ediliş şekline göre &#;Yapı bakımından cümleler&#; dört başlıkta incelenmektedir.

Yapısına Göre Cümleler

1. Basit Cümleler

Tek bir yargıyı, düşünceyi bildiren tek bir yüklemden oluşup içinde &#;Fiilimsi, ki bağlacı, -se, -sa şart kiplerini&#; barındırmayan cümlelere &#;Basit cümle&#; denir.

Basit Cümle Örnekleri

• Yağmurlu havalarda dışarı çıkmazdı.
• Dostluğumuz bir ömür sürsün.
• Müzikle birlikte ders çalışıyordu.
• Edebiyat dünyasının en başarılı yazarıydı.

UYARI: Basit cümlelerin uzunluk-kısalıkla bir alakası yoktur. Önemli olan cümlenin uzunluğu değil, tek bir yargı bildirmesidir.

• Bundan tam beş sene önce köydeyken, şehirli insanların kaprisli dünyasından uzak bir şekilde mutlu aile ortamında yaşardım.

2. Birleşik Cümle

Bir temel cümlenin yanında başka yan cümlelerin bulunduğu ve asıl yargıya bağlanan birden fazla yargının ifade edildiği cümlelere &#;Birleşik cümle&#; denir.

Birleşik cümleler, yan cümlelerin bir araya gelişlerine ve niteliklerine göre kendi içinde dörde ayrılır.

a) Girişik Birleşik Cümle

Fiilimsileryardımıyla temel cümleye yan cümleciklerin eklenmesine &#;Girişik birleşik cümle&#; denir. Yani bu tür cümlelerin içinde bir temel cümleyle birlikte fiilimsi ile oluşturulmuş bir ya da birden fazla yan cümlecik bulunmaktadır.

Girişik Birleşik Cümle Örnekleri

• Okula giderken cüzdanını düşürmüştü.
• Yan yatan geminin mürettebatı kurtarıldı.
• Başına gelecek olaylardan habersiz yürüyordu.
• Minareyi çalan, kılıfını hazırlar.

b) İlgi Cümleleri (Ki&#;li Birleşik Cümle)

Yan cümlecik ile temel cümle arasında &#;Ki Bağlacı&#;nın bulunduğu cümlelerdir. Bu kullanımda yan cümlecik ya temel cümleye bağlanır ya da açıklamasını oluşturur.

İlgi Cümlesi Örnekleri

• Ders çalışmıyor ki sınıfı geçsin.
• Sonradan anladım ki o günler mutluymuşum.
• Duydum ki unutmuşum.

c) Şartlı Birleşik Cümle

Temel cümleye &#;-se, -sa&#; ekini alan yan cümleciğin bağlanması ve bununla birlikte şart anlamı katmasına &#;Şartlı birleşik cümle&#; denir. Bu cümlelerde yan cümlecik bir yargı bildirmez ve zarf görevinde kullanılır.

Şartlı Birleşik Cümle Örnekleri

• Ders çalışırsan istediğin üniversiteye gidebilirsin.
• Ödevlerini bitirirsen oyun oynayabilirsin.
• Beni dinlerseniz size tüm konuyu anlatırım.

d) İç İçe Birleşik Cümleler

Ara cümle olarak da bilinen bir yargının bir başka cümle içinde onun bir ögesi olacak ya da olmayacak şekilde kullanıldığı cümlelere &#;İç içe birleşik cümleler&#; denir.

İç İçe Birleşik Cümle Örnekleri

• Deniz Hoca &#;Yarın sözlü yapacağım.&#; dedi.
• Antrenör &#;Bu sene şampiyon olamayız.&#; demez mi?
• Güzel yarınlar bizi bekliyor, derdi.

3. Sıralı Cümle

Bazen düşüncelerin ve duyguların ifade edilmesinde tek yargılı bir cümle yetersiz kaldığından anlam olarak birbiriyle ilişkili ama şekil olarak farklı olan iki cümlenin virgül (,) ya da noktalı virgül (;) ile birbirine bağlanmasına &#;Sıralı cümle&#; denir.

Sıralı Cümle Örnekleri

• Okula geldi, sınava girdikten sonra gitti.
• Güneş açıyor, deniz sakinleşiyordu.
• Sınavlar açıklandı, moraller bozuldu.
• At ölür, meydan kalır;yiğit ölür, şan kalır.

NOT: Sıralı cümlelerde en az iki yüklem bulunur.

NOT 2: Sıralı cümleler kendi içinde &#;Bağlı sıralı cümle&#; ve &#;Bağımsız sıralı cümle&#; olmak üzere iki başlıkta incelenmektedir.

a) Bağlı Sıralı Cümle

Anlam yönüyle birbiriyle bağlı olan cümlelerin ögeler bakımından da birbirine bağlı olmasına &#;Bağlı sıralı cümle&#; denir.

Bağlı Sıralı Cümle Örnekleri

• Uzun süredir konuşmuyor, yalnız başına oturuyordu. (O=Özne)
• Arabayı yıkadı, satılığa koydu. (Neyi= Belirtili nesne)

b) Bağımsız Sıralı Cümle

Anlam yönüyle birbiriyle bağlantılı olan cümlelerin aralarında ortak öge bulundurmamasına &#;Bağımsız sıralı cümle&#; denir.

Bağımsız Sıralı Cümle Örnekleri

• Öğretmen gelmişti, biz kendi aramızda konuşuyorduk.
• Sabah işe gittim, akşam da düğüne gittik.

4. Bağlı Cümle

Aralarındaki herhangi bir ilgiden dolayı anlam bağlılığı bulunan iki cümlenin birbirine &#;ama, fakat, yalnız, ve, veya, ne…ne…, hem…hem… &#; vb. bağlaçlar vasıtasıyla bağlanmasına &#;Bağlı cümle&#; denir.

Bağlı Cümle Örnekleri

• Güneş açtı ve insanlar sahile koştu.
• İzmir&#;e geldi ama bizi görmeden gitti.
• Ne konuşuyor ne yanımıza geliyordu.

UYARI: Bağlaçların bulunduğu her cümle bağlı cümle olarak görülmemelidir. Bağlı cümle için dikkat edilmesi gereken nokta bağlaçların iki yüklemi, dolayısıyla iki yargıyı birbirine bağlamış olmasıdır.

• Okul ve işi birlikte yürütemiyordu. (Ögeleri birbirine bağlamış ve tek bir yargı olduğundan basit cümledir.)

Yüklemin Yerine Göre Cümleler PDF + Video

Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan &#;Edebiyat Ders Notları PDF&#; dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.

Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan &#;Yapısına Göre Cümleler PDF&#; dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.

İLGİNİZİ ÇEKEBİLECEK YAZILAR
⇒ Cümle Türleri PDF / Slayt
⇒ Yüklem Nedir?
⇒ Sınıf Ders Notları
⇒ TYT Türkçe 
⇒ AYT Edebiyat