Kutuplara eit uzaklktaki noktalarn birletirilmesiyle elde edilen hayali çembere Ekvator denir. En geni paralel dairesi olan Ekvator yerküreyi Kuzey Yarmküre ve Güney Yarmküre olmak üzere iki eit yarmküreye böler. Ekvator’a paralel olarak çizilen hayali çemberlere paralel denir.
Paralellerin Özellikleri:
1. En büyük paralel dairesi olan Ekvator, balangç paralelidir.
2. Ekvatorun kuzeyindeki 90, güneyinde 90 olmak üzere paralel vardr.
3. Dünya’nn eklinden dolay, Ekvator’dan kutuplara doru gittikçe paralellerin boylar ksalr ( Ekvator 40 km,
Kutup noktalarnn boyutu sfrdr.).
4. Paralellerin numaralar Ekvator’dan kutuplara doru gidildikçe büyür.
5. Paraleller ° lik meridyen yaynn 1° lik arayla eit parçalara bölünmesi sonucunda çizilir. Daha ayrntl yer belirtmek için her derece 60’ ya her dakika 60” ye bölünür.
6. Paraleller D-B dorultusunda uzanrlar ve birbirlerini kesmezler.
7. 90° paralelleri nokta halindedir.
8. Baz paraleller özel isimler alrlar.
• 0° paraleli Ekvator
• 23° 27’ kuzey paraleli Yengeç Dönencesi
• 23° 27’ güney paraleli Olak Dönencesi
• 66° 33’ kuzey paraleli Kuzey Kutup Dairesi
• 66° 33’ güney paraleli Güney Kutup Dairesi
• 90° kuzey paraleli Kuzey Kutup Noktas
• 90° güney Paraleli Güney Kutup Noktas
Dönenceler: Ekvator’un 23 27’ kuzey ve güneyinde bulunan paralel dairelerine dönenceler denir. Dönenceler, Güne nlarnn 90°’lik açyla dütüü yerlerin snrn oluturur.Güne nlar sadece iki dönence arasnda kalan yerlere ylda iki defa 90°’lik açyla düer.Bunun dnda kalan yerlere hiçbir zaman 90°’lik dik açyla dümez.
Kutup Daireleri: Ekvatorun 66°33’ kuzey ve güneyinde bulunan paralel dairelerine Kutup Daireleri denir.
Kutup Daireleri, gece veya gündüz sürelerinin 24 saati at yerlerin snrlarn oluturur.
9.Komu iki paralel arasndaki mesafe her yerde eit olarak kabul edilir ve yaklak olarak km’dir.
Bundan yararlanarak ayn boylam üzerinde yer alan iki nokta arasndaki mesafe kolayca hesaplanabilir.
Bunun için:
•ki merkez arasndaki paralel fark bulunur. Ayn yarm küredeyseler büyük deerden küçüü çkarlr. Farkl yarm küredeyseler iki deer toplanr.
•Bulunan fark sabit saysyla çarplr. Böylece aralarndaki uzaklk km cinsinden bulunmu olur.
Örnek: 39° kuzey paralelinde bulunan Ankara’dan kalkan bir uçak ayn meridyen üzerinde km güneye gitmitir. Ulat enlemin derecesi kaçtr?
Çözüm: = 78 Ankara’dan 78 paralel güneye gidersek = 39° güney paraleli olur.
ENLEM: Dünya üzerindeki bir noktann Ekvator’a olan uzaklnn aç cinsinden deerine enlem denir. Enlem herhangi bir noktadan yerin merkezine çekilecek dikey bir çizgiyle Ekvator düzlemi arasndaki açdr. Enlem, derece, dakika ve saniye olarak ifade edilir. Ankara yaklak 39° 56’ kuzey enlemi üzerinde bulunur.
Ekvator’la dönenceler arasnda kalan paralellere alçak enlemler; dönenceler ile kutup daireleri arasnda kalan enlemlere orta enlemler, kutup daireleri ile kutup noktalar arasnda kalan enlemlere ise yüksek enlemler ad verilir.
Enlemin etkileri
Enlem;
1. klimi
2. Akarsu rejimini
3. Gece ile gündüz arasndaki zaman farkn
4. Güne nlarnn geli açsn
5. Toprak çeidini
monash.pwme ve tarm faaliyetlerinin üst snrn
7. Gölge boyunu
monash.pwm ürünlerinin çeitliliini
9. Yerleme biçimini
Scaklk daln
Kalc kar snrnn yüksekliini
Nüfus daln
Buharlamay
Dünyann dönü hzn
Sanayi faaliyetlerini
Ya çeidini ve rejimini
Deniz suyunun tuzluluk ve scakln
Bitki örtüsünün çeitliliini etkiler.
Not: K-G yönünde geni alan kaplayan ülkelerde iklim çeitlilii fazla olduundan bitki ve tarm ürünlerinin çeitlilii de artar. Özellikle iklim ve bitki çeitlilii Ekvatoral ve Kutup kua arasndaki geçi özellii tayan Orta kuakta artmaktadr. Ülkenin D-B dorultusunda geni alan kaplamas iklim çeitliliine neden olmad için bitki ve tarm ürünleri çeitliliine neden olmaz.
2. MERDYEN : Bir kutuptan dierine ulaan ve paralelleri dik açyla kesen hayali çizgilere meridyen denir.
Meridyenlerin Özellikleri:
1. Balangç meridyeni, ngiltere’nin Londra kentinde bulunan Greenwich(griniç) meridyenidir.
2. Meridyenler K-G yönünde uzanrlar.
3. Greenwich’in dousunda , batsnda da olmak üzere toplam tane meridyen yay vardr. Dousundakilere dou meridyenleri, batsndakilere bat meridyenleri denir.
4. Meridyenlerin boylar birbirine eittir.( km)
5. ki meridyen arasndaki mesafe Ekvator üzerinde km’dir. Ekvator’dan kutuplara doru gidildikçe bu mesafe azalr ve bütün meridyenler kutup noktalarnda birleirler
6. Meridyenlerin dereceleri balangç meridyeninden douya ve batya doru gittikçe artar.
7. Her meridyenin bir kart (anti meridyen) vardr. kisi birlikte bir çember olutururlar.
Anti meridyen bulma: Bir meridyenin kart meridyenini bulmak için verilen meridyen ’den çkarlr. Kart meridyen daima farkl yarm kürededir.
Örnein 35° bat meridyenin kart meridyeni: –35=° dou meridyenidir.
Örnein balangç meridyenin (0°) kart, ° meridyenidir. stanbul üzerinden geçen 29° dou meridyeninin kart ° bat meridyenidir.
8. Bir meridyen üzerindeki tüm noktalarn yerel saati ayndr.
9. Ardk iki meridyen arasndaki yerel saat fark 4 dakikadr. Dünya’nn kendi ekseni etrafndaki bir tam dönüünün 24 saat olmasndan dolay, komu iki meridyen yay arasndaki zaman fark 4 dakikadr (24x60 = dak. / = 4 dak.).
BOYLAM : Dünya üzerindeki herhangi bir noktann, balangç meridyenine olan uzaklnn aç cinsinden deerine boylam denir. Boylam herhangi bir noktadan yerin merkezine çekilecek dikey bir çizgiyle balangç meridyeni arasndaki açdr. Derece (°), dakika (’) ve saniye (”) olarak ifade edilir. Bir yerin boylam derecesi verilirken balangç meridyenine göre douda veya bat’da olduu belirtilmelidir.
Örnein Ankara, 32°53’dou boylamndadr. Boylam da pratikte meridyenle ayn anlamda kullanlr.
Boylamn Etkileri
Boylamn sadece zaman kavramna (yerel saatlere) etkisi vardr. Baka deyile boylamlar ayn olan noktalarn yerel saatleri de her zaman ayn olur.
ZOHPSLER
MERİDYENLER; Bir kutup noktasından başlayıp diğer kutup noktasında son bulduğu varsayılan yarım çemberlere meridyen denir.
SAYILARI;- Meridyenler arasında birer dereclik açı vardır.
- Ardışık iki meridyen arasındaki yerel saat farkı 4 dakikadır.
- Ardışık iki meridyen arasındaki uzaklık farkı ise km ile 0 km arasında değişir. Meridyen yayları arasındaki mesafe Ekvator üzerinde km’dir. Ekvator’dan kutuplara gidildikçe bu mesafe azalarak kutuplarda 0 km’ye düşer.
- Meridyenlerin dereceleri başlangıç meridyeninden itibaren doğu ve batıya doğru büyür() Batı meridyenleri 1 Doğu meridyenleri()
- Başlangıç meridyeninin doğusunda , batısında olmak üzere toplam meridyen vardır.
- Başlangıç meridyeninin doğusundaki meridyenlere doğu meridyenleri, batısındakilere de batı meridyenleri denir.
- Meridyenlerin başlangıç noktası Greenwich’tir (0°). Buna Başlangıç Meridyeni denir.
- Bütün meridyenlerin uzunlukları birbirine eşittir.
- Aynı meridyen üzerindeki bütün noktalarda yerel saat aynıdır.
- Yerel saat hesaplamaları meridyenlere göre yapılır,
- Kuzey-güney doğrultusunda uzanırlar.
- Antimeridyen bir meridyenin tam karşısındaki meridyendir(toplamları 'i veren değerlerdir 450 DM antimeridyeni 0 BM'dir). Zaman olarakta aralarında tam 12 saat farkı vardır.
Boylam: Dünya üzerindeki bir yerin Başlangıç Meridyenine olan uzaklığının derece (º), dakika (') ve saniye (") cinsinden açısal değeridir.- Paraleller arasında km'lik bir mesafe olduğu için bir yerin tam olarak belirtilmesi için enlem değerinin bilinmesi gereklidir.
- Enlem:Dünya üzerindeki bir yerin Ekvator’a olan uzaklığının derece (º), dakika (') ve saniye (") cinsinden açısal değeridir.
- Alçak, orta ve yüksek enlemler;
- Alçak Enlemler; Ekvator ile (0º) dönenceler (23º 27') arasında kalan enlemlere alçak enlemler,
- Orta Enlemler;dönenceler ile kutup daireleri (66º 33') arasında kalan enlemlere orta enlemler,
- Yüksek Enlemler; kutup daireleri ile kutup noktaları(90º) arasında kalan enlemlere de yüksek enlemler denir.
Aynı enlem üzerinde, enlem değeri, Güneş ışınlarının gelme açısı, çizgisel hız, yer çekim değeri, Ekvatora olan uzaklık, tan ve gurup vakitleri ve süreleri, gece-gündüz uzunlukları hep aynıdır.
- Enlem Etkisi Nedir? Nelere Etki eder?
- Haritalarda bozulma olur,
- Yer çekimine etki eder, yüksek enlemlerde yer çekimi daha çok olur,
- Paralellerin boyları değişir,
- Çizgisel hıza etki eder,
- Tan ve gurup vakitleri ve sürelerini etkiler,
- Güneş ışınlarının geliş açısı değişir,
- Sıcaklık dağılışlarını,
- İklim ve toprak tiplerini,
- Bitki türlerini,
- Tarım ürünlerini,
- Denizlerin tuzluluk oranlarını etkilerken,
- Tarım sınırını, orman alt ve üst sınırını, dağlardaki kalıcıkar sınırını ve yerleşme üst sınırınıda belirler.